عوامي ليگ ۾ اهم ڪردار
عوامي ليگ، ملڪ ۾ جمهوريت جي بحالي ۽ صوبائي خودمختياري جي حاصلات لاءِ ٻين جمهوريت پسند پارٽين سان گڏيل محاذ قائم ڪيو. جيئن گڏجي فوجي آمريت خلاف آواز بلند ڪري سگهجي. ان گڏيل محاذ ۾ قاضي فيض محمد کي مغربي پاڪستان جي ’ڊئڪ‘ جي ڪائونسل تي عوامي ليگ پاران کنيو ويو.
گڏيل محاذ جي ميٽنگ ۾ ونيونٽ خلاف رٿ پيش ٿي. ٻين مڙني پارٽين اهو فيصلو بنگالين تي رکيو. بنگالين قاضي صاحب سان صلاح مشوري بعد ونيونٽ جي مخالفت ڪئي ۽ صوبائي خودمختياري جي حمايت ڪئي. ميٽنگ ۾ پنجاب وارن بلوچستان جي آزادي تي اعتراض واريو ته بلوچستان ننڍو صوبو آهي، ان ڪري اهو نه صرف پنهنجو انتظام هلائڻ جو اهل نه آهي، پر اقتصادي طرح اڳتي نه هجڻ ڪري خودمختيار رهي نه ٿو سگهي. ان نقطي تي شيخ مجيب الرحمان، قاضي صاحب کان ان متعلق راءِ ورتي. قاضي صاحب بلوچن جي وڪالت ڪندي. ضروري انگ اکر پيش ڪيا ۽ بلوچستان جي خودمختياري تي زور ڏنو. جنهن جي بنياد تي بلوچستان کي پڻ ڌار صوبي بنائڻ واري رٿ منظور ٿي. (94)
مارچ 1969ع ۾ عوامي تحريڪ جي دٻاءُ کان مجبور ٿي، ملڪ جي فوجي آمر ايوب خان حڪومت جون واڳوين هڪ ٻئي فوجي جنرل يحييٰ خان جي حوالي ڪيون ۽ پاڻ منظر عام تان هٽي ويو. يحييٰ خان حالتن کان مجبور ٿي عام چونڊون ڪرائڻ جو اعلان ڪيو. ليڪشن جي اعلان ٿيڻ شرط قاضي فيض محمد، بنگال جي دوري تي روانو ٿي ويو. پاڻ پياسي، جيسور ۽ بوگرا وغيره ويو. ان بعد شيخ مجيب الرحمان، آل پاڪستان عوامي ليگ جي هڪ وڏي ڪانفرنس ڊاڪا ۾ گهرائي. ان ۾ شامل ٿيڻ لاءِ قاضي صاحب سنڌ مان هڪ وڏو جٿو وٺي اتي پهتو. جنهن ۾ امداد شاهه، غلام نبي پٺاڻ ۽ ٻيا شامل هئا. ان ڪانفرنس ۾ عوامي ليگ جو دستور پڻ پاس ڪيو ويو. ان دستور ٺاهڻ ۾ قاضي صاحب جو پڻ وڏو هٿ هو. ان ئي ڪانفرنس ۾ قاضي صاحب کي عوامي ليگ جو مرڪزي سينئر وائيس پريزيڊنٽ چونڊيو ويو. (95)
قاضي فيض محمد، سنڌ ۾ اچڻ شرط عوامي ليگ کي مضبوط ڪرڻ ۽ ان جون شاخون سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ کولڻ لاءِ جدوجهد ڪرڻ لڳو. 15 سيپٽمبر 1969ع تي ڄام صادق علي جي رهائش گاهه تي عوامي ليگ جي آرگنائيزنگ ڪاميٽي جي ميٽنگ ڪئي وئي. جنهن جي صدارت قاضي صاحب جن ڪئي. ان گڏجاڻي ۾ سنڌ ۾ پارٽي جون آفيسون کولڻ جو پروگرام ٺاهيو ويو. 28 سيپٽمبر 1969ع تي حيدرآباد ۾ عوامي ليگ جي صوبائي آفيس کولي وئي. جنهن جو افتتاح قاضي صاحب کان ڪرايو ويو.
ونيونٽ ٽوڙائڻ، صوبائي حق بحال ڪرائڻ ۽ جمهوريت جي واپسي لاءِ اولهه پاڪستان جي ننڍن صوبن گڏجي جدوجهد هلائڻ جو پروگرام رٿيو. سنڌ، بلوچستان، سرحد متحد محاذ ٺاهڻ لاءِ ننڍن صوبن جي سياستدانن ڪوشش وٺڻ شروع ڪئي. انهي محاذ ٺهرائڻ واري عمل ۾ قاضي صاحب جو پڻ وڏو هٿ رهيو. ان سلسلي ۾ بلوچستان متحد محاذ طرفان 30 سيپٽمبر 1969 تي هڪ ڪنوينشن ڪوئيٽه ۾ رکي وئي. جيئن گڏيل محاذ قائم ڪيو وڃي. ان ڪنوينشن ۾ شرڪت لاءِ جي ايم سيد، آغا غلام نبي پٺاڻ ۽ قاضي صاحب کي دعوت ڏني وئي. (96)
ان ڪنوينشن ۾ ٽنهي صوبن جي اٽڪل 2 هزار سياسي ڪارڪنن شرڪت ڪئي ۽ هنن گڏجي هڪ ٺهراءَ ذريعي ونيونٽ ٽوڙي صوبا بحال ڪرڻ جو مطالبو ڪيو ۽ 1956 جي آئين ۽ زونل فيڊريشن جي رٿ جي مخالفت ڪئي. (97)
هن ڪنوينشن ۾ قاضي فيض محمد، تقرير ڪندي، ننڍن صوبن جي عوام کي اپيل ڪئي ته هو عوامي ليگ جي 6 نقطن جي حمايت ڪن ڇو جو انهن نقطن جي بنياد تي ئي ننڍا صوبا نه صرف پنهنجو وجود بچائي سگهن ٿا پر روز روز جي فوجي آمريت کان پڻ پنهنجي جان آجي ڪرائي سگهن ٿا. پاڻ تقرير ڪندي چين ته: ”بنگالي پنهنجي حقن لاءِ جدوجهد ڪري رهيا آهن. اتي هو ونيونٽ جي خاتمي لاءِ به ڀرپور ڪوشش ڪري رهيا آهن. ليڪن اسان پنهنجي لاءِ ڪجهه به نه ڪري رهيا آهيون.“ (98)
1970 جي اليڪشن عوامي ليگ پنهنجي 6 نڪاتي پروگرام تحت لڙڻ جو فيصلو ڪيو. جنهن موجب نه صرف بنگال پر پاڪستان جي ٻين ننڍن صوبن جي حقن جي پڻ حفاظت ڪرڻي هئي. اهڙي خاطري عوامي ليگ طرفان ننڍن صوبن ۽ خاص ڪري سنڌ جي اڳواڻن کي ڏياري وئي هئي. ان ڪري قاضي فيض محمد عوامي ليگ جا 6 نقطا سنڌ ۽ پاڪستان جي ٻين ننڍن صوبن جي عوام تائين پهچائڻ لاءِ سخت جاکوڙ ڪئي. جيئن انهن جي بنياد تي بنگالين سان گڏجي پنهنجي خودمختياري حاصل ڪري سگهجي. عوامي ليگ جي انهن نقطن جي هتان جي وڏيرن، جاگيردارن ۽ ڌارين جي دلالن کان سواءِ ٻي ڪنهن به ڌر مخالفت نه ڪئي. پر عام راءِ بيدار نه هجڻ ڪري ۽ ڌارين جي دلالن جي سازشن ۽ مڪارين ڪري ماڻهو عوامي ليگ جي پروگرام کي پنهنجو ڪري نه سگهيا. سنڌ ۾ مجيب جي 6 نقطن جي مخالفت صرف ذوالفقار علي ڀٽي، محمد ايوب کهڙي ۽ اي ڪي بروهي جهڙن ڌارين جي دلان ۽ وطن فروش وڏيرن ئي ڪئي. قاضي صاحب انهن ٽنهي ماڻهن کي عوام آڏو ننگو ڪري نروار ڪري ۽ مٿن پريس بيانن ۾ الزام لڳايو ته اهي ماڻهو بنگالي عوامي، سنڌ ۽ ٻين صوبن جي ماڻهن جي وچ ۾ اتحاد جي فضا کي خراب ڪري رهيا آهن. قاضي صاحب ان متعلق پنهنجي هڪ پريس بيان ۾ چيو ته، ”انهن ٽن صاحبن کان سواءِ ننڍن صوبن جي ٻي ڪنهن به سياسي اڳواڻ بنگال جي 6 نڪاتي گهرن جي مخالفت نه ڪئي آهي. باوجود انهن جي، جو هو ٽئي صاحب هڪ ٻئي جا سخت مخالف آهن. پر پنجاب جي دوري ڪرڻ کان پوءِ انهن ٽنهي صوبن ۽ بنگال جي عوام ۾ سياسي يڪجهتي جي مخالفت ڪئي آهي ۽ جيڪي ماڻهو بنگال جي 6 نڪاتي پروگرام جي مخالفت ڪن ٿا، اهي اڻ سڌي طرح ونيونٽ جي حمايت ڪري رهيا آهن. عوام کي هنن جي منافقانه چالن کان آگاهه ٿيڻ کپي.“ (99)
ڊسمبر 1970 جي عام چونڊن ۾ قاضي فيض محمد عوامي ليگ جي پليٽ فارم تان نواب شاهه تڪ مان قومي اسيمبلي جو اميدوار بيٺو. سندن مقابلي ۾ مکيه اميدوار شبير احمد شاهه (قيوم مسلم ليگ) ۽ حاڪم علي زرداري (پيپلز پارٽي) بيٺا. (100) جي ايم سيد جهڙي قومپرست ليڊر قاضي فيض صاحب جي حمايت ڪرڻ بدران سيد پرستي جي بنياد تي قيوم ليگ جي اميدوار شبير احمد شاهه جي حمايت ڪئي. جڏهن ته سنڌ ۾ عوامي ليگ ۽ متحد محاذ گڏجي اليڪشن اميدوار بيهاريا هئا ۽ قاضي صاحب، عوامي ليگ ۽ سنڌ متحد محاذ جو گڏيل اميدوار هو. ٻيو ته قاضي صاحب 6 نڪتن جي بنياد تي اليڪشن لڙي رهيو هو. جيڪي نقطا قومپرستن ۽ سنڌ دوستن لاءِ ڪشش وارا ۽ فائديمند هئا. جي ايم سيد کي چيائون ته: ”سائين! وڏيرا، وڏيرن جا يار اسان ڪيتريون به قربانيون ڏيون، مگر اسان جو قدر نه ٿيندو.“ (101)
ان اليڪشن ٿيڻ کان اڳ اليڪشني سياست جو تجزيو مير امداد علي پنهنجي ڪتاب ۾ هن ريت ڪري ٿو. هو قاضي صاحب بابت لکي ٿو ته: ”قاضي فيض محمد ، بي داغ، باهمت ۽ ونيونٽ جي مخالفت ۾ جهاد ڪندڙ مرد مجاهد آهي. مقامي وڪيل، نيشنل عوامي پارٽي ۽ جي ايم سيد جو دوست آهي. جيڪڏهن ونيونٽ جي خلاف علم جهاد بلند ڪرڻ واري جهاد کي ٿو ڏسجي ۽ سنڌ خاطر بيداغ خدمت ڪندڙن جو جائزو ٿو وٺجي ته آڱرين تي ڳڻڻ جيترن مان قاضي فيض محمد به هڪ آهي. ڪن ڳالهين ۾ ته جي ايم سيد کان به زور آهي. ڇو جو جي ايم سيد جي سيد پرستي، سنڌ پرستي کان ڪجهه مٿي آهي ۽ قاضي صاحب جي سنڌ پرستي مسلم پرستي کان به مٿي آهي.... پر نالي چڙهيو چور سزا کائي، نالي چڙهيو واپاري کٽيو کائي، سو پيپلز پارٽي جي آهي سرسي ۽ ماڻهن جي ذهني قوت به بنهه ڪمزور آهي. سو سڀ لڪير جا فقير ٿيو وتن. ان ڪري سخت مقابلو حاڪم علي زرداري ۽ شبير احمد شاهه ۾ ٿيندو.“ (102) ۽ اڳتي هلي قاضي صاحب اليڪشن ۾ هارايو.
اليڪشن وارن ڏينهن ۾ قاضي صاحب وٽ پي پي جو سربراهه ذوالفقار علي ڀٽو ڪيترا دفعا آيو ۽ کين آڇ ڪيائون ته نواب شاهه واري سيٽ اوهان ئي ڏياري ويندي ۽ پارٽي ۾ پڻ اهم عهدو ڏنو ويندو. اوهان پيپلز پارٽي ۾ شامل ٿيو. پر قاضي صاحب کين جواب ڏنو ته مان توهان جي پارٽي پروگرام سان متفق نه آهيان ۽ اوهان پنجاب ۾ پنهنجي پوزيشن مضبوط ڪرڻ ۽ انهن جون همدرديون حاصل ڪرڻ لاءِ ننڍن صوبن جي مفادن کي داءَ تي لڳائي رهيا آهيو. جڏهن ته عوامي ليگ جي ڪاميابي ننڍن صوبن جي عوام لاءِ نيڪ فال ثابت ٿيندي.
اليڪشن جي ڏينهن ۾ شيخ مجيب الرحمان، اولهه پاڪستان جي دوري تي آيو. هن قاضي صاحب سان گڏجي سنڌ جي ٽن شهرن ۾ عام جلسن کي خطاب ڪيو. پهريان ڪراچي پوءِ نواب شاهه ۽ آخر ۾ شڪارپور ۾. سندن نواب شاهه وارو جلسو نهايت ڪامياب ويو. (103)
اولهه پاڪستان ۾ پنجاب جي خوشنودي حاصل ڪرڻ لاءِ ڀٽي صاحب ۽ مسلم ليگين، عوامي ليگ جي 6 نڪتن جي سخت مخالفت ڪرڻ شروع ڪئي. کين ان مخالفت جو جواب قاضي فيض محمد ئي اڪيلي سر ڏيندو رهيو ۽ قاضي صاحب پيپلز پارٽي جي ٻه چاپڙائي واري پاليسي جي سخت مخالفت ڪئي ۽ 6 نڪتن جو تحفظ ڪيو. پاڻ اولهه پاڪستان ۾ عوامي ليگ کي منظم ڪرڻ لاءِ پناجب ۽ سرحد جا دورا ڪين. بهاولپور ۽ ملتان ويا، جتي وڪيل برادريءَ سان مليا. لاهور ۾ هڪ وڌي ڪانفرنس سڏاين. اتي ڀٽي صاحب تي سخت نڪتچيني ڪندي، کيس پاڪستان جي عوام جو دشمن ٺهراين. ان بعد ڪراچي ۾ پريس ڪانفرنس ڪري ڀٽي جي پاليسي تي سخت تنقيد ڪين. پاڻ ڀٽي جي مخالفت بابت لکن ٿا ته: ”ڀٽي صاحب سان ڪو به شخصي اختلاف ڪو نه هو. سنڌ جو مسئلو هو. مان سمجهيو ٿي، خودمختياري جيتري شيخ صاحب ۽ عوامي ليگ جي پاور ۾ اچڻ سان ملندي، اها ڀٽي صاحب کان ملي نه ٿي سگهي.“ (104)
يحييٰ خان ڊسمبر 1970 ۾ ان لاءِ چونڊون ڪرايون ته عوامي دٻاءُ کي جهڪو ڪري، ساڄي ڌر جي پارٽين کي کٽائي، انهن جي فوجي ڇٽي هيٺ حڪومت قائم ڪري ان جو پاڻ اڳواڻ ٿي وهي. هن کي پورو پورو يقين هو ته ٻنهي حصن ۾ ڪا به پارٽي واضح اڪثريت حاصل ڪري نه سگهندي ۽ نه ئي ڪا پارٽي حڪومت ٺاهڻ جي پوزيشن ۾ هوندي. ان ڪري هو مڙني پارٽين کي خوش ڪر اڪيلو پاڻ ئي حڪومت هلائيندو. پر چونڊن بعد عوامي ليگ وڏي اڪثريت سان ڪاميابي حاصل ڪئي. جنهن ڪري يحييٰ خان جا اهي خاوب چڪنا چور ٿي ويا. ۽ فوجي جنتا چونڊن جي مثبت نتيجن نه نڪرڻ ڪري اقتدار ڏيڻ کان نابري وارڻ لڳي. عوامي ليگ گهر ڪئي ته مارشل لا ختم ڪري اقتدار چونڊيل نمائندن جي حوالي ڪيو وڃي ته جيئن عوامي ليگ 6 نڪاتي فارمولي هيٺ آئين ساز طرف قدم وڌائي. جيڪا ڳالهه فوجي جنتا ۽ پنجاب جي مستقل مفاد کي ڏکي لڳي ۽ ان ۾ هنن کي پنهنجو موت نظر آيو. ٻيو ته عوامي ليگ جي اقتدار ۾ اچڻ سان، ان جا 6 نڪتا اولهه پاڪستان جي ننڍن صوبن کي ايترا اختيار بخشين ها جو ڪڏهن به فوجي ٽولو اقتدار تي قابض ٿي، جمهوريت جو جنازو نه رلائي ها ۽ نه ئي وري ننڍن قومن جي حقن تي ڌاڙا لڳي سگهن ها. ان ڪري فوجي جرنيلن، عوامي ليگ کي اقتدار ڏيڻ بدران ان تي ڏاڍ ڪرڻ شروع ڪيو ۽ اوڀر پاڪستان جي جمهوري قوتن کي ڪچلڻ لاءِ اوڏانهن فوج موڪلڻ شروع ڪئي. فوج جي پوري طرح تيار ٿيڻ تائين، صدر يحييٰ، شيخ مجيب کي ڳالهين ۾ رڌل رکيو.
24 مارچ 1971 تي آخري ميٽنگ رکي ويئي. ان ميٽنگ ۾ شرڪت لاءِ شيخ مجيب الرحمان، سنڌ مان قاضي فيض محمد کي ڊاڪا گهرايو. پاڻ قاضي صاحب کي سڄي صورتحال کان واقف ڪيائون. 24 مارچ تي سڄي پاڪستان جا ليڊر سواءِ پيپلز پارٽي جي شيخ مجيب وٽ آيا. ان گڏجاڻي ۾ قاضي صاحب به شامل ٿيو. گڏجاڻي ۾ ولي خان، مفتي محمود، شاهه احمد نوراني ۽ غوث بخش بزنجي ڳالهين ۽ شيخ مجيب کي صحيح قرار ڏنو. فيصلو ٿيو ته مڙئي ليڊر يحييٰ خان سان ملندا ۽ شيخ صاحب جون گهرون قبول ڪرائيندا. پر يحييٰ خان گهرون قبول نه ڪيون. (105)
آخري دفعو ڳالهين ناڪام ٿيڻ کان پوءِ شيخ مجيب الرحمان، قاضي فيض کي پاڻ وٽ گهرايو ۽ چيو ته: ”ڳالهيون ناڪام ويون آهن. ڏينهن پورا ٿيا آهن. سڀاڻي يا پرينهن هتي بندوق بازي ٿيندي، هاڻ توهان کي موٽي واپس وڃڻ گهرجي. جي وڃڻ جي ڪا واهه نه مليو ته مان توهان کي ڪنهن بنگالي جي گهر رهائيندس.“ (106)
قاضي صاحب، شيخ مجيب کان پارٽي جي ٻين ساٿين جو پڇيو ته، ”اهي ڪٿي آهن؟“ ته پاڻ چيائون ته: ”اهي هندستان هليا ويا آهن ۽ مان بنگالين جو اڳواڻ آهيان. مون کي ڀڄڻو نه آهي. مون کي هنن سان گڏ مرڻو آهي.“ (107)
قاضي صاحب کي هڪ جهاز ۾ جڳهه ملي وئي ۽ پاڻ ٻين ڪيترن ئي اولهه پاڪستان جي سياستدانن ۽ وڏن آفيسرن سان گڏ اچي ڪراچي پهتا.
25 مارچ 1971 جي آڌي رات جو پاڪستان جي فوج بنگالي عوام جو قتل عام ڪرڻ شروع ڪيو. ٽينڪن، جنگي جهازن ۽ مشين گنن سان مظلوم عوام کي ابدي نند سمهارڻ جو ناٽڪ شروع ٿيو. 30 لک ماڻهو گولين جو کاڄ بنجي ويا. هزارين عورتن جي عصمت دري ڪئي وئي. لکين ماڻهو اباڻا پڊ ڇڏي سرحدون ٽپي ڀڄڻ لڳا. شهر ۽ ڳوٺ بمن ۽ ٽينڪن جي گولن سان رک بنجي ويا. ۽ ان سان گڏ پاڪستان ٽٽي ٻن حصن ۾ وهائجي ويو. اوڀر پاڪستان، هڪ نئين آزاد ۽ خود مختيار رياست بنگلاديش جي صورت ۾ ٻيهر دنيا جي تختي تي نروار ٿيو.