بلند اخلاق بهتر سياست
مون کي خوشي ٿي آهي جو اوهان اندروني سنڌ ۽ ڪراچي شهر جي مکيه ماڻهن کي گهرايو آهي. هي به هڪ طريقو آهي، ماڻهن سان ملاقات ڪرڻ ۽ حال اورڻ جو. اهڙن پروگرامن تي خرچ به اچي ٿو، پر شهر مرڪز ٿين ٿا ۽ مرڪز ۾ جيڪي وهي واپري ٿو، سو اخبارن ۾ اچي ٿو ۽ اهڙين ڳالهين جو ماڻهن تي اثر به ٿئي ٿو.
جيئن ته اسان جو مقصد آهي ته قومي شعور وڌي، جنهن مان اسان سمجهون ٿا ته اسين قوم آهيون. اسان کي به ٻين قومن وانگر رهڻ ۽ زندگي گذارڻ جو حق آهي. جيڪي ماڻهو ڪن به طريقن سان سنڌ کي وفاق جي طرف هلائڻ گهرن ٿا، سي اسان جا سڄڻ نه آهن پر اسان جا دشمن آهن. بدقسمتي اها آهي ته تازو جيڪا اليڪشن ٿي هئي، ان ۾ ايتري محنت، جدوجھد ۽ شعور پيدا ڪرڻ جي باوجود سنڌي ماڻهن پنهنجي جداگانه قوم جي تصور کي ڦـٽو ڪري، انهن ماڻهن کي ووٽ ڏنا، جن سنڌ کي وڪڻڻ لاءِ ڌارين کي خوش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي.
پيپلز پارٽي کي سنڌ ۾ سنڌي ماڻهن ڪثرت تعداد ۾ ووٽ ڏئي ڪامياب ڪيو، ان جو هڪڙو گروهه پنجاب وارو چئي ٿو ته ڪالاباغ ڊيم ٺهي ۽ سنڌ وارو گروهه چئي ٿو ته ڪالاباغ ڊيم نه ٺهي، هاڻي ته بينظير جيڪا پيپلز پارٽي جي ليڊر آهي چئي ٿي ته اهڙي ڪا ڳالهه قبول نه آهي، جيستائين ان جي مرڪز اجازت نه ٿو ڏئي. هاڻي مرڪز معنى پنجاب پر جيڪڏهن اها حالت آهي جو ماڻهو ساڳي شعور واري حد تي بيٺا آهن ته اهو شعور نه چئبو، شعور ان کي چئجي، جيڪو هر اها شيءِ جيڪا سڌي يا اڻ سڌيءَ طرح ڪنهن به ڌارئي مرڪز، آباديءَ جي ڪثرت، فوج يا (گهڻي) تعداد، يا سوچ جي تابع ڪري، اها اسان جي لاءِ غلاميءَ جو باعث بنجندي پر همت کي نه ڇڏيو. قرآن ۾ آهي ته: ”جيڪو چئو سو ڪري ڏيکاريو.“
اوهين سمجهو ٿا ته هيءُ جيڪو مرڪز آهي، جنهن کي مضبوط ڪرڻ جي ڪوشش پئي ٿئي ۽ انهيءَ طرف ماڻهو پيا هلن، ڇاڪاڻ ته اقتدار اتي ملندو اها ڪوشش هڪڙي قسم جي اڻ سڌي طرح اسان جي جداگانه قوم، ان جي حق ۽ آزادي جي منافي ۽ مخالف آهي. اوهان کي ذهن صاف ڪرڻا پوندا ته جيڪڏهن مرڪز جي غلاميءَ ۾ رکي، ان ذريعي ٻاهريان ماڻهو بنگال کان، پنجاب کان يا ٻين ملڪن کان آڻڻ جي اجازت هجي، پاڻي بند ڪرڻ جي اجازت هجي، اسان جي لٽ ڦر ڪرڻ جي اجازت هجي ۽ جيڪي سنڌي ماڻهو سنڌ جي آزادي ۽ خوشحالي لاءِ جدوجھد ڪن انهن کي جيل وجهڻ جي اجازت هجي، ڇا اها آزادي آهي؟ مھرباني ڪري ڪابه اهڙي ڳالهه نه ڪريو جنهن سان مرڪز جو محتاج ٿجي ۽ مرڪز جي محتاجي ملي. اسان جداگانه قوم آهيون، سنڌ جدا وطن آهي، اسان کي پنجن هزارن سالن کان مٿي جي تاريخ آهي. اسان کي حق آهي ته جيئن دنيا ۾ ٻيا ملڪ آزاد آهن تيئن اسان به آزاد هجون.
مون پنهنجن ڪتابن ۾ لکيو آهي ته دنيا ۾، اقوام متحده جا اهڙا ملڪ به آزاد ميمبر آهن جيڪي سنڌ کان آباديءَ، ايراضيءَ ۽ پيدائش جي لحاظ کان گهٽ آهن. اوهان سوچيو اسان کي اڃا به آزادي وٺڻ جو حق نه آهي!؟
هڪڙي مها پاڪستاني تقرير ڪندي سرڪار کي چيو آهي ته، ”جي ايم سيد جي بيانن جو نوٽيس وٺڻ گهرجي.“ نوٽيس ڇا جو؟ آزادي اسان جو پيدائشي حق آهي، تون ڪير ٿيندو آهين جو چوين ٿو ته سرڪار نوٽيس وٺي؟ سرڪار معنى طاقت، سرڪار معنى ملٽري، سرڪار معنى دوکي باز نظريا، تن کي سئو دفعا چئو ته اسان آزادي وٺنداسين، توهان کڻي سئو دفعا اسان کي ڊيڄاريو، هيسايو سڀ ڪجهه ڪريو پر آزادي اسان وٺي رهنداسون. پر هڪ ٻه ڳالهيون اوهان کي آئون ٻڌايان ته، اهي سڀ ڳالهيون ڏکيون نه آهن. اوهان جي قوم جو بنياد ٽن چئن ڳالهين تي آهي اوهان هڪ قوم آهيو، اوهان کي حق آهي، جدا رهڻ ۽ جدا جيئڻ جو. اندروني معاملن ۾ خودمختياري ۽ خود ارادي جو. اسان اها ڳالهه عدم تشدد جي ذريعي حاصل ڪنداسين ۽ تشدد جي ذريعي نه. اسان وٽ لشڪر نه آهي ان ڪري اوهان تشدد ڪندؤ ته اوهان سان اهو حشر ٿيندو جيڪو هاڻي ٻهراڙين ۾ ڌاڙيل ۽ سرڪاري ايجنسيون ڪري رهيون آهن. ان ڪري تشدد جي ويجهو نه وڃو تشدد اوهان کي تباهه ڪندو، تشدد کان پري رهو!
ڪجهه وقت اڳ تائين ڪجهه ڪميونسٽ يا ٻيا ملڪ تشدد سان آزاد ٿيا آهن. سو اسان جي نوجوانن ۾ به اها ڳالهه اچي پيدا ٿي آهي ته تشدد کان سواءِ آزادي ملندي ڪانه، اها ڳالهه غلط آهي، مهاتما گانڌيءَ دنيا کي ثابت ڪري ڏيکاريو ته هندستان جي 50 يا 70 ڪروڙ ماڻهن تشدد کان سواءِ عدم تشدد جي بنياد تي آزادي وٺي ڏيکاري. هينئر به اوهان آزاد ٿي سگهو ٿا پر تشدد نه هجي.
ٻي ڳالهه اوهان کي ذهن نشين ڪرڻ گهرجي ته اخلاق کانسواءِ ڪابه قوم ترقي نه ڪري سگهندي. اوهان بداخلاقي ڪندؤ، چوريون ڪندؤ، ڌاڙا هڻندؤ، ته اوهان ترقي ڪري نه سگهندؤ ۽ سياست جو بنياد اخلاق تي آهي. بدقسمتي آهي جو اسان جا نوجوان اخلاق جي طرف گهٽ ڌيان ڏين ٿا. جيڪڏهن اوهان ڀانيو ٿا ته اوهان آزاد ٿيو. توهان هڪ قوم بڻجو ته اوهان ۾ اخلاق هئڻ گهرجي ۽ توهان کي پئسن جي لاءِ يا اقتدار لاءِ، بداخلاقيءَ جو ڪم ڪرڻ نه گهرجي. اوهان اخلاق جي ذريعي ڪامياب ٿي سگهو ٿا. اسان جي پيغمبر يا ٻين پيغمبرن اخلاق تي زور ڏنو آهي. اخلاق کانسواءِ ڪابه طاقت ڪامياب ٿي نه ٿي سگهي. عدم تشدد سڀ کان وڏو اخلاق آهي ۽ توهان جيڪڏهن ڀانيو ته ڪامياب ٿيو ته پاڻ مان برايون ڪڍي ڇڏيو. توهان جي ڳوٺن ۾ ڌاڙيل ڌاڙا هڻن ٿا، پنهنجن سنڌين کي کڻي پئسا وٺي وڪرو ڪري ڏين ٿا، ڪيڏي نه افسوسناڪ ڳالهه آهي.
تازو هڪ ڳالهه ٿي آهي ته ٻه ٽي ڄڻا جيئي سنڌ جا ورڪر هڪ ماڻهو کي اغوا ڪري ويا. اغوا ٿيلن جا مائٽ منهنجي پٽ امير حيدر شاهه وٽ آيا. اغوا ٿيلن ماڻهن ۾ هڪ بئنڪ جو مئنيجر هو. انهن ماڻهن جي موٽائڻ لاءِ چار ڄڻا مکيه ليڊر موڪلياسين. اغوا ڪندڙ اهي ماڻهو هئا جن جي مائٽن کي اڳ ۾، جڏهن فوج ۽ پوليس ٻڌو هو ۽ انهن تي تشدد ڪيو هو ته انهن لاءِ منهنجي پٽ امداد محمد شاهه، جيڪو ان وقت سنڌ اسيمبلي جو ميمبر هيو، بک هڙتال ڪئي هئي.
جڏهن انهن ڇوڪرن وٽ مک ليڊر ويا ته انهن چيو ته ”20 لک روپيا ڏيو.“ جنهن تي کين چيو ويو ته ”سائين جي ايم سيد چيو آهي ته هنن کي ڇڏيو.“ انهن جواب ۾ چيو ته ”سائين جي ايم سيد ڪير ٿيندو آهي؟ اسان ڌاڙا هڻنداسين چوريون ڪنداسين ۽ سنڌ کي به آزاد ڪنداسين!!.“ جڏهن مون وٽ ليڊر موٽي آيا تڏهن مون کين چيو ته ”هي ته هئا جيئي سنڌ جي نالي ۾ ڌاڙيل، جن جواب ڏنو هاڻي مون کي ٻڌايو ته اوهان مان ڪيترا آهن جيڪي اهو ڪم ڪن ها؟“
اوهان کي تعجب لڳندو ته انهن مان چڱي تعداد (Confess) تسليم ڪيو ته اسان ڌاڙا هڻون ٿا ۽ چوريون به ڪريون ٿا. هاڻ ڪهڙن کي سزائون ڏجن.
”ملڪ مڙوئي منصور، ڪهي ڪهندين ڪيترا.“
(ٽهڪڙو پئجي ويو) مون کين چيو ته آئون اوهان کي سزا ڪونه ٿو ڏيان پر قسم کڻو ته آئيندي اهڙا ڪم نه ڪندؤ ۽ انهن سڀني قسم کنيو. پر کين چيم ته اوهان کي جن ورڪرن جواب ڏنو آهي تن کي تنظيم مان ڪڍي ڇڏيو. هنن انهن کي ڪڍي ڇڏيو پر تازو جڏهن آئون حيدرآباد آيس ته واٽ تي جيئي سنڌ جا ورڪر سامهون آيا ۽ چيائون ته انهن کي نه ڪڍو ۽ انهن جو ڌاڙا هڻڻ پيدائشي حق آهي!!
هڪڙا ماڻهو پلي ڪارڊ کڻي آيا ته هنن کي ڇڏيو، هي به ڪو اخلاق آهي؟ ڇا آهي؟ ٽيون ڏينهن هڪ ورڪر جيل مان هڪ ٻئي جيئي سنڌ جي ورڪر جو خط کڻي آيو جنهن منهنجي به تعريف ڪئي ۽ چيائين ته ”اهو گناهه نه ڪر منصور لغاري ۽ نور حسين ڀٽي کي ڇو خارج ڪرايو اٿئي. هنن کي ڇڏ ته ڀلي وڃي اهڙا ڪم ڪن.“ هاڻي ليڊر جيل ۾ ويٺو آهي منهنجي تعريف به ڪري ٿو ۽ ڇا ٿو چوي اوهان پاڻ سوچيو!
هاڻي جيڪڏهن اها حالت رهي ٿي ته پوءِ اوهان ڇا به ڪريو. ڪيتريون نمازون پڙهو پر اوهان جون قبول نه ٿينديون، جيستائين اخلاق نٿا سڌاريو توهين اخلاق کي درست ڪريو چڱي مـٺي کي سڃاڻو ۽ ائين چوريون ۽ ڌاڙا نه هڻو.
هڪ طرف مان چوان ٿو ته جيڪو قومپرست آهي، ان کي پنهنجو ڪريو ۽ جيڪي وفاق پرست آهي ان کي ٿڏي ڇڏيو. پر ووٽ سڀني ڏنا، وفاق پرستن کي، وفاق معنى ”غلامي“ اهي سڀ ڳالهيون صاف هئڻ گهرجن شاهه صاحب چيو آهي ته:
خودي ۽ خدا، ڪين ماپندا من ۾،
ٻن ترارن جاءِ، ڪانهي هڪ مياڻ ۾.
مرڪز جي محبت ۽ سنڌ جي محبت هڪ ئي وقت هلي نه سگهنديون! سنڌ کي آزاد ڪرڻو اٿو ته اخلاق سڌاريو پاڻ ۾ ٽڪرا ٽڪرا نه ٿيو مڙي مٺ ٿيو.
ٽين ڳالهه، توهان جو ورڪر جيل ۾ پيو آهي. ڪافي قرباني ڏني اٿس، سٺو ماڻهو آهي ۽ ان کي اها ڳالهه سمجهه ۾ ڪانه آئي جو چوري ڪندڙن ۽ ڌاڙا هڻندڙن کي ڪڍي ڇڏڻ جي فيصلي لاءِ چوي ٿو ته انهن کي ڪڍو ته ڀلي ڌنڌا ڪن، آئون عرض ٿو ڪريان مهرباني ڪري هي ڳالهه سمجهو ته اوهان تڏهن آزادي حاصل ڪري سگهندؤ جڏهن پنهنجو اخلاق سڌاريندؤ.
اوهان ڪجهه به حاصل نه ڪري سگهندؤ. جيستائين اوهان ۾ اخلاق موجود نه آهي. جيستائين اوهان کي چڱي مٺي جي خبر نه پوي. سڀني پيغمبرن اخلاق تي زور ڏنو آهي اسان اڳ ۾ چوندا هئاسون ته اسان وٽ گهڻا ماڻهو اچن. ماڻهو ته گهڻا اچي ويا پر انهن ۾ اخلاق، عمل ۽ عقل نه هوندو ته اهي ماڻهو ڪهڙي ڪم جا ٿيندا. مهرباني ڪري پاڻ ۾ اخلاق ڌاريو جيڪي چئو سو ڪريو ۽ پاڻ ۾ توڙي ٻين ماڻهن ۾ قومي شعور پيدا ڪريو. چورين ۽ ڌاڙن کي ويجهو اچڻ نه ڏيو.
اڳي چوندا هئا ته گهڻين ماڻهئين ڇپر کڄي وڃي، پر گهڻا ماڻهو ڪتن ۽ ڪانگن جھڙا لالچي، مفاد پرست ۽ بداخلاق نه هجڻ گهرجن پر اهڙا هجن جن لاءِ ابراهيم منشي چيو آهي ته:
جھڙو ماڻهو تھڙو ناڻو،
هرڪو پنهنجي اگهه اگهاڻو،
جيڪو ماڻهو ڪونه وڪاڻو،
سو ئي ماڻهو موتي داڻو.
آئون اوهان جو شڪر گذار آهيان جو مون کي گهرايو اٿوَ ۽ منهنجا خيال ٻڌا اٿو.
جيئي سنڌ.
(28-اپريل 1991ع تي سنڌي پورهيت سنگت پاران، تاج محل هوٽل ڪراچي ۾ جيئي سنڌ محاذ جي نئين چونڊجي آيل مرڪزي باڊيءَ جي مان ۾ آجياڻو ڏنو ويو. جنهن ۾ سيد صاحب پاران هيءَ صدارتي تقرير ڪئي ويئي.)