مسلم ليگ ۾ شموليت
قاضي فيض محمد ۽ سندن ٻين هم خيال ساٿين جڏهن ڏٺو ته ماڻهو مذهبي وهڪري ۾ وهي مسلم ليگي جاگيردارن ۽ سرمائيدارن جي مفادن لاءِ استعمال ٿي رهيا آهن ۽ انگريز پڻ برصغير کي مذهبي بنيادن تي ورهائڻ جو فيصلو ڪري چڪا آهن. انهي ڪري مڙني وقت جي تقاضائن کي سامهون رکندي فيصلو ڪيو ته مسلم ليگ ۾ شامل ٿي، ان جي قيادت رت چوس جاگيردارن ۽ زميندارن جي خوني چنبن مان ڇڏائجي ۽ نئين ٺهندڙ ملڪ جي واڳ ائين سولي طرح مٿئين طبقي جي هٿ ۾ وڃڻ نه ڏجي. پورهيت دوست اڳواڻ عوام جي رهنمائي ڪندي، نئين ٺهندڙ ملڪ جي واڳ پاڻ سنڀالن. ان خيال سان قاضي صاحب ۽ ٻيا مسلم ليگ ۾ شامل ٿيا. سندن اهو منطق ڪيتري قدر درست هيو، اهو فيصلو تاريخ ئي صحيح طرح ڪري سگهي ٿي. باقي ايترو ضرور چئي سگهجي ٿو ته پاڻ پورا صحيح ڪو نه هيا. ڇو جو نئين جڙندڙ ملڪ جي ماڻهن جي خدمت ڪرڻ لاءِ رڳو مسلم ليگ جو پليٽ فارم ئي ڪين هو، ٻيا به طريقا هئا.
پر پوءِ به پاڻ مسلم ليگ جي هڪ اهڙي گروپ ۾ شامل ٿيا، جيڪو محمد علي جناح جي مسلم ليگ گروپ کان وڌيڪ ترقي پسند هيو. اهو گروپ هو، سوشلسٽ خيال رکندڙ ۽ ڪميونسٽ پارٽيءَ جي ويجهو رهندڙ مولانا حسرت موهاني جو گروپ. (21) اهڙي طرح قاضي صاحب 1946ع ۾ مسلم ليگ جي مولانا حسرت موهاني واري گروپ ۾ شامل ٿيا. مولانا، کين سنڌ جو اڳواڻ مقرر ڪيو. مولانا پنهنجي گروپ رستي سڄي هندستان جي سوشلسٽن کي گڏ ڪري رهيو هو ته جيئن مسلم ليگ جي ٻئي ڌڙي، جنهن تي وڏيرا ۽ پير قابض هئا، اقتدار انهن جي چنبي ۾ اچڻ نه ڏجي ۽ نه ئي وري کين اهڙو موقعو ئي ڏجي، جو هو انگريزن جي مدد سان اڇي ڪاري جا پاڻ مالڪ ٿي وهن. پر پوءِ تجربن ثابت ڪيو ته ايئن ڪو نه ٿي سگهيو، جو اهڙي طرح رجعت پسندن جي قيادت هيٺ رهندي، ڪو چڱو ڪم ڪري سگهجي.
”نانگ مئو ته ڇا، دشمن مئو ته ڇا“- جي اصول تحت برطانيه سرڪار سنڌ ۾ آزاديءَ لاءِ هلندڙ جدوجهد کي هتان جي مسلم ليگي وزيرن هٿان ڪچلائڻ پئي گهريو. سنڌ جا مسلم ليگي وزير عهدن جي لالچ ۾ اچي سنڌ جي فرزندان آزاديءَ جي سينن ۾ سنگينون ٽنبي رهيا هئا. ”حر تحريڪ“ جيڪا ان وقت برصغير ۾ نرالي نموني آزادي لاءِ هٿياربند جدوجهد هلائي رهي هئي. ان کي تباهه ڪرڻ لاءِ مسلم ليگي وزيرن وسان ڪين گهٽايو. مارچ 1942ع ۾ سنڌ اسيمبلي مان ”حر ائڪٽ“ پاس ڪرائي، هزارين حرن ۽ هنن جي همدردن کي ڪوٽن ۾ قابو ڪرائي اذيتون ڏياريون، (22) ۽ جون 1942ع تي سنڌ سان مارشل لا لاڳو ڪيو ويو. جيڪو 12 مهينا هليو. ان ئي دور ۾ مسلم ليگي وزيرن جي سامهون سنڌ جي آزادي لاءِ وڙهندڙ اڳواڻ صبغت الله شاهه کي 1 مارچ 1943ع تي شهيد ڪيو ويو.
جڏهن 21 جنوري 1946ع تي نيون چونڊون ٿيون ته ان بعد برطانيه جي انگريز گورنر سنڌ جي هڪ جاگيردار سر غلام حسين کي نئين وزارت ٺاهڻ جي آڇ ڪئي. سر غلام حسين وزير اعليٰ ٿيو، ان سان گڏ ايوب کهڙو به وزير ٿيو. انهن ٻنهي ماڻهن سنڌ ڌرتي جي سرفروش حرن کي نيست ۽ نابود ڪرڻ کان وسان ڪين گهٽايو. اهڙيون حالتون ڏسي قاضي صاحب جي دل ڪڙهڻ لڳي. قاضي صاحب پنهنجي گروپ جي ڪارڪنن کي ان ظلم خلاف جدوجهد لاءِ تيار ڪيو. مسلم ليگ ڪائونسل سندن اڳواڻي ۾ ڪائونسلرن جو هڪ جٿو ٺاهيو ۽ ان تي اهو ڪم رکيو ته هو محمد علي جناح سان ملي ان جو ڌيان سندس مسلم ليگي وزيرن جي ڪرتوتن ڏانهن ڇڪائين. قاضي صاحب کي ان جٿي جو سربراهه مقرر ڪيو ويو. جڏهن پوري ”سنڌ ڪابينه“ گڏ ٿي ۽ جناح ان جي صدارت ڪئي ته قاضي صاحب اتي پنهنجن ميمبرن سان گڏ پهتو. قاضي صاحب جناح سان وزيرن خلاف سخت لفظن ۾ ڳالهايو ۽ ان جو ذميوار جناح کي بڻايو. پاڻ ان بابت لکن ٿا ته ”ان وقت منهنجي روش ايڏي سخت هئي، جو جيئن هاڻي هتي ٿئي ٿو، مون کي جيل ۾ اماڻيو وڃي ها، پر منهنجي خلاف ڪو به قدم نه کنيو ويو. کهڙو صاحب ۽ ٻيا ان تي راضي ٿيا ته زيادتين جو ازالو ڪيو ويندو.“ (23)
انگريزن جي سازش ۽ برصغير جي جاگيردارن ۽ سرمائيدارن جي عوام دشمن سازش ڪري 1947ع وارو مشهور ورهاڱو ٿيو. جنهن برصغير جي مڙني قومن جي اتحاد ۽ ڀائپي کي وڏو هاڃو رسايو. ان ورهاڱي سنڌ کي ڪافي نقصان رسايو. سنڌي قوم، سنڌي زبان، سنڌي ڪلچر وڃي اونهي غار ۾ ڪريو. هتان ڪيئي ڏيهي هجرتون ڪري هندستان ۾ وڃي شرنارٿي بڻيا ۽ اتان جا وري هتي مهاجر بڻجي آيا.
قاضي صاحب تي انهن ڏينهن ۾ مسلم قومپرستي جو جنون چڙهيل هو. جنهن جو اظهار پاڻ ڪيو اٿن، ”خير اسان ڏاڍا جذباتي ماڻهو هئاسين. قاضي صاحب (آءِ آءِ قاضي) پڻ چوندو هو ته پاڪستان جي بنجڻ ڪري انديشو آهي ته ماڻهو دربدر ٿين.... پر پاڻ کي ليگ جي اهڙي پٽ چڙهي وئي، جو ان ڳالهه ڏانهن ڌيان ئي ڪو نه ڏنوسين.“(24)
ورهاڱي کان پوءِ جڏهن سنڌ ۾ هندن جي لڏپلاڻ ۽ قتل و غارت ڏٺائون ته سندن دل رجهڻ لڳي. پاڻ هندن کي هجرت ڪرڻ کان روڪڻ لڳا ۽ اهڙي تحريڪ شروع ڪين. هندن کي سنڌ نه ڇڏڻ لاءِ اپيلون ڪندا رهيا ۽ کين هر طرح جون آڇون ۽ مددون ڪيائون. هندن ۽ مسلمانن جا گڏيل جلسا ڪين، گانڌي کي اچڻ لاءِ تارون ڪين. ان تحريڪ کان مفاد پرست مسلم جاگيردار ۽ سرمائيدار ڏاڍا خفا ٿيا ۽ قاضي صاحب کي حڪومت دڙڪا ڏنا ته تحريڪ بند ڪريو نه ته جيل ۾ موڪليا ويندؤ. ان هوندي به پاڻ سنڌ جي دوري تي نڪري پيا ۽ هندن کي تقريرن ۾ چوڻ لڳا ته- ”بابا هيءُ ملڪ توهان جو ۽ اسان جو گڏيل آهي. سنڌ اسان سڀني جي آهي، توهان پنهنجو وطن نه ڇڏيو.“(25)
جڏهن حالتون خراب ٿيڻ ڪري سنڌي هندو هندوستان ويا ته انهن جون زمينون جن جا اصل وارث هتان جا سنڌي هاري هئا، سي سرڪار ٻاهران آيلن کي ڪوڙن ڪليمن رستي ڏيڻ لڳي. سرڪار اهڙا قانون به پاس ڪيا. جن مهاجرن وٽ هند ۾ ڪي ڪين هيو، انهن ڪوڙا ڪليم لکرائي ڪيئي جايون ۽ زمينون هٿ ڪرڻ شروع ڪيون.
سرڪار طرفان سيٽلمنٽ جي قانون ۾ اهو فقرو شامل ڪيو ويو ته هر اهو گهر جنهن جي قيمت 10 هزار روپين کان وڌيڪ آهي، سو ڪنهن به مقامي ماڻهو کي نه ڏنو ويندو. دڪانن جي باري ۾ اهو فقرو رکيو ويو ته ڪو به دڪان ڪنهن مقامي ماڻهو کي نه ڏنو ويندو. سنه 1949ع ۾ سنڌ اسيمبلي ۾ هيءُ ٺهراءُ پاس ٿيو ته سنڌ ۾ مسلمانن جون هندن وٽ جيڪي گروي رکيل زمينون آهن، سي اصل مالڪن (سنڌي مسلمانن) کي واپس ڪيون وڃن. اهو ٺهراءُ منظور ٿيو، پر گورنر جنرل ان تي صحيح نه ڪئي. جنهن ڪري اهو ٺهراءُ قانوني صورت اختيار ڪري ڪو نه سگهيو. حالانڪ پنجاب اهو قانون نافذ ٿيو ۽ ان تي پوري ريت عمل ٿيو ۽ گروي رکيل زمينون مالڪن کي مليون. (26)
سنڌي هندن جي زمينن تي وڏيرا، زميندار ۽ ڌاريا ماڻهو قبضا ڪري، هارين کي بي دخل ڪرڻ لڳا. قاضي فيض محمد هندن جون ڇڏيل زمينون هارين کي ڏيارڻ لاءِ تحريڪ شروع ڪئي. جيڪا اڳتي هلي ”الاٽي تحريڪ“ جي نالي سان مشهور ٿي. ان تحريڪ جو مقصد هو ته اڌ زمين مقامي هارين کي ملي. ان ڪري زميندارن ۽ ٻاهرين نوآبادڪارن کي اچي ڦڦڙي لڳي ۽ کين ان تحريڪ ۾ پنهنجا مفاد مٽيءَ ۾ ملندا نظر آيا. سو رجعت پسند طبقن ۽ سرڪار سازباز ڪري وزيراعليٰ کهڙي تي بار آڻي، قاضي صاحب کي 107 جي ڪيس ۾ قيد ڪرايو.
هندڪيون زمينون سنڌي هارين کي وٺي ڏيڻ واري تحريڪ کي پڻ وڏيرن ئي نقصان پهچايو. نواب شاهه ضلعي ۾ اتان جي ڊي سي مسعود کدر پوش، هارين جي تحريڪ کي غلط موڙ ڏئي، هارين کي هندڪين زمينن تي زوري قبضا ڪرائڻ شروع ڪرايا. ان دور جو هڪ مايوس ڪن حادثو اهو ٿيو جو هاري ورڪرن هڪ اهڙي هتي رهيل هندو جي زمين تي قبضو ڪيو، جيڪو سنڌ اسيمبليءَ ۾ هارين جي نمائندگي ڪندو هو. (27) ان ڪري خطرو جاڳيو ته متان اها تحريڪ پڻ هندو مسلم نفرتن جو روپ نه وٺي وڃي. ان ڪري جلد ئي هي تحريڪ ناڪام ٿي وئي. تحريڪ جي ان غلط موڙ قاضي صاحب کي ڏاڍو رنجايو. پاڻ مفاد پرستن جي ان چال کان واقف ٿيڻ بعد هاري ڪاميٽي جي ورڪرن تي ڪڙي نظر رکڻ لڳا ۽ ڪن ماڻهن کي هاري ڪاميٽي مان نيڪالي ڏنن.
ڪراچيءَ جي جدائي
سنڌ جا مسلم ليگي وڏيرا ۽ ڌاريا هميشه ان سوچ جا رهيا آهن ته سنڌي پورهيتن جي ايڪي ۽ اتحاد کي ختم ڪرڻ لاءِ سنڌ جي وطني حيثيت ختم ڪري، سنڌي قوم کي اقليت ۾ آڻي، پنهنجا هٿ مضبوط ڪيا وڃن. سندن حريص نگاهن جو پهريون شڪار سنڌ جو آسودو ۽ اڪيلو بندرگاهه ڪراچي بڻيو. جتان ڪروڙين روپين جي آمدني ٿيندي آهي. ان آمدنيءَ کي ڦٻائڻ لاءِ هنن هٿ پير هڻي ڪراچي کي سنڌ کان ڌار ڪيو. اهو سنڌ کي ڇني ٽڪرا ٽڪرا ڪرڻ طرف پهريون قدم هيو.
1948ع ۾ پاڪستان جي دستور ساز اسيمبلي ڪراچي کي سنڌ کان جدا ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. مرڪزي حڪومت جي ان سنڌ دشمن چال جي مڙني طبقن ۽ خيالن جي ماڻهن طرفان مخالفت ٿيڻ لڳي. حڪومت جي ان فيصلي خلاف سنڌ مسلم ليگ ڪائونسل ٺهراءُ پاس ڪري وزيرن کي هدايت ڪئي ته هو ڪراچي جي معاملي تي سخت ٿين ۽ ضرورت پوڻ تي وزارتن تان استيعفائون به ڏين. پوءِ ڪراچي جي مسئلي تي ٻيهر چونڊ لڙن. ڪراچي جي علحدگيءَ جي فيصلي جي سنڌ مسلم ليگ جي ورڪنگ ڪاميٽي پڻ مخالفت ڪئي. (28)
سنڌ جي محب وطن ڪارڪنن، ڌارين آبادڪارن جي ان چال کي ننديندي عمل جي ميدان ۾ لهي آيا. مرڪزي سرڪار تي زور آندن ته اهو حڪم واپس وٺي، ڪراچي کي ٻيهر سنڌ ۾ شامل ڪري، وڌندڙ بي چيني دور ڪري. ان تحريڪ ۾ ٻين سان گڏ قاضي فيض محمد به حصو ورتو. قاضي صاحب، ان وقت جي وڏي وزير ايوب کهڙي کي ڌارين جي ان سڄي سازش کان واقف ڪري، سندس حمايت حاصل ڪئي. سنڌ اسيبملي جي ميمبرن ۽ وزيرن کي سنڌ جي ان قسم جي ورهاڱي خلاف اُڀاري اهڙو بل پاس ڪرايو. (29) ڌارين جي ان چال کان سنڌ جي عوام کي واقف ڪرڻ لاءِ سنڌ ۾ نڪري پيو. تقرير ۽ تحرير جو سلسلو جاري رهيو.
کهڙي تي قاضي صاحب جي بحث مباحثي ايترو ته اثر ڪيو جو پاڻ صوبي سنڌ جي وڏي وزير ۽ صوبي سنڌ جي مسلم ليگ جي صدر هوندي به پنهنجي وزيرن سميت ڪراچي کي مرڪز جي حوالي ڪرڻ کان انڪار ڪيو. مرڪز سنڌ صوبي جي گورنر سر غلام حسين جي مدد سان مير غلام علي ۽ پير الاهي بخش کي کهڙي جي مخالفت ۾ اٿاري، سنڌ ۾ ميمبرن کي ان راءِ جو ڪرڻ ۽ مخالفت کان باز اچڻ لاءِ موڪليو. پر هو اڪثريت حاصل ڪري نه سگهيا. (30) مرڪز سر غلام حسين کي حڪم ڪيو ته کهڙي جي وزارت ڊسمس ڪئي وڃي ۽ ان جي جاءِ تي پير الاهي بخش کي وزيراعليٰ مقرر ڪيو وڃي. جنهن ڪري اپريل 1948ع تي کهڙي کي وزيراعليٰ جي عهدي تان هٽائي مٿس ”سنڌ اسپيشل ڪائونسل“ جي آرڊيننس نمبر 2 هيٺ ڪيس هلايو ويو. (31)
پير الاهي بخش وزيراعليٰ ٿيڻ شرط سنڌ اسيمبلي جي منظوري کان سواءِ ڪراچي کي مرڪز جي حوالي ڪري ڇڏيو. (32) ۽ عارضي طرح سنڌ دشمن پنهنجي چال ۾ ڪامياب ويا.
ڪراچيءَ جي جدائي جي قاضي صاحب سخت مخالفت شروع ڪئي. جنهن ڪري پير الاهي بخش وزرات اعليٰ جو عهدو سنڀالڻ سان ئي قاضي صاحب ۽ سندس چئن ٻين عزيزن تي ڌاڙي جو ڪيس داخل ڪرائي، کين جيل ۾ اماڻي ڇڏيو.
قاضي صاحب جن جڏهن جيل مان آزاد ٿي آيا ته وري اچي پنهنجي ڪم کي لڳا. زميندارن ۽ ڌارين پنهنجي راهه مان هيءَ رنڊڪ هٽائڻ لاءِ ۽ هميشه آرام ۽ سڪون سان ملڪ جي ڀينگ ڪرڻ لاءِ قاضي صاحب کي مارائڻ جو منصوبو سٽيو. 1948ع جي آخري مهينن ۾ سندن گهر ۾ ڌاڙيل موڪليا ويا. جن کي حڪم ڪيو ويو ته ڌاڙي جي بهاني سان وڃي، قاضي فيض محمد کي قتل ڪري اچو. هڪ رات ڌاڙيل قاضي صاحب جي گهر ۾ گهڙيا. پر اتفاقاً قاضي صاحب جن بچي ويا. ڌاڙيلن گهر ۾ گهڙي ڦر ڪئي، زيور کنيا. قاضي صاحب جي ماءُ کي لٺين جا ڌڪ هنيا ۽ سندن ڀاڄائيءَ کي ايترو ماريو جو سندس پيٽ ۾ ٻار مري ويو. قاضي صاحب جي زال کي پڻ سخت مارڪٽ ڪئي وئي. هي واقعو انهن ڏينهن ۾ ٿيو، جڏهن قاضي صاحب جن اڃا مسلم ليگ جي سينٽرل ڪاميٽي جا ميمبر هيا. قاضي صاحب جن لکن ٿا ته: ”منهنجو ڏوهه صرف اهو هيو ته، مون گهريو ٿي ته هندڪيون زمينون سنڌي هارين کي ملن.“ (33)
مسلم ليگ کان علحدگي
مرڪزي حڪومت جي اهڙين چالبازين ۽ مسلم ليگ جي وڏيرن جي اهڙن سنڌ دشمن سازشن کان قاضي صاحب جن ڏاڍو بيزار ٿيا ۽ پاڻ مسلم ليگ ڇڏي ڪنهن ٻئي پليٽ فارم تان ڪم ڪرڻ لاءِ سوچڻ لڳا.
قاضي صاحب، جن مڪمل طرح مسلم ليگ ان وقت ڇڏي، جڏهن 1950ع ڌاري پير الاهي بخش جي خالي ٿيل جاءِ تي ضمني چونڊ ٿيڻ واري هئي. ۽ صوبي سنڌ مسلم ليگ جو صدر کهڙي پنهنجي سالي عبدالطيف پنهور کي بنا مقابلي چونڊائڻ لاءِ مخالفت ۾ بيٺل اميدوارن ڪامريڊ جتوئي، شفيع محمد آخوند ۽ ٻين کي غير قانوني نموني فارم ڀرڻ نه ڏنو. (34) پاڻ ليگ بابت لکن ٿا ته، ”جلد سنڌ جي ظالم وزيرن جي ڪڌن ڪرتوتن ڪري ليگ ڇڏڻي پئي ۽ جيلن جي دروازن کي کڙڪائڻو پيو.“ (35)
مسلم ليگ مان سندن نڪرڻ ان ڳالهه جو واضع اعلان هيو ته پاڻ ڪنهن به قيمت تي مسلم ليگ جي قومي تصور سان متفق نه هيا ۽ پاڻ ايمانداريءَ سان ڄاڻي رهيا هئا ته مسلم ليگ جو هيءُ فلسفو ۽ خيال، سازشون ۽ مڪاريون، چالاڪيون ۽ چالبازيون سنڌ ديس کي اڳتي هلي تباهيءَ ۽ برباديءَ جي اونهي غار ۾ اڇلي ڇڏينديون. جتي اسان مڙني سنڌين کي هٿ مهٽڻا پوندا. قاضي صاحب جي اڳين خيالن ۽ نظرين ۾ وڏي تبديلي آئي ۽ پاڻ پنهنجي ماضيءَ ۾ ڪيل ڪم تي نهايت پڇتايو. پاڻ پنهنجن نظرين ۽ خيالن ۾ ڦير اچڻ کان پوءِ لکن ٿا ته، ”اسان نه ته ڪنهن پروگرام واسطي ۽ نه اهڙي ليڊر شپ هيٺ ۽ اهڙي قربانيءَ سان آزادي حاصل ڪئي. جيئن دنيا جي ٻين ملڪن آزادي حاصل ڪئي. ڇو ته هنن وٽ مخصوص پروگرام هو. جنهن کي هنن مروج ڪرڻ گهريو ٿي. ٻيو ته ليڊرشپ سچي ۽ باهه مان نڪتل هئي ۽ ٽيون ته هنن وڏين قربانين سان يعني رت ڏئي آزادي ورتي. پر هتي ان جي ابتڙ ڳالهه هئي. هتي شروعات تعصب سان ڪئي وئي ۽ انگريزن پنهنجي نقطي نگاهه سان ايترو ته اسان کي گمراهه رکيو، جو نالي خاطر آزادي اسان جي ڳاٽي مان ظاهري انگريزن جي غلاميءَ جو زنجير ڪپي اهڙي ته اوڙاهه ۾ اڇلي ڇڏيو، جو اڄ ڏينهن تائين اسان سڙندا ۽ پچندا رهون ٿا.“(36)
ليگ ڇڏڻ بعد قاضي صاحب جي سياسي نظرين ۾ وڏو انقلاب آيو. پهريان پاڻ مسلم قومپرستيءَ جا حامي هئا، پر پوءِ جديد نظرئي قومپرستيءَ جا حامي بنجي پيا. هتي جڏهن هندو مسلم ٻه قومي نظرئي تي اردودانن اهو تاثر ڏيڻ شروع ڪيو ته سنڌ، بنگال، سرحد، بلوچستان ۽ پنجاب جي زمين مسلم قومپرستيءَ ۽ مسلم ملڪ جي بنياد تي هندستان مان آيل مهاجرن جي ملڪيت آهي ۽ اردو هن ملڪ جي واحد قومي زبان آهي. جنهن کي ٻين زبانن کي ختم ڪري پاڻ کي قائم ۽ دائم رکڻو آهي. قاضي صاحب جن اردو ڳالهائيندڙن جي ان نظرئي جي شديد مخالفت ڪئي ۽ پاڻ اردو دانن جي انهن دعوائن کي ڪوڙ، فريب ۽ ڌوڪو سڏيو. (37)
پاڻ پنهنجي مضمون ۾ پاڪستان جي جوڙجڪ ۽ ورهاڱي بابت تفصيلي لکن ٿا ته؛ ”جناح جي 14 نڪتن موجب هندستان جي مسلمانن لاءِ حق گهريا ويا هئا ۽ نه علحده وطن. جيڪي هندن قبول نه ڪيون. شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ جي صدارت هيٺ هندن مسلمانن جي گڏيل صلح ڪانفرنس ٿي، مگر جدائيءَ جي ڪابه ڳالهه ڪانه هئي. فقط مسلمانن جي حقن جي حفاظت جو مسئلو هو. آخر 1932ع ۾ سنڌ مسلم ليگ ڪانفرنس ٿي، جتي پاڪستان جو تخيل پيش ٿيو ۽ وري لاهور ۾ اهڙو ٺهراءُ پاس ڪيو ويو. ڪٿي به، ڪهڙي به هنڌ، ڪنهن به ڪاغذ تي اهڙو ذڪر ڪونه آهي ۽ نه هئو ته هندن، سکن کي پنجاب، بنگال، سنڌ ۽ ٻين صوبن مان ڪڍي هندستان جي مسلمانن کي پاڪستان ۾ آباد ڪبو. آهي ڪو خدا جو بندو! جو هنن اردو اخبارن وارن کي سمجهائي ته پاڪستان، هندستان جي سڀني مسلمانن جو گهر ڪونه آهي...... جيڪڏهن پاڪستان فقط مسلمانن جو گهر هئو ته ورهاڱي کان اڳ هيءَ لڏپلاڻ ڇو نه ڪرائي وئي.“ (38)
اهو هو قاضي صاحب جو پاڪستان بابت بعد ۾ تخيل، اهو هو سندن نظريو ۽ اهو هو سندن پروگرام جو نقطي نگاهه. پوءِ پاڻ ان نقطي نگاهه سان ئي اڳتي وڌي ڪم ڪرڻ لڳا.