مهاڳ

ادب سان وابستا جيڪي مون خواب لڌا آهن، انهن ۾ هن سهڪاري ناول يوجنا کي شايع ڪرڻ به شامل هو، جيڪو ماهوار “ڪونج” جي جنوري 1967ع کان مئي 1968ع تائين جي پرچن ۾ ڪهاڻين جي صورت ۾ ستل هو.
ورهاڱي سان وابستا سنڌي ڪهاڻيون ۽ هن سهڪاري ناول واريون قسطون، ڊاڪٽر تنوير عباسيءَ جي گهر جي لئبرريءَ ۾ رکيل ڪتابن ۽ رسالن مان حفيظ شيخ جي ڪهاڻين ڳولهڻ دوران 1972ع ڌاري ڏٺيون ۽ ڪاپي ڪري رکيون هيون.
هن سهڪاري ناول کي شايع ڪرڻ جو مون کي شوق ته وڏو هو، پر ٽي ويءَ جي نوڪريءَ ۾ اچي گهڻا ئي شوق، شب بخير چئي سمهي پيا هئا. ان هوندي به 1987ع دوارن دل کي دليل ڏئي، هن ناول کي شايع ڪرڻ جي اجازت متعلق مون هري موٽواڻيءَ کي خط لکيو، ۽ جيئن ته هن ناول جي پهرين قسط مون کي ڪانه ٿي لڌي، ته ان جي به موڪلڻ لاءِ مون کيس گذارش ڪئي.
شابش هجيس، جو 29. 06. 1987ع تي جوابي خط به لکيائين:
“ڊيئر، تنهنجو خط مليو، مان جڏهن سنڌ آيو هوس تڏهن توسان ۽ ڪن ٻين دوستن سان، جيڪي توسان گڏ ڪراچيءَ ۾ ساڳي ڊپارٽمينٽ ۾ هئا، ملڻ چاهيو هوم. حيدرآباد مان جيڪا لسٽ ٺاهي هليو هوم تنهن ۾ تنهنجو، سميع لنڊ ۽ علي بابا جو نالو به هو پر جڏهن اتي شام جو پهتاسين ته معلوم ٿيو آفيسون بند ٿي چڪيون هيون ۽ ٻئي ڏينهن صبح جو 8 بجي ايئر پورٽ پهچڻو هو.
تنهنجو پوئٽريءَ جو ڪتاب مليو هو، ڌيان سان پڙهيو هوم، لکمي کلاڻيءَ (رچنا) چيو ته چوين ته مان ان ڪتاب تي تنقيد لکان، ڪاپي کڻي ويو، پر پوءِ هو به ٿانيڪو نه رهيو آهي، اڄ ڪالهه آديپور وسائي اٿائين. سنڌ جي ڪتابن تي ريٽا شهاڻي لکڻ پسند ٿي ڪري، پاڻ به شاعره آهي، کيس تنهنجو ڪتاب موڪليندس.
تازي پرچي ۾ “سروم دکم دکم” ۽ “دريءَ کان ٻاهر” تي لکيو اٿائين.
تنهنجي چوڻ موجب مالهيءَ جي پهرين قسط (ناول يوجنا جي) موڪلي رهيو آهيان. هاڻي خيال ڪيو اٿم ته اهو ناول سنڌ ۾ ڇپرايان. نيو فيلڊ وارن لاءِ سڀ قسطون گڏ پيو ڪريان. منهنجو حال ڏس نه، مان ڇپائيندڙ ۽ مون وٽ ئي ڪونهن.
سميع لنڊ ۽ علي بابا به گڏجئي ته ٻنهي کي منهنجا سلام ڏج، لکج.

تنهنجو هري موٽواڻي سنڌي.

هري موٽواڻي سان منهنجي ادبي سڃاڻپ سندس رسالن “ڪونج” ۽ “پرهه ڦٽي” جي ايڊيٽر ۽ هڪ ليکڪ واري ئي هئي، هو (هري نارائڻ سنگهه موٽواڻي) ڄائو ته سنڌ جي ساه سيباڻي ۽ عظيم شخصيتن واري شهر لاڙڪاڻي ۾ 30. 11. 1929ع تي هو، پر ورهاڱي وقت ٻين اصلوڪن سنڌين سان گڏ هن شخص به وڃي بمبئي وسائي. هري موٽواڻيءَ 1950- 51ع ڌاري هردوار ۾ ڪپڙي جو دڪان ۽ بمبئي ۾ مٺائيءَ جو دڪان به کوليو هو، “ڪونج” رسالو هن 1961ع کان شروع ڪيو.
پڙهيل رڳو چار درجا سنڌي هو پر هند وڃي ڪيتريون آکاڻيون، ناول، لکيائين، آتم ڪٿا به لکي اٿائين.سندس سڄي ادبي پورهيي ۾ هن جو خاص ۽ وڏو ادبي ڪم رسالو “ڪونج” ۽ ان جا شخصيتي نمبر آهن، جيڪي هند ۾ رهندڙ سنڌي ليکڪن بابت نهايت تاريخي حيثيت رکن ٿا. شخصيت پرچن ۾ خود هريءَ متعلق ڪونج جو خاص نمبر ڊسمبر 2004ع ۾ شايع ٿيو. ڪونج ۾ ڇيپل ادب نه رڳو ڪهاڻين تي يا شعرن تي مشتمل هو پر ڪونج جي ڪريڊٽ تي اهي مشهور ناول به آهن جيڪي ڪونج ۾ قسطوار شايع ٿيندا هئا: آسانند مامتور جو “حليما”، گوبند مالهيءَ جو “پيار جي پياس”، چندو لعل جئسنگهاڻيءَ جا: “جنگ جا چوڏهن ڏينهن”، “اگني”، ۽ “هڪ اهم هڪ وهم” مشهور آهن.
منهنجي ساڻس ملاقات ڪانه ٿي سگهي، پر جن به اديبن هن کي ويجهڙائيءَ کان ڏٺو هوندو انهن کي سندس رلڻي ملڻي، کلڻي ۽ خاص طور تي ڳالهائڻي طبيعت جي ڀلي ڀت خبر هوندي. سنڌ جا سفرناما به نهايت ڀلا لکيا اٿس، سندس ڇپيل ڪتابن جو تعداد اٽڪل چوڏهن آهي، جن ۾ ڪهاڻين جا پنج عدد مجموعا: “هڪ لهر” (11 ڪهاڻيون)، ڌرتي” (9 ڪهاڻيون)، “خوددار” (12 ڪهاڻيون)، “اڇا وار ڪارا ڀنور” (9 ڪهاڻيون)، “آزاد فضا ۾”؛ ۽ پنج ناول: “ابو”، “اجهو”، “پاڻيارا پکي”، “ٻاهر نڪرڻ جو رستو”، “ڪَوڙو سچ”، ناوليٽ: “ڀنگار” ناوليٽ؛ سفرناما: “جڙيل جن سان جند” ۽ “ماٽي منجهه مهي” ۽ آتم ڪٿا: “آخرين پنا”.
سندس ڪهاڻي “خوددار” تي مهاراشٽر سنڌي ساهت پاران، ناول “اجهو” تي 1995ع ۾ ساهت اڪيڊميءَ پاران ۽ “ابو” ناول تي رامڪرشن جئه ديال هارمني پاران، سفرنامي: “ماٽي منجهه مهي”، تي پريه درشني اڪادمي پاران، انعام به مليا آهن. سندس خدمتن جي قدرشناسيءَ تي کيس گوبند مالهي ڪلچر اڪادمي ۽ پروفيسر رام پنجواڻي لٽرري ۽ ڪلچر سينٽر پاران انعام ۽ سنمان ڏنا ويا آهن. ارجن شاد چواڻيءَ: “هري سنڌي ساهت سان ائين جڪڙيل هو، جيئن محبوبا سان جڪڙيل هجبو آهي.” سندس 07. 05. 2006 تي ديهانت ٿيو.
مان سمجهان ٿو ته هي سهڪاري ناول، سنڌيءَ ٻوليءَ ۾ پنهنجي نوعيت جو پهريون ۽ نرالو تخليقي ڪارنامو آهي، جنهن جا سڀئي ليکڪ نثر ۾ وڏي ناليوارا ۽ سنڌ توڙي هند جي پڙهندڙن جي تمام وڏي حلقي ۾ مقبول رهيا آهن: گوبند مالهي، پوپٽي هيراننداڻي، ڪرشن کٽواڻي، ايشور چندر، وشنو ڀاٽيه، هريش واسواڻي، منو تولارام گدواڻي، ڪيرت ٻاٻاڻي، گنو سامتاڻي ۽ موهن ڪلپنا.
حالانڪ هن قسطوار ناول کي شايع ٿئي اٽڪل ستيتاليهه سال گذري ويا آهن، پر انهن سڄاڻ ليکڪن، انهن چند ڪردارن تي مشتمل ڪهاڻيءَ جي ڪئنواس تي پريم جا رنگ چٽڻ سان گڏ سنڌي جاتيءَ جي سماجي سياسي يا اخلاقي حالتن متعلق پنهنجي پنهنجي فڪري ۽ فلسفياڻي سوچ جا چٽ ڪجهه اهڙي انداز سان چٽيا آهن، جن ۾ سنڌ جي اڄوڪي دور جون به ڪيتريون ئي جهلڪيون اکين آڏو اچي ٿيون بيهن.

 پرش جتي اڏڻ نه چاهيندو آهي تتي ڇڏڻ به نه چاهيندو آهي.
 ماسترياڻي شاگرد جي پيار کان ٻن وديارٿين جو پيار وڌيڪ سڀاويڪ ۽ سهائيندڙ آهي.
ڪهاڻي: پيار جو ٽڪنڊو: گوبند مالهي.
 سشيءَ چيو، “سياستدانن جو شاگردن سان ٿوروئي پيار رکيو آهي؟ هنن جو مطلب پنهنجي عهدي سان آهي، اسڪول ۽ ڪاليج به کين نينڍون ڏئي خوش رکي ويٺا آهن ۽ موٽ ۾ هو سندن ڪاروبار ۾ دخل ڏيئي کين جنتا کان ڇڏائي ويٺا آهن. تعليم جو ٿيو الهه واهي. نه بگاڙو وڃي سگهي، ۽ نه ويچارو سڌارو اچي سگهي.”
 گليءَ کلي چيو، “تنهن ڏينهن ٻڌم ته ڪامرس ڪاليج جي شاگردن پنهنجي سالياني اُتسوءَ ۾ ڊفينس منسٽر کي گهرايو هو. ڳالهه آهي ڪه کل آهي؟ ڪجا ڪامرس ڪجا ڊفينس!”
 ڪلان پنهنجيءَ ڄاڻ جو ثبوت پيش ڪندي چيو، “ڇو؟ ائين ته نه چؤ. واپار مان پئسا ڪمائبا تڏهن ته وڙهڻ لاءِ هٿيار ٺهندا؟ پر تعليمي سنسٿائن جي جشن ۾ شامل ٿي اچي تقريرون ڏجن. اهڙو رواج پنڊت جواهر لعل ئي شروع ڪيو هو. هو يونيورسٽين جي ڪنووڪشن تي ويندو هو ۽ شاگردن کي وڃي صلاحون ڏيندو هو.”
 “جواهر لعل نهروءَ جي ته ڳالهه ئي ٻي هئي. هو نه شاعر هو نه فيلسوف، پر سندس شخصيت شاعراڻي هئي ۽ سندس ويچار فيلسوفاڻا. هن جي تقرير تي هن جي شخصيت جي ئي ڇاپ پيل هوندي هئي. ان ڪري شاگردن کي هن وٽان ڪنهن نه ڪنهن قسم جو خزانو ملي ئي ويندو هو. ٻيو ته نهروءَ ۽ شاگرد جو رشتو صرف تقرير تائين محدود نه هو. تقرير کان اڳ ۽ پوءِ به شاگرد ۽ نهرو هڪ ٻئي کي ويجهو هئا، پر هنن وزيرن ۽ شاگردن جو پاڻ ۾ ڪو به سنٻنڌ ڪونهي. تقرير ختم ٿي، وزير گم ٿيو. پوءِ نه تو ڏٺي سهڻي نه مون ڏٺو ميهار.”
ڪهاڻي: ٻڏندڙ سورج افق جي روشني: پوپٽي هيراننداڻي.
 “اڙي متان ڪنهن ماسترياڻيءَ جي ڦندي ۾ ڦاسين! ماسترياڻين جي ذات ئي عجيب اٿيئي. هو مڙسن کي به ائين هلائينديون آهن ڄڻ اهي به سندن شاگرد آهن ۽ هميشه گهڻ ڳالهائو. گهر ۾ ائين ڳالهائينديون ڄڻ ڪلاس ۾ پاڙهي رهيون آهن.”
 “ٽيوشن اهي ڏين جن ماستريءَ کي ڌنڌو ڪري سمجهيو هجي.
ڪهاڻي: اڇي روشني ست رنگ: ڪرشن کٽواڻي.
 ته انسان جون اکيون جوت جون بُکيون ٿينديون آهن ۽ جي اها جوت يگن تائين جلندي رهي ته هوند انسان جي هڪ بک مٽجي وڃي…!”
 “۽ مان مڃيندو آهيان ته اکين جي بک کان وڌيڪ انسان جي پيٽ جي بک پر ٻل ٿيندي آهي ۽ انسان کي جي اناج گهربل انداز ۾ ملي وڃي ته…..”
 “ها…. پوءِ اهو اناج ڀلي آمريڪا يا روس يا آسٽريليا مان ايندو هجي…. ۽ اکين جي بک مٽائڻ لاءِ جوت جي نالي تي گهڻائي اليڪٽرڪ بلب ته آهن ئي..!”
ڪهاڻي: ٻيو دفعو: ايشور چندر.
 زمين تي پيل چيز جو نصيب مٽيءَ ۾ ملي وڃڻو آهي.
 هي مرد سمجهن ڇا ٿا؟ خود ڀونئر ٿيندا وتندا ٻين پٺيان ڦرندا ۽ عورتون ستيون بڻجي هنن جي حق ۾ پوري زندگي گهارينديون؟
 زبان سان کڻي نه، اَکين سان اَکين معرفت دليون ته ڳالهائي سگهنديون آهن.
 “ها، روايتون بدلجنديون آهن.”
ڪهاڻي: بي انت راهن جو انت: وشنو ڀاٽيا.
 زندگيءَ جو بنيادي طرح ڪو رنگ ڪو نه ٿيندو آهي.
 استري شاديءَ جي تلاش ۾ پيار شروع ڪندي آهي. ڪڏهن کيس ٻئي ڪو نه ملندا آهن، ڪڏهن شادي ملي ويندي آهي، پيار ڪو نه ملندو آهي
 ستنترتا لفظ استريءَ لاءِ فريب آهي. استريءَ جو وڪاس اڄ تائين ڪنهن ڪو نه چاهيو آهي. استريءَ جي سجاڳ عقل پرست عورت بڻجي وڃي ته پرش ان کان ڪنارو ڪري ويندو. ذهين ۾ ذهين مرد جي نگاهه عورت جي روپ ۽ جوانيءَ تي هوندي آهي.
 پر تنهنجي انهن ويچارن جي پٺيان استري سلڀ ايرکا جو هڳاءُ آهي. روپ ۽ جوانيءَ کان پوءِ به ڪجهه اهڙو رهجي ٿو وڃي، جنهن جي پرش کي ضرورت ٿئي ٿي، جيڪو هو نرليپ ڀاوَ سان ناريءَ وٽان چاهي ٿو.” ڇو اوهان شاديءَ کي اهڙي قيمتي چيز بڻايو آهي جنهن لاءِ هڪ استري کي ٻيءَ استريءَ کان ايرکا ڪرڻي پوي. ڇا اهو سچ نه آهي ته هيڏو اڳتي اچڻ کان پوءِ به استريءَ لاءِ هڪ ڇت ۽ چار ڀتين جي ڊيسينٽي وڃي باقي بچي آهي. جڏهن ڪ پرش جي زندگي خود به هڪ سهوليت ڀري دوستي آهي.”
ڪهاڻي: ٻن قطبن جي وچ جي ڊوڙ: هريش واسواڻي.
 اهو درست آهي ته پهريون قدم پرش ٿو کڻي پر اهو ڪنهن سوچيو ئي ڪونهي ته ان کان اڳي جو مبهم ۽ ڇپيل قدم استري ٿي کڻي سو ڪيترو نه ٻلوان ۽ خطرناڪ ٿيندو آهي.
 جيڪڏهين ڪا ڇوڪري سهڻي نه به آهي ته ميهار ملندي سهڻي ٿيو وڃي.
 شاديءَ جو ٻنڌن به استريءَ لاءِ سماج کي تنهنڪري لازمي قرار ڏيڻو پيو جيئن اهو سنٻنڌ نرمل، پويتر، اِسٿر، سريشٺ، سنگم، سک، ميهه ۽ سورگي رهي. ڪي ڪنڊون نه ٺهن. وواهه سنسٿا اتينت اتم آهي، تڏهن اسان ۽ حيوان ۾ باقي فرق ئي ڪهڙو رهيو؟
 سماج لاءِ استري زندهه رهجي ويندي آهي پر پنهنجي لاءِ استري مري ويندي آهي. ليڪن اهڙين سٿيتن کي مٽائڻو آهي، ڇو ته انهن جا ڪارڻ ڪريتا ۽ ڪنيتا هوندا آهن. سماج نٿي چاهي ته خود مرد به ڀونر ٿيندا وتن ٻين پٺيان ڦرندا. پتني ورت کي به ايتريائي اهميت آهي جيتري پتي ورت کي.
 انسان کي صحيح سوچڻ کان صرف ڏک نه روڪيندو آهي، پر انتظار ۽ اوسيڙي ۾ به اها حالت وڃي ٿيندي آهي، ۽ سڀني کان وڌيڪ ته غصي جي حالت ۾.
ڪهاڻي: پريم جو چوڪنڊو: منوتولا رام گدواڻي.
 من هڪ چنچل چيز آهي. هڪ سهارو وڃائڻ سان ٻئي سهاري کي پڪڙيندو آهي.
 ڪهاڻي: ٿيان يا نه ٿيان! ڪيرت ٻاٻاڻي.
 “اڄ پر، دان جو مطلب ڦري ويو آهي. دان ڏيو ته انسانن کي دشمن سڏي ماريون. دان ڏيو ته گهرن کي ناس ڪريون، ڪارخانا ختم ڪريون، دان ڏيو.”
 “هڪ ديش هو، سنڌو. منهنجي جنني جنم ڀومي. مون کان خون جو، سون جو دان گهريو ٿو وڃي، سنڌوءَ جي جل کي خون ۾ بدلڻ لاءِ.
ڪهاڻي: تلاش! گنوسامتاڻي.
 هن صاحب ويد، اُپنشد، گيتا، مارڪس، نيتشي، سارتر سڀ پڙهيا آهن، مگر جيڪڏهين هن اهي سڀ پڙهيا آهن ته هو ان غلط نتيجي تي ڪيئن پهتو آهي؟ هر سٺي ۽ عقلمند ماڻهوءَ، مجبورين اچڻ تي فاقا ڪڍي به، شخصي مفاد پاسيرا رکي نور نچوئي حياتيءَ کي سمجهڻ ۽ سمجهي ان کي سهڻو بنائڻ لاءِ دنيا جي اڳيان پنهنجا آدرش رکيا آهن،
 پهرين انسان مٽيءَ کي ڳوهي پنهنجي سک لاءِ تهذيب جو نرماڻ ڪري ٿو ۽ پوءِ مٽي ان انسان کي ڳوهي ان تهذيب کي ڊاهي ٿي ڇڏي.
 فقير منڊڪائيندو هليو ۽ ڳائيندو هليو. ان طرح جيئن جديد ليکڪ زندگيءَ کي ڪا معنيٰ نه ڏيندا آهن ۽ پوءِ به لکندا رهندا آهن. هنن جو عقل ان طرح منڊڪ منڊي ڪندو آهي. عقل جي منڊڪ ۽ لکڻ ٻئي جاري هوندا آهن.
 انسان مشين ٺاهي آهي ۽ اها مشين سرمائيدار پاڻ وٽ رکي آهي. هو پنهنجي شخصي مفاد لاءِ اسان کي ان مشين جو پرزو بڻائي ويٺو آهي. اسان جي لڙائي مشين سان نه پر ان سرمائيداري سرشتي سان آهي.
 سائنس ۽ ٽيڪنالاجيءَ جي ترقيءَ جو وقت مٿان امپئڪٽ! جنهن جو شڪار آهي شهري ماڻهو.
 جي آدرش نه ملن ته وڇوڙو بهتر آهي.
 هينئر انقلابيءَ جو آدرشواد ختم ٿي ويو آهي. هينئر، نه ڪو گنو آهي، نه ڪو انقلاب ۽ جدوجهد آهي، نه ماڻهو آهن، نه انهن جو سک ۽ آسودگي آهي. هينئر گنو عاج جي مناري تي وڃي نااميديءَ جون بنسريون وڄائڻ لڳو آهي!
ڪهاڻي: پاڻيءَ مٿي جهوپڙا: موهن ڪلپنا.
هن سهڪاري ناول جي ادبي پرک جي سلسلي ۾ “گوپال ٺَڪُر” جو ليک، وڏي اهميت رکي ٿو، جنهن پنهنجي آلوچنا ۾ گهڻو ڪجهه کليل لکيو آهي. جو ماهوار “ڪونج” جي ڪهاڻي پرچي ۾ شايع ٿي هئي، جنهن جي فوٽو اسٽيٽ ڪاپي هري موٽواڻيءَ اسان جي مانواري ليکڪ شوڪت شوري صاحب جي هٿان موڪلي ڏني هئي، جنهن لاءِ مان شوڪت شوري صاحب جو ٿورائتو آهيان.
جيئن ته هري موٽواڻيءَ جو به خيال ان آلوچنا کي هن ناول سان ئي گڏ شايع ڪرڻ جو هو، انڪري هيءَ آلوچنا هن ڪتاب ۾ تمام اهم سمجهي شامل ڪئي وئي آهي.
حيرت آهي ته هي ناول جنوري 1967ع کان مئي 1968ع تائين قسطوار شايع ٿيندو رهيو آهي، پر نه ته ان جي ڪا خاص پذيرائي ٿي آهي، نه ئي سهڪاري ناول لکڻ جي ڪا ٻي ڪوشش ٿي آهي، وڏي ڳالهه ته هن هيڏي عرصي ۾ هي ناول ڪنهن ڪتابي صورت ۾ به شايع نه ڪرايو،
هن سهڪاري ناول جي اشاعت جو سپنو گهڻن سالن کانپوءِ ساڀيا جي صورت وٺي اوهان جي هٿن ۾ آيو آهي. هاڻي جيئن ته ڪجهه سنڌي ليکڪن فيس بوڪ جي اچڻ سان سهڪاري شاعريءَ جو طريقو به ڳولهي ورتو آهي، مان سمجهان ٿو ته ساڳيءَ ريت انٽرنيٽ جي ذريعي سهڪاري ناول يا ناوليٽ جي سلسلي کي به جاري رکي سگهجي ٿو. بهرحال هن ريت ناول لکڻ جي ڪوشش وري وري ٿيڻ گهرجي.
مون کي اميد آهي ته هن ناول جي شايع ٿيڻ سان، سنڌ توڙي هند جي سنڌي ليکڪن جي اندر ۾ وري هڪ نئون جذبو ضرور جاڳندو ۽ منجهن اهڙي قسم جي نرالي ناول لکڻ جو ساهس ضرور پيدا ٿيندو.

بيدل مسرور بدوي
ڪراچي، سنڌ
پهرين فيبروري 2014ع