هاري ڪاميٽي ۽ ان بعد
قاضي صاحب، ان دور ۾ سانگهڙ ۽ نواب شاهه ضلعي ۾ هاري حقدار تحريڪ شروع ڪئي. هارين کي صحيح، صاف بٽيون ۽ ٻيا هارپ جا حق ڏياريائين. جڏهن پاڻ هاري ڪاميٽي جا صدر هيا ته ”سنڌ ايگريڪلچرل ڪميشن“ ٺاهي وئي. ان جي سب ڪاميٽي تي قاضي صاحب سان گڏ جي ايم سيد ۽ ميران محمد شاهه ميمبر طور کنيا ويا.
هن سب ڪاميٽي مٿان ڪم رکيو ويو ته هو سنڌ جي خانه بدوش قبيلن، هارين، مزدورن، پناهگيرن ۽ ٻين رولو ماڻهن جي مستقل آبادڪاري لاءِ ۽ کين هميشه دائمي ڳوٺن ۾ رهائڻ لاءِ بل تيار ڪري.
قاضي صاحب، جڏهن هاري ڪاميٽي ۾ هئو ته سندن اختلاف ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي سان به ٿي پيا هئا. جيڪي مذهبي نوعيت جا هئا. قاضي صاحب جيئن ته مذهبي قسح جو ماڻهو هئو ۽ پاڻ مڪمل سوشلسٽ خيالن جو ڪونه ٿي سگهيو هو. ان ڪري پورهيتن لاءِ ڪم ڪندي، کائنس اڻ ڄاڻائي ۾ ڪيئي غلطيون به ٿي ويون. سندن سوچ ۽ فڪر تي علامه آءِ آءِ قاضي جي فڪر ۽ فلسفي جو وڏو اثر هو. ان ئي اثر ڪري پاڻ پورهيتن جو حامي ۽ مددگار ته هئو پر پاڻ سندن ڇو ٽڪاري لاءِ مارڪسي-ليتي نقطي نگاهه وارو سائنسي ڊڳ وٺي ڪونه سگهيو هو. علامه صاحب سان گهڻو رهڻ ڪري پاڻ ذهني مونجهارن جو شڪار رهندو آيو. انهن مونجهارن هاري ڪاميٽي ۾ پڻ پنهنجو ڪم ڪري ڏيکاريو. (41) پاڻ ڪلجهه وقت لاءِ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي سان اختلاف ڪري علاءَ الدين سمي سان گڏجي وڃي، ”اسلامي هاري ڪاميٽي“ ٺاهين. پر ترت ئي کين سمجهه اچي وئي ۽ اسلامي هاري ڪاميٽي جا پرڪار پڌرا ٿيڻ لڳا. پاڻ پنهنجي غلطي جو ازالو ڪندي وري اچي ڪامريڊ جتوئي سان شامل ٿيو. (42) ان بعد ڇاڻ ڪڏهن به ڪامريڊ سان اختلاف ڪونه ڪين ۽ نه ئي ڪو ماڻ۾هو کين ان حڪمت عملي تان ڦيرائي سگهيو.
آل پاڪستان عوامي جماعت:- قاضي صاحٻ جن جڏهن هاري ڪاميٽي ۾ هيا ته ان وقت عوامي جماعت مرڪزي سياست ۾ سٺو ڪردار ادا ڪري رهي هئي ۽ حڪمران پارٽي جي مخالفت ۾ وطن جي خوشحالي لاءِ پاڻ پتوڙي رهي هئي. جڏهن قاضي صاحب جن ڏٺو ته هي جماعت جديد قومي نظرئي جي جماعت ڪندڙ هئي ۽ صوبن کي صوبائي خدمختياري وٺي ڏيارڻ لاءِ جدوجهد ڪري رهي هئي. ۽ ٻيو ته هن پارٽي جو اقتصادي ۽ معاشي پروگرام پورهيتن جي ڀلائي وٽان هو. ان ڪري پاڻ هن تنظيم ۾ شامل ٿيا ته جيئن مڙني صوبن جا ترقي پسند گڏجي ملڪ ۾ وڏيرا شاهي ۽ جاگيردار طبقي جو تختو اونڌو ڪري هڪ سوشلسٽ معاشرو تعمير ڪري سگهجي.
قاضي صاحب، بجثيت هڪ ميمبر جي، عومي جماعت ۾ سٺو ڪم ڪري ڏيکاريو ۽ پنهنجي علائقي ۾ عوامي جماعت کي خاصو مقبول ڪيو. پر جلد ئي سرڪار، عوامي جماعت جي وڌندڙ مقبوليت کي نقصان رسائڻ ۽ ترقي پسندن جي اتحاد کي ٽوڙڻ لاءِ عوامي جماعت جي ليڊرن کي ۽ ڪارڪنن کي گرفتار ڪري جيلن ۾ بند ڪيو.
انهن ڏينهن ۾ ميان افتخاري الدين ”آزاد پاڪستان پارٽي“ ٺاهي. ميان افتخار مڙني قومپرست ڪارڪنن کي هن پارٽي ۾ شريڪ ڪرڻ جي ڪوشش ۾ هو ته ٻين ڪارڪنن سان گڏ قاضي فيض محمد به ميان افتخار جي پارٽي ۾ شموليت اختيار ڪري ڪم ڪرڻ لڳو. (43) ڇو جو ان وقت عوامي جماعت جو ڪم مڪمل نموني بند ٿي چڪو هو ۽ سرڪار، عوامي جماعت جي ڪارڪنن کي اک ۾ رکيو ويٺي هئي.
سنڌ عوامي محاذ:- جڏهن اپيرل 1953 ۾ ٽين ليجسليٽيو اسيصمبلي جي چونڊ ڪرائي وئي ته 17 مارچ 1953 تي چند ڪارڪنن حڪمران پارٽي مسلم ليگ جي مخالفت ۾ هڪ گڏيل پروگرام جي بنياد تي ٻين سنڌ جي ترقي پسند جماعتن سان گڏجي ”سنڌ عوامي محاذ“ قائم ڪري چونڊ لڙڻ جو فيصلو ڪيو. هن محاذ جي قائم ڪرڻ جو مقصد سنڌ ۽ پاڪستان اندر جمهوري حڪومت جي قيام لاءِ ڪوشش ڪرڻ هئي. (44) ننڍن صوبن کي صوبائي خود مختياري وٺرائي ڏيڻ لاءِ ڪوشش ڪرڻي هئي. جيڪي نقطا قاضي صاحب جي بنيادي اصولن ۽ سياسي پاليسي توڙي سنڌ هاري ڪاميٽي جي پروگرام سان ملندڙ جلندڙ هئا. ان ڪري قاضي صاحب، پنهنجي پارٽي سنڌ هاري ڪاميٽي سان گڏ هن متحده محاز ۾ شريڪ ٿيو. هن محاز ۾ عوامي جماعت، آزاد پاڪستان پارٽي ۽ عويم ليگ جي سنڌ شاخن پڻ شموليت اختيار ڪئي ۽ گڏجي اليڪشن ۾ اميدوار بيهاريا. (45)
قاضي فيض محمد هن محاذ ۾ سرگرم ڪارڪنن جيان ڪم ڪندورهيو ۽ پاڻ محاذ جي پروگرام کي وڌ کان وڌ ماڻهن تائين پهچائڻ لاءِ ڪوششون وٺڻ لڳو. مڙني مخلص ڪارڪنن جي همت سان عوامي محاذ جي ٽڪيٽ تي 7 ميمبر چونڊجي آيا ۽ سنڌ اسيمبلي ۾ مخالف بئنچن تي ويٺا. (46) هنن ميمبرن سنڌ اسيمبلي ۾ ويهي سنڌ جي حقن جي بچاءُ لاءِ آواز بلند ڪيو ۽ مخالفن کي سنڌ جي حقن جي حاصلات لاءِ متحرڪ ڪيو. هنن ميمبرن سنڌ جي حقن جي حفاظت لاءِ، ڪراچي جي واپسي لاءِ ۽ ٻين سنڌ جي اهم مسئلن لاءِ سنڌ اسيمبلي ۾ ٺهراءُ پاس ڪرايا.
عوامي محاذ ڪنوينشن:- اليڪشن ٿيڻ بعد قاضي صاحب عوامي محاذ جي پهرين ڪنوينشن نواب شاهه ۾ سڏائي. ان ۾ محاذ جو دستور ڪرايو ويو ۽ محاذ کي جماعتي صورت ڏياري وئي. ان ڪنوينشن ۾ شيخ الميج سنڌي کي محاذ جو صدر ۽ قاضي صاحب کي سيڪريٽري جنرل مقرر ڪيو ويو. (47) هي ڪنوينشن 26-27 آڪٽوبر 1953 ۾ نواب شاهه ۾ سڏائي وئي ۽ قاضي صاحب کي ڪنوينشن جو چيئرمين مقرر ڪيو ويو.
هن ڪانفرنس سڏائڻ جو اصل مقصد سنڌ کي آئيني حق ڏيارڻ ۽ سنڌ صوبي جي خودمختياري بحال ڪرائڻ هئي. هن ڪنوينشن ۾ پوري ملڪ مان ڪافي وڏا وڏا ليڊر ڪارڪن پهتا. سنڌ ۽ پاڪستان جي مسئلن تي کلي دل سان ڳالهايو ويو ۽ ڪيئي قراردادون پاس ڪيون ويون. (48) هي ڪنيونشن ڪرائڻ ۽ ان جو مڪمل انتظاسم رکڻ ۽ ان کي ملڪي سطح تي ڪامياب بنائڻ قاضي صاحب جو وڏو ڪارنامو هو.