امن سڄيءَ دنيا لاءِ
پاڪستان کان آيل هڪ عيوضي (Delegate) جي حيثيت ۾ توهان سان مخاطب ٿيندي، آءٌ تمام گهڻي خوشي محسوس ڪري رهيو آهيان. پاڪستان هڪ اهڙو ملڪ آهي، جنهن جي عمر پنج سال مس آهي، ان ڪري آءٌ ڪوشش ڪندس ته توهان کي ان جي باري ۾ ڪجهه ٻڌايان.
14 آگسٽ 1947ع کان اڳ پاڪستان ۾ برصغير هند جو هڪ حصو هو ۽ ممڪن آهي ته توهان منجهان ڪيترن کي ان جي قيام جي سببن ۽ تاريخ جي باري ۾ ڪافي ڄاڻ نه هجي. ان امڪان جي مد نظر آءٌ ضروري ٿو سمجهان ته ان نئين ملڪ بابت ڪجهه حقيقتون توهان جي آڏو رکان. بر صغير هند ۾ ٻه تمام وڏا مذهبي گروهه رهندا هئا. هڪڙو هندو ۽ ٻيو مسلمان. هندستان ۾ انگريز راڄ قائم ٿيڻ کان اڳ ۾ ان جي اڪثر علائقن تي مسلمان حڪومت ڪندا هئا. انگريزن پنهنجي سامراجي پاليسيءَ تحت مسلمانن کي دٻائڻ ۽ هندن کي همٿائڻ شروع ڪيو ۽ هندو، تعليمي، اقتصادي ۽ سياسي طور تي طاقتور ٿيڻ لڳا. طاقت ۾ اچڻ سان فطري طور انهن ۾ قومي معاملن تي دسترس حاصل ڪرڻ جو جذبو جاڳڻ شروع ٿيو. (ان وقت) انگريزن پنهنجي پاليسيءَ ۾ فوراً تبديلي آندي ۽ مسلمانن جي سرپرستي ڪرڻ شروع ڪئي. واضح رهي ته مسلمان تعداد جي لحاظ کان هندن جي چوٿين حصي جي برابر هئا. انگريزن جي ان پاليسيءَ جو لازمي نتيجو اهو نڪتو ته ٻنهي گروهن وچ ۾ مذهبي تعصب ۽ سياسي اختلافن جنم وٺڻ شروع ڪيو ۽ ڪشيدگي ڏينهن به ڏينهن وڌندي رهي، تان جو هڪ اهڙو مرحلو آيو، جو ملڪ ٻن حصن ۾ ورهائڻ کانسواءِ ڪو چارو نه رهيو. هڪ حصي يعني پاڪستان ۾ اقتدار مسلمانن جي سڀ کان وڏي جماعت مسلم ليگ کي ڏنو ويو ۽ ٻئي حصي يعني ڀارت ۾ اقتدار انڊين نيشنل ڪانگريس جي حوالي ڪيو ويو.
آگسٽ 1947ع واري ان فيصلي وقت توقعات هيون ته ننڍي کنڊ جي ورهاڱي سان سمورا مذهبي اختلاف ختم ٿي ويندا ۽ ٻنهي برادرين جا ماڻهو ترقيءَ ۽ باعزت قومي بقا جي راهه تي پنهنجو پر امن سفر جاري رکي سگهندا، پر افسوس، اهو ئي ورهاڱو فرقيوارانه هنگامن جي باهه ڀڙڪائڻ جو سبب بڻيو ۽ ان سان ٻنهي برادرين (Communities) لاءِ ڏکن جو هڪ اڻکٽ سلسلو شروع ٿيو.
خواتين و حضرات!
انهن ڏکن جو اندازو توهان ان حقيقت منجهان لڳائي ٿا سگهو ته تاريخ جي سڀ کان وڏي ۽ غير دانشمندانه لڏ پلاڻ دوران اٽڪل ڏهه لک ماڻهن کي نهايت بيدرديءَ سان قتل ڪيو ويو. اٽڪل ڏيڍ ڪروڙ ماڻهن کي پنهنجا صدين جا اباڻا ڪک ڇڏي، مختلف علائقن ڏانهن هجرت ڪرڻي پئي. تقريباً اڍائي لک عورتن کي اغوا ڪيو ويو. ڪروڙين رپين جون ملڪيتون لٽيون ويون تباهه ڪيون ويون يا مالڪن کي ڇڏڻيون پيون. ڪيترن ماڻهن کي اها اميد هئي ته اهڙي زبردست تباهيءَ کان پوءِ ماڻهو ڪجهه سبق حاصل ڪندا ۽ امن گڏيل ترقيءَ لاءِ ڪوششون ڪندا، پر مون کي نهايت ڏک سان اهو تسليم ڪرڻو ٿو پوي ته قومي زندگيءَ ۾ ڪنهن به قسم جي ترقي ڪرڻ جي بجاءِ اسان ٻنهي ملڪن جا ماڻهو اڃا تائين خوني جهيڙن ۾ ڦاٿا پيا آهيون. اهو امن، جنهن لاءِ اسان منجهان گهڻن کي آس هئي، سو اڃا تائين حاصل نه ٿي سگهيو آهي. اهڙا ڪيترا مسئلا، جيڪي اصل ۾ سمورن اختلافن ۽ دشمنين جو سبب آهن، انهن جو اڃا تائين معقول حل نه ٿي سگهيو آهي. مهاجرن جي بحالي، آبادڪاري، درياهي پاڻيءَ جو مسئلو، ڇڏي ويلن جي ملڪيت جو نيڪال، مواصلات جي پر امن ۽ عام رواجي بحاليءَ ۽ واپار جهڙا مسئلا اڃا تائين حل نه ٿي سگهيا آهن ۽ سڀ کان ڏکيو ۽ منجهيل ڪشمير جو مسئلو آهي، جنهن مان خطرو آهي ته ٻئي پاڙيسري ملڪ هڪ تباهه ڪن جنگ ۾ ڦاسي سگهن ٿا. انهن مسئلن جي موجودگي، ٻنهي حڪومتن جي عقل تي پردو وجهي ڇڏيو آهي ۽ اهي چرين وانگر پنهنجا پنهنجا قومي خزانا دفاع جهڙي اجائي ڪم تي وڃائي رهيا آهن. نهايت افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته انهن اختلافن سبب ٻئي ملڪ سامراجي طاقتن جي منصوبن جو شڪار بڻجي رهيا آهن، جيڪي ٻين جي تڪليفن مان فائدو وٺڻ جو ڪو به موقعو هٿان نه وڃائيندا آهن. خير جناب چيئرمين! ايترو چوڻ کانپوءِ آءٌ هتي موجود ٻڌندڙن جي آڏو پنهنجي ملڪ جي ڪجهه حقيقتن بابت وضاحت ڪندس:
پاڪستان ٻن حصن ۾ ورهايل هڪ ملڪ آهي. ٻنهي حصن جي وچ ۾ اٽڪل 1500 ميلن جو مفاصلو آهي ۽ اهو سڄو سارو فاصلو مملڪت ڀارت ۽ وچ ۾ اچي ٿو. اوڀر پاڪستان ورهاڱي کان اڳ واري صوبي بنگال جي هڪ حصي ۽ آسام جي ضلعي تي مشتمل آهي. ان جي ايراضي 53920 چورس ميل ۽ آبادي، 41,930,000 آهي. ورهاڱي کان اڳ واري پنجاب جو حصو، سنڌ جو صوبو، صوبو سرحد، بلوچستان ۽ ڪجهه هندستاني رياستون (قلات وغيره) گڏجي اولهه پاڪستان کي ٺاهن ٿا. اسان جي ملڪ جي ان حصي جي پکيڙ 310,298 چورس ميل ۽ آبادي 33,710,000 ماڻهن تي مشتمل آهي ملڪي آباديءَ جو 52 سيڪڙو زراعت تي دارومدار رکي ٿو ۽ مٽيءَ ۽ ڪکن جي جهوپڙن ۾ رهي ٿو. 88 سيڪڙو اڻ پڙهيل آهن. پاڪستان ۾ 3461,870 شاگرد پرائمري اسڪولن ۾، 1014,348 سيڪنڊري اسڪولن ۾، 41027 ڪاليجن ۽ يونيورسٽين ۾ پڙهن ٿا. اسان وٽ هر پنجاهه هزار ماڻهن لاءِ، هڪ ڊاڪٽر ۽ اسي هزار ماڻهن لاءِ هڪ نرس آهي. اسان جي 364,218 چورس ميل ايراضيءَ لاءِ رڳو ڏهه هزار ميل روڊ ۽ چار هزار ميل ريل جي پٽڙي آهي. اسان جي ماڻهن جي ماهانه في ڪس آمدني چار رپيا آهي. اسان جي ملڪ ۾ تقريباً هڪ ڪروڙ اهڙا ماڻهو آهن، جن جو ڪو به مستقل اجهو ناهي.
جناب چيئرمين!
ورهاڱي وقت انگريزن حڪومت جو اختيار مسلمانن جي سڀ کان وڏي سياسي پارٽي مسلم ليگ کي منتقل ڪيو ۽ اڄ ڏينهن تائين اقتدار انهن وٽ آهي. پنجن سالن کان وڌيڪ عرصو گذري چڪو آهي، پر اڃا تائين اسان جي ملڪ ۾ نه ته آئين ٺهيو آهي ۽ نه ئي اسيمبليءَ لاءِ چونڊون ٿيون آهن. مسلم ليگي حڪمران سمجهن ٿا ته مذهبي عقيدن جي ڪري سڄي دنيا جا مسلمان هڪ قوم آهن ۽ خدا مسلمانن کي دنيا جي اڳواڻي ڪرڻ جو مشن سونپيو آهي. دنيا ۾ رڳو سرمائيداري ۽ ڪميونزم جا ٻه نظريا نه آهن، پر عالمي اهميت رکندڙ هڪ ٽيون نظريو به آهي ۽ اهو آهي اسلامي نظريو، ان ئي ڳالهه کي نظر ۾ رکندي پاڪستان جي آئين ساز اسيمبلي قرارداد مقاصد پاس ڪئي، جنهن ۾ چيل آهي ته:
”شروعات الله جي نانءَ سان جيڪو مهربان ۽ رحم ڪرڻ ورو آهي.“ جيئن ته سموري دنيا تي اختيار الله تعاليٰ جو آهي ۽ اختيار جيڪو هن وقت پاڪستان جي رياست ڏانهن ان جي عوام جي معرفت منتقل ڪيو آهي ته جيئن اختيار کي سندس (الله) ٻڌايل حدن اندر استعمال ڪيو وڃي، سو هڪ مقدس امانت آهي.
پاڪستاني عوام جي نمائندگي ڪندڙ هيءَ اسيمبلي پاڪستان جي آزاد ۽ خودمختيار رياست لاءِ آئين ٺاهڻ جو عزم ڪري ٿي، جتي رياست پنهنجا اختيار عوام جي چونڊيل نمائندن جي معرفت استعمال ڪندي.
جتي اسلام جي ٻڌايل جمهوريت، آزادي، برابري، رواداري ۽ سماجي انصاف جي اصولن تي سختيءَ سان عمل ڪيو ويندو.
جتي مسلمانن کي اهي موقعا فراهم ڪيا ويندا ته اهي انفرادي ۽ اجتماعي طور تي پنهنجيون زندگيون اسلام جي تعليم ۽ گهرجن مطابق بڻائي سگهن جهڙي نموني قرآن شريف ۽ سنت ۾ ٻڌايو ويو آهي.
جتي مناسب بندوبست ڪيو ويندو ته جيئن اقليتن جا ماڻهو آزادانه نموني پنهنجي پنهنجي مذهبن مطابق عبادت ڪري سگهن ۽ پنهنجي ثقافتن کي ترقي وٺرائي سگهن.
جيڪي، علائقا هينئر پاڪستان ۾ شامل آهن يا ان سان گڏ آهن ۽ اهي پڻ جيڪي آئنده پاڪستان ۾ شامل ڪيا ويندا يا ان سان گڏبا، اهي گڏجي هڪ اهڙو وفاق ٺاهيندا، جنهن ۾ وحدتون (Units) خودمختيار هونديون، پر سندن اختيارن تي اهڙيون پابنديون هونديون، جن جو تعين وقت به وقت ڪيو ويندو.
جتي بنيادي حقن جو تحفظ ڪيو ويندو، جن ۾ حيثيت ۽ موقعن جي برابري، سماجي، اقتصادي ۽ سماجي انصاف، قانون ۽ عوامي مفادن جي دائري ۾ رهندي سوچ، اظهار، عقيدي، عبادت ۽ تنظيم سازي جي آزادي هوندي. جتي اقليتن، پوئتي پيل ۽ دٻايل طبقن جي مفادن جي تحفظ لاءِ مناسب گنجائش رکي ويندي ۽ جتي عدليه جي آزاديءَ کي مڪمل طرح يقيني بڻايو ويندو.
جتي وفاق ۾ شامل علائقن جي سالميت، ان جي آزادي ۽ زمين، سمنڊ ۽ هوا تي ان جي خودمختياريءَ سميت سمورن حقن جو تحفظ ڪيو ويندو.ته جيئن پاڪستان جو عوام ترقي ڪري سگهي ۽ دنيا جي قومن ۾ عزت ڀريو مقام حاصل ڪري سگهي ۽ عالمي امن، ترقي ۽ انسانذات جي خوشحالي لاءِ ڀرپور ڪردار ادا ڪري سگهي.“
موجوده وقت ۾ پاڪستان جي قيادت اهڙن ماڻهن تي مشتمل آهي، جيڪي انگريزن واري سيڪيولر جمهوريت ۾ يقين رکن ٿا، پر جن اصولن جي بنياد تي پاڪستان ٺاهيو ويو ۽ اهي اصول جن تي مسلمانن جي علحده قوم وارو فيصلو ٻڌل هو ۽ ان سان گڏوگڏ قرارداد مقاصد جا لفظ ۽ روح انهن سڀني گڏجي لازمي طور مسلم ليگ جي اندر ۽ ان کان ٻاهر ماڻهن جا اهڙا گروهه پيدا ڪيا آهن، جيڪي صاحب اقتدار ماڻهن تي اهڙيون پاليسيون اختيار ڪرڻ لاءِ زور ڀري رهيا آهن، جن جو لازمي نتيجو هڪ بنياد پرست رياست (Theocratic State) ۽ ڀارت سان جنگ جي صورت ۾ نڪرندو. ان ڳالهه کان انڪار ناهي ته هن وقت تائين اهي رجعت پسند ٽولا پنهنجي ڪوششن ۾ ڪامياب ٿي نه سگهيا آهن ۽ صاحب اختيار انهن جي مطالبن آڏو جهڪيا ناهن. ان ڳالهه ۾ ڪو شڪ ناهي ته عام ماڻهن جي غربت ۽ نظر انداز ٿيڻ سبب وڌندڙ بيروزگاري، ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ وڌندڙ بدگمانين ۽ اختلافن جي ان صورتحال مان عوام خوش ناهي. تمام گهڻا اهڙا ماڻهو آهن، جيڪي حڪومت طرفان کنيل غير دانشمندانه قدمن کان مايوس آهن. ان ڳالهه جو تمام گهڻو امڪان آهي ته رجعت پسند ۽ نيم مذهبي گروهه ان صورتحال کي پنهنجي فائدي ۾ استعمال ڪن ۽ ٿي سگهي ٿو ته (ان سان) اهي اقتدار ۾ اچي وڃن. ان جو مطلب ٿيندو ته ان سان ترقيءَ بجاءِ تنزل ڏانهن وينداسين. جيڪي ماڻهو مذهب جي نالي مان فائدو وٺي رهيا آهن. انهن مان اڪثريت جو خيال آهي ته اسان کي قانون ۽ انصاف جا رومن ۽ انگريز ۽ آمريڪي طريقا ترڪ ڪرڻ کپن ۽ انهن جي جاءِ تي قانون جو هڪ پراڻو ۽ مدي خارج نظام رائج ڪرڻ گهرجي، جنهن مطابق چورن جا هٿ وڍيا ويندا، زانين کي سنگسار ڪيو ويندو ۽ مذهبي معاملن ۾ اختلاف رکندڙن کي قتل ڪيو ويندو. حڪومت جون واڳون نام نهاد الله جي ٻانهن – ملن جي هٿن ۾ هونديون ۽ ان کي مذهبي ڪتابن جي تشريحن مطابق هلايو ويندو، جمهوريت ۽ راءِ جي آزادي لاءِ ان مذهبي جوڙجڪ ۾ ڪا به جڳهه نه هوندي، مذهب بابت سندن تشريح مطابق اهي اڳ ۾ ئي زمينداري ۽ قومي دولت جي غير مساوي ورهاست ۽ طبقاتي فرق کي جائز قرار ڏئي چڪا آهن. اهي چاهين ٿا ته موجوده سمورين عدالتن کي ختم ڪيو وڃي ۽ مذهبي عدالتن هٿان انصاف مهيا ڪيو وڃي ۽ پڻ بئنڪن کي ختم ڪيو ويندو. اسلام جي بالادستي ۽ دنيا جي اڳواڻي حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ۾ اهي ”جهاد“ جي ڳالهه ڪندا ۽ مسلمانن کي هڪ جنگجو ۽ شاونسٽ قسم جي معاشري ۾ تبديل ڪيو ويندو. اهي سموريون بين الاقوامي پاليسيون ۽ حڪمت عمليون، جيڪي پئن اسلام ازم ۽ وچ اوڀر جي ايڪتا کي همٿائي رهيون آهن. سي دراصل انهن مذهبي گروهن جي اميدن ۽ خواهشن کي هٿي ڏيئي رهيون آهن، جيڪي اسان جي قومي زندگيءَ کي تباهه ڪرڻ ٿا چاهين. اسان سڀئي ڄاڻون ٿا ته بين الاقوامي سطح تي اهڙيون قوتون به آهن، جيڪي مسلمانن ۽ مسلم ملڪن کي ان ايندڙ جنگ ۾ صرف هٿيار طور استعمال ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيون آهن، جيڪا سندن خيال ۾ نه رڳو اڻٽر آهي پر سندن سامراجي مقصدن جي ڪاميابي لاءِ شايد ضروري پڻ.
مون کي نهايت ڏک سان چوڻو ٿو پوي ته اسان جي ملڪ کي پڻ دنيا جي مسلم ليڊرن جي چمڪندڙ وعدن تي هرکايو ٿو وڃي ۽ انهن غير ملڪي طاقتن جو آله ڪار بڻايو پيو وڃي، جن کي مسلمان ملڪن ۾ سياسي ۽ اقتصادي غلبو حاصل آهي. جيئن آءٌ اڳ ۾ چئي آيو آهيان ته اسان جا حڪومتي اڳواڻ اڃا تائين انهن مذهبي گروهن جي مطالبن آڏو ناهن جهڪيا، پر خوف آهي ته پئن اسلام ازم جي مطالبن ۽ قرارداد مقاصد جي پاس ٿيڻ سان رجعت پسندن جي پروپئگنڊا پنهنجا اثر ڏيکارڻ شروع ڪري ۽ اهي نام نهاد مذهبي گروهه پنهنجي انهن مطالبن ذريعي صاحب اقتدار همراهن کي ڊيڄاري ۽ جهڪائي وجهن ۽ کين پنهنجي مقصدن تي هلائڻ لاءِ مجبور ڪري وجهن.
جناب چيئرمين!
هن ڪانفرنس جو مقصد دنيا ۾ امن جي قيام کي هٿي ڏيڻ لاءِ آهي. آءٌ هن ڪانفرنس جي عيوضين کي عام طور ۽ برطانيا توڙي آمريڪا کي خاص طور چوان ٿو ته مسلمان ملڪن کي انهن جي نام نهاد مذهبي عقيدن جي بنياد تي گڏ ڪرڻ واريون برطانوي ۽ آمريڪي حڪومتن جون ڪوششون خطرناڪ امڪانن سان ڀريل آهن. انهن کي معلوم هجڻ کپي ته انهن طاقتن جي سرپرستيءَ جي ڪري ئي مذهبي تعصب، ڪٽرپڻي ۽ فاشسٽ رجحانن کي هٿي ۽ تقويت ملي رهي آهي ۽ اها ئي سرپرستي آهي، جنهن جي ڪري وچ اوڀر جا ملڪ جمهوريت ۽ هڪ منظم سماج جي تصور کان ڏينهن به ڏينهن پري ٿيندا ٿا وڃن. مون کي اهو چوندي پڻ تمام گهڻو افسوس ٿو ٿئي ته ڪيترائي مسلمان ملڪ سامراجي طاقتن جي فوجن لاءِ پنهنجي ملڪ جا اڏا وڪڻي رهيا آهن. اسان جي ”قومي حڪومتن“ جي اهڙن معاهدن جا ڪهڙا نتيجا نڪرندا، تنهن جو اندازو ڪرڻ ڪو مشڪل ڪونهي ڌارين طاقتن جي فوجن جي سندن قومي خودمختياري ختم ٿي ويندي. اسان کي اهو ڏسي تمام گهڻو شرم ٿو محسوس ٿئي ته اسان جي ملڪن جون حڪومتون قومي عزت ۽ وقار جو سودو ڪري رهيون آهن.
بهرحال، خواتين و حضرات! انهن سمورن رجحانن جو نتيجو اهو ٿيو آهي ته اسان جا حڪمران ملڪ ۾ آئيني حدن اندر مخالفت جي به اجازت نٿا ڏين. اهڙن خيالن ۽ جذبن جي اظهار جي پاداش ۾ ماڻهن کي جيلن جي حوالي ڪيو ٿو وڃي، جيڪي حڪمرانن جي (خيالن جا) مخالف آهن، اهي نام نهاد مذهبي گروهن جي ناراضگيءَ جو سبب بڻجي سگهن ٿا. ان ڏس ۾ سڀ کان اهم مثال صوبي سرحد مان عبدالغفار خان ۽ بلوچستان مان عبدالصمد خان اچڪزئي آهي جيڪي پنجن سالن کان بغير ڪنهن ڪيس جي جيل ۾ سڙي رهيا آهن.
جناب چيئرمين ۽ شريڪ ساٿيو!
آءٌ توهان کي ياد ڏيارڻ چاهيندس ته اهي ئي اهي شخصيتون آهن، جن سالن تائين انگريز سامراج سان ٽڪر کاڌو ۽ آزاديءَ جي جنگ ۾ صف اول جا رهنما هئا ۽ ڌارين حڪمرانن جي هٿان هنن کي ڪيڏيون نه مصيبتون برداشت ڪرڻيون پيون!
اسان جو ملڪ پنهنجي زندگيءَ جي ڏکئي دور مان گذري رهيو آهي ۽ اسان کي دنيا جي امن پسند قومن جي همدردي ۽ مدد جي ضرورت اهي. آءٌ هن ڪانفرنس ۾ شريڪ سڀني عيوضين کي گذارش ڪندس ته مذهب جي نالي ۾ گڏ ٿيندڙ اوندهه جي طاقتن خلاف مهاڏو اٽڪائڻ ۾ اسان جي مدد ڪن.
خواتين و حضرات!
امن جون ڪاميابيون جنگ جي ڪاميابين کان ڪنهن به طرح گهٽ ناهن. هيءَ امن ڪانفرنس، دنيا جي قومن جي تاريخ ۾ هڪ اهم سنگ ميل آهي. آءٌ پنهنجي ملڪ جي امن پسند ماڻهن پاران تعاون جو يقين ڏياريان ٿو.
امن زنده باد!
(1952ع ۾ ويانا ۾ ”عالمي امن ڪانفرنس“ ۾ پاڪستاني وفد جي اڳواڻ جي حيثيت ۾، سائين جي ايم سيد جي ڪيل هيءَ تقرير، پاڪستان ۾ موجوده دهشتگردي ۽ مذهبي فرقي پرستيءَ بابت ان وقت اظهاريل خدشن جو نقشو پيش ڪرڻ سان گڏ سائين جي ايم سيد جي سياسي بصيرت تي روشني وجهي ٿي.)