موجوده رياستي ڍانچو سنڌ لاءِ زهرِ قاتل
آءٌ اوهان سڀني معزز دوستن، سياستدانن، قومي ڪارڪنن، سنڌي قوم جي فرزندن ۽ سنڌ ڌرتيءَ جي ڌيئرن جو نهايت شڪر گذار آهيان جو اوهان منهنجي 84 هين سالگرهه جي موقعي تي، هتي سن جي ننڍڙي ڳوٺڙي ۾، مون کي عزت ڏيڻ لاءِ اچي گڏ ٿيا آهيو!
آءٌ ننڍپڻ کان وٺي پنهنجي وطن سنڌ سان محبت رکندو آيو آهيان ۽ هميشه ان جي خوشحاليءَ، اتحاد، امن، سلامتي ۽ آزاديءَ لاءِ پور پئي پچايا اٿم. 1935ع ڌاري لوڪلبورڊ ڪراچيءَ جي ميمبر ٿيڻ جي وقت کان وٺي، آءٌ ڌن ۾ مشعول رهيو آهيان. مختلف سياسي جماعتن، خلافت تحريڪ، ڪانگريس، جميعت علماءِ هند، خاڪسار جماعت، مسلم ليگ ۽ سنڌ هاري ڪاميٽيءَ وغيره سان منهنجي لاڳاپن جو محرڪ جذبو پڻ اهو هو. 1937ع ڌاري سنڌ اسيمبليءَ ۾ چونڊجي اچڻ کانپوءِ سنڌ جي هارين جي ٽيننسي حقن جي بحال ڪرائڻ، قرضن معاف ڪرائڻ ۽ آبادگارن لاءِ زمينن محفوظ ڪرائڻ جون ڪوششون به ان ئي جذبي هيٺ ڪيون هئم. ان بعد وزارتن جي ردوبدل ۽ اسيمبلين ۾ جماعت بندين ۾ منهنجي دلچسپيءَ پويان پڻ منهنجو اهو ئي ساڳيو جذبو ڪارفرما هو.
بدقسمتيءَ سان انهيءَ راهه تي هلندي ڪيتريون ئي مشڪلاتون ۽ رنڊڪون پيش آيون، زميندار طبقي جي اقتدار ۽ عهدن جي حاصلات لاءِ خود مطلب ڪردار، هندو سيٺين جي پنهنجي مستقل مفاد (Vested interests) جي حفاظت واري جذبي، ڪاموري طبقي جي هڪدم شاهوڪار بڻجڻ جي خواهش، سردارن، پيرن، وڏيرن، جاگيردارن ۽ ملن جي بزدليءَ جي معذوريءَ ۽ عوامي ڀلائيءَ جي ڪمن جي مخالفت وارين ڳالهين منهنجي ڪم ۾ رنڊڪ پئي وڌي ۽ ان کان سواءِ تجربي جي گهٽتائيءَ طبيعت جي جذباتي پڻي ۽ شاطر ماڻهن جي سازشين مون کي پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب ٿيڻ نه ڏنو.
مون ۽ منهنجي رفيقن انهن سڀني خرابين جو مکيه ڪارڻ، سنڌ جي بمبئي سان گڏ هجڻ کي سمجهي، سنڌ کي بمبئي کان آزاد ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي، سنڌ بمبئي کان آزاد ٿي، پر جدا چونڊن جي طريقه ڪار، گورنر جي مٿئين طبقي جي مستقل مفاد رکندڙ گروهن جي پاڻ ۾ چٽاڀيٽين ۽ ٻين ڳالهين، اسان کي نئين آل انڊيا جماعتن جي جهوليءَ ۾ اڇلايو.
هوڏانهن وري انگريزن، هندستان جي ڪجهه صوبن ۾ هندن جي گهڻائيءَ کي مد نظر رکي، هندن ۽ مسلمانن ۾ اختلاف پيدا ڪري سندن اختلافن جو فائدو وٺي، ملڪ تي پنهنجي حڪمرانيءَ جو سلسلو برقرار رکيو. انگريزن ۾ ٻه گروهه هئا، هڪڙا سامراجي ذهنيت جا مالڪ ۽ ٻيا انسان دوستيءَ ۾ يقين رکندڙ جهڙوڪ: فئبين سوسائٽيءَ وارا، هڪڙن جو خيال هو ته تاريخ کين هندستان تي حڪومت ڪرڻ جو موقعو ڏنو آهي، ان ڪري ان موقعي مان فائدو وٺي، پنهنجي علم ۽ فن ذريعي هندستان کي سڌارڻ ۽ هندستاني عوام جو ذهني معيار مٿانهون ڪرڻ لاءِ جدوجهد ڪرڻ کپي، ٻيا ان خيال جا هئا ته انگريز چونڊيل ۽ برتر قوم هئا، ان ڪري هن ملڪ ۾ رهي، حڪومت ڪرڻ سندن حق هو.
هندستاني سياست ۾ شروع کان وٺي ٻه رجحان يا لاڙا پئي رهيا آهن. هڪ رجحان جا حامي، هندستان کي محبت جي بنياد تي متحد ڪري، امن ۽ سلامتيءَ جي ذريعي ترقيءَ جي راهه تي وٺي وڃڻ جا خواهشمند هئا ۽ ٻيا طبقاتي، نسلي، مذهبي ۽ خود مطلبيءَ جي بنياد تي مخصوص ايراضين تي قابض ٿي، هندستان کي مختلف ٽڪرن ۾ ورهائڻ جو ڪارڻ بنيا ٿي. پهرئين رجحان جي حامين مان اشوڪا، وڪرماجيت، اڪبر اعظم ۽ انگريزن سياسي ميدان ۾ ۽ ڪرشن مهراج، مهاتما ٻڌ، مهاوير (جين) گرونانڪ، ڀڳت ڪبير، خواجه معين الدين اجميري، شاهه عنايت، شاهه لطيف، بلا شاهه، سچل سرمست، شاهه باهو، رحمان بابا، مست توڪلي ۽ ٻين بزرگن فڪري ۽ ذهني ايڪتا ۽ محبت جي بنياد تي هندستان کي متحد رکي. امن قائم ڪرڻ لاءِ جدوجهد ڪئي ته ٻئي رجحان جا حامي، قبائلي جڳهڙن، اقتصادي ڦر لٽ ۽ سياسي استحصال ۽ نفاق پکيڙي، هندستان کي متحد ڪرڻ جي عيوض ڀاڱن ۾ ورهائڻ پئي ڪوشان رهيا آهن. اهو سلسلو اوائل کان جاري پئي رهيو آهي. محبت ۽ ايڪتا هڪ طرف پنهنجو ڪم ڪندي پئي رهي آهي، ته ٻئي طرف نفرت، نفاق ۽ اختلاف ڪارفرما پئي رهيا آهن.
اسان 1937ع ڌاري جڏهن سنڌ ۾ اتحاد پارٽي ٺاهي، سياسي ميدان تي ڪم شروع ڪيو هو، ان وقت اسان جي خواهش هئي ته هندو ۽ مسلمان، پنهنجي صوفيانه ۽ وحدانتي روايتن موجب گڏجي پنهنجن مستقل مفادن جي قيد مان آزاد ٿي سنڌ جي اتحاد ۽ ترقيءَ لاءِ ڪوشش ڪندا. پر بدقسمتيءَ سان ايئن ٿي نه سگهيو ۽ اسان جيڪي صوفي بزرگن جي روايت موجب محبت جا پرچار هئاسون، سي شاطر سياستدانن جي چالاڪين جو شڪار ٿي؛ اسلام جهڙي امن، سلامتيءَ ۽ ماڻهن کي مساوات جي بنياد تي متحد رکندڙ دين جي غلط تشريح ۾ ويساهه نه ڪري قرآن ۽ احڪام الاهيءَ جي هنن واضح هدايتن:
تو برائي وصل کردن آمدي،
ني برائي فصل کردن آمدي.
۽ مصري شاهه هن ظرح فرمايو آهي ته:
عشق سارو اسلام، مذهب محبت عين عبادت!
جي ابتڙ اسلام کان قطعي اڻ ڄاڻ ماڻهوءَ ۽ فاشي خيالن جي ترجمان ۽ يهودين جي پيروي ۽ مسلمانن کي چونڊيل ۽ علحده قوم سڏيندڙ اقبال جي غلط فڪري ڄار ۾ وڃي ڦاٿاسون، قرآن جي واضح تعليمات: ”ان الذين آمنواهادوا – والنصاريٰ وصابين من آمن باالله واليوم اخر و عمل صالحا.“ – ”ولاخوف عليهم ولاهم يعزنون“ ۽ هزارين ورهين جي تاريخي حقيقتن جي خلاف، اشوڪا کان انگريز دور تائين ڪيل سياسي محنت ۽ ڪرشن کان وٺي شاهه لطيف جي فڪري رهنمائيءَ خلاف، هندستان کي ورهائي، ٻه ڀاڱا ڪرڻ واري عالمي سامراجي سازش جي شطرنج جا مهرا بڻجي وياسون.
هن وقت آءٌ مذهبي معلومات، سياسي تجربي ۽ مستقبل تي غور ڪرڻ بعد هن نتيجي تي پهتو آهيان ته 1947ع جي ڪيل سامراجي فيصلي مان فائدو پهچڻ بدران نقصان پهتا آهن، ننڍي کنڊ جي مختلف قومن ۾ شڪ شبها وڌيا آهن ۽ مختلف سامراجي طاقتن جي اثر هيٺ اچي تباهيءَ ڏانهن ويندڙ رستي تي اچي پهتا آهيون. هن وقت اسان کي اهو ماڻهو اسلام جي نالي ۾ بيوقوف بنائي رهيا آهن. جن جو محبت، انسانيت ۽ اخلاق سان ڪو به واسطو ناهي ۽ جيڪي انسانيت ۽ روحانيت جي بنيادي مقصدن کي ڇڏي، ذاتي غرضن ۽ گروهي مفادن کي اخلاقي ۽ انساني مفادن تي ترجيح ڏيئي، قومن جي آزادي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهن.
هن وقت اسان وٽ ڪيتريون پارٽيون ۽ سياسي ڌڙا پيدا ٿي چڪا آهن، جيڪي هڪ ٻين جي خلاف پروپيگنڊا ۾ مصروف آهن.
مادر وطن سنڌ جو هزارن ورهين کان جاگرافيائي حدن جدا زبان ۽ ڪلچر، جدا تاريخي روايتن ۽ سياسي ۽ اقتصادي بنيادن تي جدا قومي حيثيت ۽ وجود رهيو آهي. پر پنجاب جي سامراجي گروهه، هندستان جي مستقل مفاد مسلح طبقي طرفان پيش ڪيل غلط نظرين جي آڌار تي اسان سنڌين جي قومي حيثيت، سر زمين سنڌ جي جدا جاگرافيائي ۽ تاريخي وجود ۽ حدن کان انڪار ڪندي، اسان جي زبان ڪلچر، روايتن، قومي تشخص ۽ سياسي ۽ اقتصادي مفادن کي نقصان پهچائڻ ۽ ختم ڪرڻ واري عمل ۾ مصروف آهي. اهو گروهه اڪثريت جي طاقت، اسلام جي غلط تشريح، سوشلزم جي غلط تاويلن ۽ اقتدار جي ڏنڊي وسيلي اسان سنڌين کي ڊيڄاري، بزدل بيوقوف بنائي، غلام ڪريو ويٺو آهي. سنڌ جي قومي حقن جي حفاظت لاءِ آواز اٿارڻ تي اسلام دشمنيءَ علاقائي تعصب، پاڪستان دشمني، غير ملڪن جي ايجنسيءَ جي الزامن هيٺ اسان کي محڪوم ۽ مجبور رکڻ جي ڪوشش ڪئي پئي وڃي.
هن وقت اسان مان ڪيترا ماڻهو اهڙين دوکي بازين ۾ اچي گمراهه ٿيندا رهن ٿا ۽ سنڌ ۾ ڌارين ماڻهن جي ڌڙا ڌڙ آباد ڪاري جي سيلاب ذريعي سنڌين کي ٿورائيءَ ۾ بدلائڻ واري سازش تي اکيون ٻوٽي خاموش رهن ٿا.
اي قومن جي وجود جا منڪرئو! آءٌ وڏي واڪ چوان ٿو ته اسان سنڌ جا نمڪ حلال فرزند ان سموري سازش کان باخبر آهيون ۽ سنڌين کي اقليت ۾ بنائڻ واري ڪنهن به منصوبي تي خاموش ٿي ويهڻ وارا ناهيون. اسان تي اسلام ۽ پاڪستان جا هرکائيندڙ نظريا، سوشلزم جون هٿرادو تاويلون، طاقت ۽ ڏنڊي جو استعمال، ڪفر ۽ ملڪ دشمنيءَ جا الزام جيل ۽ بند جون صعوبتون، اقتدار ۽ اختيار جون لالچون اثر انداز ٿي نـٿيون سگهن. اسان ڪافي تجربا ڪري ڏٺا آهن. ون يونٽ کي ڊهرايوسين، سنڌ جي حقن جي حفاظت لاءِ ڪوشش ڪئي سين، پر پاڪستان جي سامراجي حڪمران ٽولي جو صمم بڪمم عمي (انڌن، ٻوڙن ۽ گونگن) وارو حال آهي. هاڻي اسان ان نتيجي تي پهتا آهيون ته پاڪستان جو وجود ۽ موجوده رياستي ڍانچو سنڌ لاءِ زهر قاتل جي برابر آهي. مسلمان هڪ قوم نه ٿيندا آهن، اسلام جي پنجابي تشريح اسان کي قبول ناهي. ڌوڪي بازيءَ جي حد اها آهي ته پاڪستان جو حڪمران طبقو ۽ انهن جا ڀليل پوئلڳ، افغانستان، ڪشمير، فلسطين، نميبيا ۽ سائوٿ آفريڪا ۾ قومن جي آزاديءَ لاءِ داهون، پڪارون ۽ احتجاج ته ڪري رهيا آهن، پر پاڪستان جي رياستي ڍانچي ۾ قومن جي حقن جي ڳالهه يا سنڌ ۽ ٻين قومن (بلوچن ۽ پٺاڻن) جي پاڪستان کان آزاديءَ جي گفتگو ۽ جدوجهد کي ڪفر کان به بدتر سمجهي ڏنڊي ۽ فوج جي ذريعي دٻائڻ جي ڪوشش ڪن ٿا! هاڻي اسان جي لاءِ ان کانسواءِ ٻيو ڪو به رستو نه رهيو آهي ته نااميديءَ جي حالت ۾ (جنهن کي حڪمران طبقو احساس محروميءَ جو نالو ڏئي ٿو) صاف صاف چئي ڏيون ته اسان کي اهو سون ئي نه کپي، جيڪو ڪنن جو وٽاهه ٿئي. اسان کي اهو پاڪستان ئي نه کپي جنهن ۾ اسان جو سنڌ ملڪ هجي ۽ سنڌي قوم جي سياسي، اقتصادي ۽ تهذيبي آزادي سلب ٿيندي هجي.
اسان جڏهن 1946ع ۾ جناح ۽ ان جي سياست کان بيزاري اختيار ڪئي هئي، ته ان وقت دهلي ۾ ستن جماعت، خاڪساري جمعيت العماءَ اصرار، مومن ڪانفرنس، شيعه ڪانفرنس، سنڌ عوامي محاذ ۽ نيشنل ڪانفرنس جي گڏيل ڪانفرنس ڪوٺائي، برٽش گورنمينٽ جي آڏو اها تجويز رکي هئي سون ته هندستان ۾ ڪنفيڊرل نظام لاڳو ڪيو وڃي. هر جاگرافيائي يونٽ کي خودمختيار بنائي، ملڪ کي ٽن فيڊريشنن جي حيثيت ڏيئي هڪ متحده انڊين ڪنفيڊريشن قائم ڪئي وڃي. برٽش ڪئبينيٽ جي تجويز به ذري گهٽ ان قسم جي هئي. پر جناح ۽ ان جي حوارين ان رٿ کي رد ڪري، پنهنجي مستقل مفادن جي حفاظت ۽ چراگاهه لاءِ هندستان جي غير فطري ورهاڱي کي قبول ڪري، اسان کي موجوده ڪسمپرس حالت ۾ آڻي پهچايو آهي.
عزيزو! اسان عالمي طاقتن کي مشوري ڏيڻ جي حيثيت ۾ ته ڪو نه آهيون پر آءٌ تاريخ جي آڏو پنهنجي هيءَ راءِ ظاهر ڪندي نٿو هٻڪان ته:
”سرمائيدار ملڪ ۽ سوشلسٽ ملڪ، ٻئي هڪ ئي مغربي تهذيب جا جزا آهن، جن جو بنياد مٽيريلزم (ماديت) تي آهي. سندن مفاد ان ڳالهه ۾ آهي ته اهي پاڻ ۾”جيئو ۽ جيئڻ ڏيو“ (Co-existence) جي بنياد تي هڪ ٿيڻ جي ڪوشش ڪن.“
آءٌ سمجهان ٿو ته هندستان، سنڌ ۽ مڊل ايسٽ (جتان روحانيت جي ابتدا ٿي هئي) کي اڳتي وڌي انهن ٻنهي طاقتن کي ويڙهائڻ کان باز رکي متحد ڪرڻ جو ڪم سر انجام ڏيڻو آهي. سنڌ جي آزاديءَ کانپوءِ هندستان سان ڪن شرطن جي بنياد تي سمجهوتو ڪري اهو ڪم سنڌ جي وسيلي سر انجام ٿيڻ جو امڪان آهي. مغربي ملڪن لاءِ تيل ۽ تونائي جا مرڪز وڏي اهميت ۽ ڪشش جا حامل آهن. جڏهن ته هندستان سنڌ ۽ وچ اوڀر کي زندگيءَ جي ڊوڙ ۾ اڳتي وڌڻ لاءِ مغربي سائنس ۽ ٽيڪنالاجيءَ جي بنيادي ضرورت آهي. ان ڪري مغرب ۽ مشرق جي انهن ٻنهي اهم ضرورتن جي مٽاسٽا ان وقت ئي ممڪن آهي، جڏهن اهو ڪم هندستان، سنڌ ۽ وچ اوڀر جي ذريعي سر انجام ٿي سگهي.
هٿيارن جي بي تعاشا ڊوڙ، افغانستان ۾ خانه جنگيءَ واري صورتحال کي قائم رکڻ، ننڍي کنڊ جي ملڪن ۽ اختلاف ۽ شڪ وڌائي ويڙهه واري فضا قائم رکڻ صحيح واٽ ناهي.
پاڪستان جو موجوده حڪمران طبقو ۽ اهل پنجاب جي اڪثريت منهنجي سمجهه موجب شاهه باهو، بلا شاهه ۽ گرونانڪ جي محبت واري پيغام کي وساري، اقبال جي فستائي تعليم کي پنهنجو ڪري چڪي آهي ان ڪري سندن پاران صحيح رستي اختيار ڪرڻ جو ظاهري امڪان ڏسڻ ۾ ڪو نه ٿو اچي تنهنڪري:
اي سنڌ جا باشندئو! اوهان کي غور ڪري ان نتيجي تي پهچڻو آهي ته آيا اوهان غلام سنڌ ۾ اسلام جي غلط تشريحن ۽ سوشلزم جي من گهڙت تاويلن ۾ ڦاسي سنڌ کي تباهه ڪرڻ گهرون ٿا، يا صاف چئي ڏيو ته: اسان کي سنڌ کي آزاد ڪرائي، هندستان سان اتحاد ۽ محبت پيدا ڪرڻي آهي، مغربي طاقتن جي اختلافن مان ڪو به فائدو نه وٺندي اسان کي کين گڏائڻ لاءِ في الامڪان پل جو ڪم ڏيڻو آهي.
اها ئي راهه آهي، اهو ئي رستو آهي، جيڪو آءٌ اوهان جي آڏو پيش ڪريان ٿو!
جيئي سنڌو ديش!
(هي تقرير سائين جي ايم سيد 17 جنوري 1987ع جو پنهنجي 84 هين سالگرهه تي ڪئي)