عوامي ليگ ۽ نعپ
پاڻ عوامي ليگ ۾ وڃڻ شرط سنڌ ديس جا مفاد بنگال جي ليڊرن آڏو آندا ۽ کين اولهه پاڪستان جي ننڍن صوبن جي مسئلن کان وقف ڪيو. عوامي ليگ، هتان جي ليڊرن جي اثر هيٺ اچي، پهريان ونيونٽ جي مخافت ڪئي ۽ ونيونٽ خلاف هلندڙ جدوجهد ۾ ننڍن صوبن سان ڀرپور تعاون ڪيو. قاضي صاحب کي عوامي ليگ جي مرڪزي اڳواڻن سنڌ لاءِ جنرل سيڪريٽري مقرر ڪيو. (57)
قاضي صاحب سڄي سنڌ ۾ عوامي ليگ طرفان ونيونٽ جي مخالفت ۾ جلسن جو انتظام ڪيو. مير پور خاص ۾ ڪامريڊ غلام محمد لغاري جي تعاون سان عاليشان ڪانفرنس ڪين. (58)
سن 1955 ۾ جڏهن قاضي صاحب جن عوامي ليگ ۾ هيا ته ان وقت ونيونٽ جي حامي، سنڌ دشمن جاگيردار محمد ايوب کهڙي پاڻ کي سانگهڙ ۾ هڪ خالي ٿيل جاءِ تان سنڌ اسيمبلي جي ميمبري لاءِ چونڊائڻ لاءِ فارم ڀرايو. ان وقت کهڙي جو ملڪ ۾ اهڙو دٻاءُ قائم هيو، جو ڪوبه ماڻهو سندن سامهون اميدوار بيهڻ لاءِ تيار ڪونه هو. پر اهو قاضي صاحب جو جگر هيو. جو ان وقت جي فرعون آڏو جرئت ۽ همت سان اچي عوامي ليگ جي ٽڪيٽ تي فارم ڀرائڻ لاءِ سانگهڙ پهتو. (59) پاڻ کهڙي سان مقابلي ۾ بيهڻ بابت لکن ٿا ته، ”دل ۾ چيم ته هي سنڌ جو دشمن بنا ڪنهن مقابلي جي ڇونڊجي وڃي ۽ سڄي دنيا کي ٻڌائي ته هي سنڌ جو مقبول ليڊر آهي ۽ سنڌ ونيونٽ جي فائدي ۾ آهي، هي اسان جي وڏي بي عزتي ٿيندي.“ (60)
قاضي صاحب نامينشن پيچر ڀرائڻ لاءِ اتي پهتو. کهڙي ۽ پير علي محمد راشدي آءِ جي عيساڻي کي چئي قاضي صاحب کي پوليس هٿان اغوا ڪرايو. پوليس قاضي صاحب کي اغوا ڪري مٿن تشدد ڪيو ۽ کين هڪ گاڏي ۾ ويهاري 15-50 ميلن جي مفاصلي تي شهر کان ٻاهر جهنگ ۾ ڦٽو ڪري آيا ۽ اهڙي طرح کهڙو بنا مقابلي ڪامياب ٿي ويو. (61)
قاضي صاحب، ڪنهن به طاغوني طاقت کان نه ڊڄي، وزير اعليٰ کهڙي تي شهداد پور ۾ اغوا جو ڪيس داخل ڪيو. جڏهن قاضي صاحب، ڪورٽ ۾ شنوائي تي حاضر ٿيڻ لاءِ اچي رهيو هو ته کهڙي شهداد پور جي سڄي شهر کي پوليس جي گهيري ۾ آڻي ڇڏيو. جنهن ڪري پوليس قاضي صاحب کي شهر جي ٻاهران روڪي ڇڏيو. پاڻ ڪورٽ تائين پهچي نه سگهيا ۽ ڪيس کي نيڪال ڪيو ويو. ان بعد قاضي صاحب ان ظلم خلاف هاءِ ڪورٽ ۾ اچي اپيل داخل ڪئي. ان وچ ۾ کهڙو، قاضي صاحب سان مليو ۽ کيصن ڌمڪي ڏني ته، ”قاضي، تون مون تي ڪيس ڪرڻ کان نه ٿو مڙين، مان توکي سخت تڪليف ۾ وجهندس.“ (62)
کهڙي، قاضي صاحب تي هڪ ڪوڙو ڪيس ڪرايو ته، قاضي صاحب جن نواب شاهه ۾ هڪ غير قانوني جلسو ڪرايو هو ۽ ان ۾ چيو هئائين ته، ”خان عقار خان هوڏانهن تيار ٿي پيو اچي، هيڏانهن حُر اٿي رهيا آهن. اچو ته پاڪستان کي ختم ڪرڻ لاءِ جهاد ڪريون.“ (63) پوليس فريادي ڪئي وئي. بنا شرح جي وارنٽ نڪتا، قاضي صاحب جن پاڻ کي هاءِ ڪورٽ جي حوالي ڪري ضمانت جي گهر ڪئي ۽ سندن ضمانت ٿي وئي. ڪيس ڪوڙو نڪتو ۽ قاضي صاحب جي جند ڇٽي.
انهن ڪيسن دوران عوامي ليگ جي مرڪزي اڳواڻن شهيد سهروردي ۽ شيخ مجيب الرحمان جو سندن سان مڪمل سهڪار5 ۽ تعاون رهيو. عوامي ليگي ڪارڪنن پنهنجي جنرل سيڪريٽري جي کلي مدد ڪئي. هوڏانهن کهڙو نه صرف سڄي پاڪستان پر ذري گهٽ سڄي دنيا ۾ بدنام ٿيو. آمريڪا جيص اخبارن کهڙي کي ”گئنگسٽر آف پاڪستان“ ڪوٺيو. (64)
پاڻ جڏهن عوامي ليگ ۾ هيا ته سندن ان جي رهنمائن سان ان ڳالهه تي اختلاف ٿي پيا ته هو ونيونٽ جا حامي بڻجي پيا هئا. سندن عمل ۽ فعل مان هتان جي ننڍن صوبن کي شديد نقصان پهچي رهيو هو. عوامي ليگ جو اڳواڻ سهروردي، جيڪو ان وقت ملڪ جو وزير اعظم هيو. اهو ونيونٽ جي حامي اسڪندر مرزا جي ڳاليهن ۾ اچي ۽ سندن مغربي پاڪستان جي وحدت جي نظرئي جو قائم بنجي، ونيونٽ جو حمايتي بڻجي پيو. (65) قاضي صاحب ۽ ٻيا مغربي پاڪستان جا ليڊر عوامي ليگ ۾ ان لاءِ شامل ٿيا هئا ته بنگال جي حمايت حاصل ڪري، ونيونٽ ٽوڙائي صوبائي حق ۽ حيثيتون بهال ڪرائجن. ان ڪري کين عوامي ليگ جي ان پاليسي ڏاڍو رنجايو ۽ پاڻ عوامي ليگ ۾ وڌيڪ رهڻ مناسب نه ڄاتن.
سهروردي پنهنجي ورڪنگ ڪاميٽي جي 25 مصيمبرن جي گڏجاني پنهنجي وزير اعظم هائوس ۾ ڪوٺائي. جيئن ته قاضي صاحب ان ڪاميٽي جو ميمبر هو، ان ڪري گڏجاڻي ۾ شريڪ ٿيو. سهروردي پنهنجي بچاءَ ۾ هڪ گڊگهي تقرير ڪئي. (66) هن آمريڪا جي طرفداري ڪئي ۽ ونيونٽ جي حمايت ڪئي. (67) ان وقت ڀاشاني جهڙا چوٽي جا ليڊر به موجود هئا، پر ڪنهن کي به همٿ نه ٿي جو وزيراعظم جي گهر ۾ هوندي، ان ان جي مخالفت ۾ تقرير ڪري، نيٺ قاضي صاحب کان اهو برداشت نه ٿي سگهيو ۽ پاڻ سهروردي کي جواب ڏنن. ان بعد ئي پارٽي ڇڏڻ جو فيصلو ڪين. ان تقرير بابت قاضي صاحب جن لکن ٿا ته، ”منهنجي گروهه مون کي سهروردي کي جواب ڏيڻ لاءِ چيو. مان پنهنجي تقرير ۾ ڏاڍو تلخ هوس.“ (68)
آل پاڪستان نيشنل عوامي پارٽي:- جڏهن مولانا ڀاشاني ۽ ٻيا حسين شهايد سهروردي سان اختلاف ڪري عوامي ليگ مان ٻاهر نڪري اچي، پاڪستان نيشنل پارٽي وارن سان ڳالهيون هلائڻ شروع ڪيون. مولانا ڀاشاني، جي ايم سيد، خان عقار ۽ شيخ سنڌي سان ڳالهيون هلايون ته نئين پارٽي ٺاهجي، بعد ۾ هم خيال ليڊرن ڊاڪا ۾ ميٽنگ رکي. ان ۾ قاضي صاحب پڻ شريڪ ٿيو. ان ميٽنگ ۾ ”آل پاڪستان نيشنل عوامي پارٽي“ ٺاهي وئي. جنهن جو صدر ڀاشاني، سنڌ صوبي جو صدر شيخ عبدالميج سنڌي ۽ سنڌ جو جنرل سيڪريٽري قاضي فيض محمد کي مقرر ڪيو ويو. (69)
پارٽي طرفان بنگال جي پلٽڻ ميدان ۾ وڏو جلسو ڪيو ويو. جنهن کي عوامي ليگ جي ورڪرن اچي ڦٽايو. جن جي بنگال ۾ حڪومت هئي. پوليس ۽ عوامي ليگ جي ورڪرن ليڊرن کي گهيري ۾ ورتو ۽ جلسي کي درهم برهم ڪيو. سنڌ ۽ ٻين صوبن جا ليڊر جلسي گاهه مان آفيس ڏي روانا ٿي رهيا هئا ته انهن مٿان پوليس حملو ڪيو. ٻين سان گڏ قاضي صاحن کي به بندوق جا ڪنڌاڪ هني زخمي ڪيو ويو. (70)
نعپ جي بنياد وجهرائڻ ۾ قاضي صاحب جو به وڏو هٿ هو. داڪا جي ڪنوينشن ۾ قاضي صاحب اولهه پاڪستان جي ننڍن صوبن جي خاص وڪالت ڪئي. پاڻ جڏهن ڊاڪا کان سنڌ پهتا ته هتي دوري جو پروگرام ٺاهي نڪري پيا. سنڌ جي مڙني وڏن شهرن ۾ جلسا ڪين. خيرپور ميرس ۾ هڪ ڪانفرنس ڪين، جنهن ۾ جي ايم سيد، شيخ سنڌي، عثماني، مولانا ڀاشاني، خان عقار ۽ غوث بخش بزنجو وغيره شريڪ ٿيا. ان بعد وري قاضي صاحب جن نواب شاهه ۾ جلسو ڪيو. جنهن ۾ پڻ مٿيان ليڊر آيا. شهر ۾ ٽرڪن تي هڪ وڏو هارين جو جلوس ڪڍيو ويو. ان وقت عوامي ليگ، مسلم ليگ ۽ حڪومت نعپ جي وڌندڙ مقبوليت کان گهٻرائجي، انهن جي جسلي کي ڦٽائڻ، انمهن مٿان مسلم حملم ڪرڻ شروع ڪيا. نواب شاهه جي جسلي ۾ پڻ انهن ماڻهن مخالفت ڪرڻ شروع ڪئي. پر ٻهراڙي جي هزارين هارين آڏو هنن جي دال نه ڳري سگهي، ۽ جلکسو پنهنجي اوج سان هلندو رهيو. جلسي ۾ ونيونٽ خلاف ۽ ننڍن صوبن جي حقن ۾ بي خوف ٿي ڳالهايو ويو. ان بعد وري نعپ طرفان هڪ وڏي هاري ڪانفرنس لنڊي شهر ۾ ڪئي وئي. هن ڪانفرنس ۾ پٻ مولانا ڀاشاني شرڪت ڪئي. (71)
جڏهن 9 نومبر 1957 تي مولانا ڀاشاني صدر نعپ سنڌ ۾ نواب شاهه جي دوري تي آيو ته قاضي فيض محمد پنهنجي آجيائي تقرير ۾ ڀاشاني جي سامهون سنڌ جي بلائي ۽ بهتري لاءِ ڪجهه سوال رکيا ۽ ڀاشاني کي چيو ته سندس پارٽي سنڌين جي حقن ۽ گهرجن لاءِ آواز اٿاريندي ته سنڌ جا ماڻهو هن پارٽي کي قبول ڪندا ۽ ان جو ساٿ ڏيندا ته اسان ڪنهن به حالت ۾ ان پارٽي ۾ نه رهنداسين، جيڪا سنڌين جي مفاسدن کي ڇيهو رسائي.
قاضي صاحب، پنهنجي آجيائي خطبي ۾ ونيونٽ گورمينٽ طرفان سنڌ جون زمينون سنڌي هارين کان کسي ڪوڙن ڪليمن وارن کي الاٽ ڪرڻ واري پاليسي خلاف پڻ ڳالهايو ۽ ان قدم کي ننديو. ۽ نعپ جي ليڊرن کي سنڌ ۾ ٿيندڙ ان ظلم خلاف آواز بلند ڪرڻ لاءِ اپيل ڪئي. (72)
عالمي امن ڪانفرنس:- قاضي صاحب، جن جڏهن بعپ سنڌ جا جنرل سيڪريٽري هيا ته ان وقت ڪولمبو (سيلان) ۾ عالمي امن ڪانفرنس گهرائي وئي. ان ڪانفرنس ۾ سڄي دنيا جي کاٻي ڌر جي پارٽين کي دعوت ڏني وئي. نعپ کي به شموليت جي دعور ملي. قاضي صاحب کي پڻ پارٽي طرفان دعوت ملي. سنڌ مان قاضي صاحب، جي ايم سيد ۽ شيخ سنڌي ان ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ سنڀريا. پر قاضي صاحب جي نڪري وڃڻ بعد حڪومت کي يادگيري اچي وئي ته اهو ته سندن خلاف ڪم پيو ٿئيص. سو ان باقي ٻين جي وڃڻ تي بندش وجهي ڇڏي. ان ڪري ڪولمبو ۾ نعپ جي اڳواڻي سميت پوري پاڪستان جي کاٻي ڌر جي پارٽين جي اڳواڻي قاضي صاحب کي اڪيلي سر ڪرڻي پئي.
قاضي صاحب، ڪانفرنس جي هر پروگرام ۾ سٺي نموني نهايت جوش خروش سان بهرو ورتو ۽ اتي انگريزي ۾ اعليمي امن قائم ڪرڻ لاءِ پنهنجي خيالن جو اظهار ڪين. تقرير جي آخر ۾ دنيا جي هزارين ترقي پسندن اڳيان پنهنجي پياري ٻولي سنڌي ۾ هي شعر پڙهي تقرير پوري ڪين. جنهن جو بعد ۾ انگريزي ترجمو ڪري سامعين کي شاهه لطيف جي فڪر روشناس ڪين.
”ڪڍي ڪان ڪمان مان، ميان مارج نه مون؛
مون ۾ آهين تون، متان تنهنجو ئي روکي لڳي.“
قاضي صاحب جي هن تقرير ويٺلن تي سٺو اثر ڇڏيو سڄي دنيا جي ليڊرن تقريرون ڪيون. انهن مان 6 تقريرون بهرترين قرار ڏنيون ويون. جن مان هڪ قاضي صاحب جي به هئي.
قاضي صاحب، ڪولمبي ۾ ڪيترن سنڌي هندن سان مليو. انهن جا دک درد معلوم ڪيائون. انهن کي سنڌ ۽ سنڌي قوم جي حالتن کان وقف ڪيائون. کين سندن مستقبل بابت ليڪچر ڏنن. ڪيترن ئي اتان جي سنڌين قاضي صاحب جون دعوتون ڪيون. (73)