ايوبي مارشل لا
فوجي جنتا سنڌ ۽ باقي ملڪ جي جمهوريت پسند ليڊرن کي ڳولهي ڳولهي پنهنجي انتقام جو نشانو بنائڻ لڳي. نعپ جي ٻين ليڊرن سميت قاضي فيض محمد کي پڻ جيل ۾ موڪليو ويو. (84)
قاضي صاحب کي قيد ۾ رکڻ لاءِ 108 ڪرمنل ڪوڊ هيٺ ڪوڙو ڪيس ٺاهيو ويو. اهو ڪيس نواب شاهه ۾ ڪيو ويو ۽ سندن مٿان ٻيو ڪيس ٽنڊي آدم ۾ داخل ڪيو ويو. کين جڏهن به ڪورٽ وٺي ويندا هئا ته سندن هٿن ۾ هٿڪڙيون ۽ چيلهه ۾ رسا وجهندا هئا. (85) آخرڪار ڪيس ڪوڙا ٿيا ۽ کين 6 مهينن بعد آزاد ڪيو ويو.
پاڻ ايوبي دور ۾ ونيونٽ جي خاتمي ۽ جمهوريت جي بحالي لاءِ سرٽوڙ ڪوشش ڪرڻ لڳا. پاڻ ونيونٽ سنڌ مٿان مڙهڻ جو جوابدار سنڌ جي اقتدار پرست وڏيرن ۽ پيرن کي بڻايو. جن پنهنجا مفاد حاصل ڪرڻ ۽ سنڌي عوام جي طبقاتي سوچ ۽ سمجهه کي نابود ڪرڻ لاءِ مٿائنن اها ڇپ ڪيرائي. پاڻ سنڌ جي بحالي لاءِ ٻين صوبن جي اشتراڪ سان تحريڪ هلائڻ لاءِ جدوجهد ڪرڻ لڳا. پاڻ ان ڳالهه ۾ پختو يقين رکندا هئا ته جيڪڏهن سنڌي ۽ ٻيا ننڍن صوبن جا ماڻهو متحد ٿي ڪوشش ڪندا ته ونيونٽ ضرور ٽٽندو. ان بابت لکن ٿا ته: ”ونيونٽ ڊاهڻ ڪا ماکي لاهڻي ڪانه آهي، جو لاهي وٺبي. اها قبر اسان جي سنڌ جي وڏن ماڻهن سنڌين کي پورڻ لاءِ کوٽي آهي..... هن قبر کي ختم ڪرڻ لاءِ اسان سڀني سنڌين، بلوچن، پٺاڻن ۽ اسان جي همدرد پنجابين ۽ بنگالين کي ڪوشش ڪرڻي پوندي. جيڪڏهن صحيح طريقي سان ڪوشش ڪئي وئي ته ونيونٽ ضرور ختم ٿيندو.“ (86)
ونيونٽ واري دور ۾ جڏهن ڀاڙيتو اديب ۽ دانشور ونيونٽ کي تاريخي تقاضا سمجهي ۽ ان کي حق تي ڄاڻي، ان لاءِ پنهنجا ذهن ۽ ضمير استعمال ڪرڻ لڳا ۽ قومن جي جديد وصف کي رد ڪري پنهنجن مفادن خاطر مسلم قوم جو راڳ آلاپڻ لڳا. ته قاضي صاحب انهن کي منهن ٽوڙ جواب ڏئي، کين اگهاڙو ڪري عوامي عدالت ۾ پيش ڪيو. ونيونٽ بابت سنڌ دشمن ٽولي کي جواب ڏيندي چوندا هئا ته اها هڪ سازش آهي، سنڌين کي ختم ڪرڻ جي ۽ ٻاهران آيلن کي هڪ جدا وطن بنائي ڏيڻ جي. سندن ٻولي کي وڌڻ ۽ ويجهڻ جي لاءِ ميدان مهيا ڪري ڏيڻ جي. ان ڪري جي ونيونٽ ختم نه ڪئي وئي ته سنڌي ختم ٿي ويندا. پاڻ ان بابت لکن ٿا ته: ”هي به اردودانن جي ڪجهه ليڊرن جو منصوبو آهي ته سنڌ جا بارڊر کولجن ۽ جنهن وقت سندن آدمشماري سنڌين کان وڌي وڃي. انهي وقت دربند ڪري سنڌ کي ختم ڪيو وڃي..... هي سڀ سنڌ کي ختم ڪرڻ جا منصوبا آهن. اسان سنڌ کي هرگز هرگز قربان ڪرڻ لاءِ تيار نه آهيون. سنڌ جو خاتمو يعني هڪ ڪروڙ زنده انسانن جو خون، پنج ڏهه هزار سال پراڻي تهذيب ۽ زبان جو خون. ڌرتي جي غائب ٿيڻ کان پوءِ سنڌ جي سڳنڌ سنڌين جي روحن سان دائم ۽ قائم رهندي.“ (87)
ايوب شاهي جي دور ۾ قاضي فيض محمد فوجي آمريت جي خاتمي، جمهوريت جي بحالي ۽ بنيادي انساني حقن جي حاصلات لاءِ هر پليٽ فارم تان جنگ لڙندو رهيو. پاڻ اهڙي اونداهي دور ۾ نواب شاهه ۾ مڙني سياسي پارٽين جو گڏيل اجلاس گهراين. شهر ۾ سياسي سرگرمين تي پائبندي هوندي جلسو ڪرايو ويو. جنهن ۾ وڏن وڏن ليڊرن شرڪت ڪئي ۽ ايوبي مارشل لا جي خلاف آئينده جو پروگرام تشڪيل ڏنو ويو.
1964 ۾ ايوب خان پاڻ کي سول صدر چونڊائڻ لاءِ صدارتي چونڊن جو اعلان ڪيو. جئين مارشل لا جاري رکڻ لاءِ قانوني جواز هٿ ڪيو وڃي. ۽ پنهنجي آمريت کي وڌيڪ مضبوط ڪري جمهوري قوتن ۽ ننڍن صوبن جي خودمخيتاري گهرندڙن کي ڪچليو وڃي. نيشنل عوامي پارٽي سندس مقابلي ۾ محترما فاطمه جناح جو نالو تجويز ڪيو. جيئن هن آمر جنرل کي شڪست ڏياري وڃي. فاطمه جناح جي اليڪشن ورڪ ۾ نعپ خاص مدد ڪئي. (88) قاضي فيض محمد پڻ پارٽي فيصلي موجب نواب شآهه ضلعي ۾ محترما فاطمه جناح جي سٺي ورڪ ڪئي. پمفليٽ، اشتهار ۽ اپيلون شايع ڪرائي عاوم کي ايوب خان جي خلاف ڀڙڪايو. پاڻ سڄي ضلعي جي هڪ هڪ ووٽر تايئن پنهنجي موٽرتي چڙهي پهتو. (89) پاڻ هيٺين بنيادن تي ”بنيادي جمهوريتن جي ووٽرن“ کي ايوب خلاف ووٽ وجهڻ جي اپيل ڪئي: (99)
(1) ون يونٽ کي حل ڪرڻ بدران ايوبي دور ۾ حڪومت ڏنڊي جي زور تي يونٽ هلائي رهي آهي.
(2) اسان جي ڳچين ۾ آمريڪا جي غلاي جا زنجير وڌيڪ مضبوط ٿي ويا آهن.
(3) سنڌ جون زمينون، سنڌ جون نوڪريون، سنڌ جا قدرتي ذخيرا اسان کان کسيا ويا آهن.
پاڻ انهن ڳالهين کي بنياد بڻائي فاطمه جناح جي زبردست ورڪ ڪين. پر ايوب خان پنهنجي طاقت جي زور تي اليڪشن ڌانڌليون ڪرائي پاڻ کي صدر چونڊرايو. ان هوندي به صدارتي چونڊن ۾ فاطمه جناح 80 هزار مان 30 هزار ووٽ کنيا. (91)
لاهور ۾ آل پارٽيز ڪانفرنس ڪئي وئي. پاڻ ان ۾ شريڪ ٿيا. هتان ونيونٽ خلاف پمفليٽ ڇپائي اتي وڃِ ورهاين. اتي مارشل لا خلاف مظاهرن ۾ حصو ورتن. سنڌ جي سياستدانن ان ڪانفرنس ۾ قاضي صاحب کي سبجيڪٽ ڪاميٽي تي کڻايو. (92) اهڙي طرح پاڻ هر هنڌ سنڌين جي حقن جو ڪيس نهايت ثابت قدمي سان لڙندا رهيا.