ادبي پرک:، سلسلي جي ڊوڙ : گوپال ٺڪر
بلو فلمس (Blue Films) کانپوءِ، نيوڊ ڪلپس (Nude clips) ۽ بيٽلز (Beetals) کان هپيز (Hipies) تائين سڀيتا پهچي، مني اسڪرٽ (Mini Skirts) ۾ چپڪي پيئي آهيئ
گوبند مالهيءَ جي شروع ڪيل هيءَ سلسليوار ناول يوجنا، وقت جي پٺيءَ کي چيري ڦاڙي اڳيان نڪري وڃڻ بجاءِ وقت کان ڪٽجي ڏه سال پوئتي رهجي ويئي آهي. ڏهن ڪهاڻي نويسن مان ڪيترن پنهنجي فن جو فيوز (Fuse) اڏائي ڇڏيو آهي.
ڪردار ڪهڙا اهن: منوهر، جو پنهنجي ٻُڌيءَ جا پادر کاڌل پيو لڳي. جنهن کي پنهنجو ڪوبه وجود ڪونهي. پنهنجو وجود پريچيه پائي ٿو ته پنهنجي پريتما وٽان. جا کيس بيمانو ڪري گهر مان لوڌي ڪڍي ٿي ڇڏي. پوءِ به هو پنهنجي ٻُڌيءَ جي پادرن جي مار جي نشانن کي اکوڙي اکوڙي، وري وري ان جي بوءِ کي کڻي پريتما وٽ وڃڻ جي ڪندو رهي ٿو.
ٻيو وري ڪردار آهي، سشي. منوهر جي پريتما! ماستر ليکڪن جي پيدا ڪيل استري پاتر، ماسترياڻي. هلڪا، ٺلها، موڳا، ڇسا ڪردار ڪنهن پيدا ڪيا؟ گوبند مالهيءَ.
لڳي ٿو ڄڻ هن هڪ به ناول نه لکيو آهي، هنن ٻن ڪردارن جي نرماڻ مان ڪير چئي سگهندو ته ان جي ليکڪ ڊزن کان مٿي ناول لکيا هوندا. انهن ٻن کان به وڌيڪ چيپ آهي، وڌيڪ سستو ۽ هلڪو آهي. اهڙي ڪردار جون سنڌي ساهت ۾ انيڪ ڪهاڻيون اچي چڪيون آهن. هندي، بينگالي، مراهٽي، مليالم ۽ تامل ۾ اچي، مُئي کيس ڏهه سال ٿي ويا آهن.
چوٿون ڪردار پوپٽيءَ جي ڪريئيشن آهي. اهو ڪردار آهي “گنو”، جنهن کي ڪرشن کٽواڻيءَ گنڀير نموني کڻي اڳيان وڌايو آهي. کيس ڊاڪٽر بڻايوآهي، ۽ پوءِ ٻين ڪن ليکڪن ان سان پوريءَ طرح نڀائڻ جو يتن ڪيو آهي.
سلسليوار ناول يوجنائون، هندي گجراتي ۽ بينگاليءَ ۾ هڪ وقت کان ٿي وييون آهن. گجراتيءَ ۽ هنديءَ ۾ انهن چڱو حشر ۽ تلخي پيدا ڪئي هئي. ان کانپوءِ ڪجهه ترقي به ٿي هئي. سنڌي ادب ۾ هيءَ پهرين ڪوشش آهي ۽ پرک به ان ماڌيم ۾ ئي ڪرڻي پوندي.
گوبند مالهيءَ جي سٽ: “پيار ۽ جنگ ۾ سڀ روا آهي”
ان کي ڪامياب سٽ ۽ حقيقت مڃي ڪن ليکڪن پنهنجي سلسلي ۾ ان کي دهرائي، ڪنٽينيوٽيءَ جو ڪم ورتو آهي. ڪن ان جو ڇيد به ڪيو آهي. خاص ڪري منوُ تولارام گدواڻيءَ.
ٻين قسط ۾ پوپٽي هيراننداڻيءَ لکي آهي.
منوهر ۽ سشيلا هتي پريمي بڻجي ٿا وڃن. سشيلا اسڪول ۾ پاڙهيندي به منوهر جون مورتون گهڙيندي ٿي رهي، پنهنجي انتهڪرڻ ۾. موڳي سٽيوئيشن آهن. بلڪل ساڌارڻ ۽ ڪچي. مالهيءَ جي قسط جو دهراءُ آهي. هڪ ٽيڪنيڪل چڪ به ٿيل آهي، جا عبارت کي سخت چوٽ ٿي رسائي. ڏيکاريل آهي ته نرملا اسڪول مان موٽي ٿي، کيس منوهر بس اسٽاپ تي ملي ٿو وڃي. نرملا کي خيال ٿو اچي ته هوءَ جيڪر اڄ گلابي ڊريس پائي اچي ها. جنهن ۾ منوهر کي وڌيڪ وڻي ها. جڏهن ته اسڪول مان موٽندي کيس سدائين اسڪولي يونيفارم۾ هئڻ کپي. اسڪول ۾ هوءَ گلابي رنگ جي ڊريس ڪيئن ٿَي پائي ويئي؟
رومانٽڪ پهلوءَ کي هن قسط ۾ ترجيح ملي آهي، نرملا جو ڪردار چڱو اسريل آهي. هن قسط جي سوڀ آهي، نئين ڪردار “گني” کي جنم ڏيڻ. “ٻڏندڙ سورج، افق جي روشني” ٺهڪندڙ سرو آهي، هن قسط جو.
“اڇي روشني، ست رنگ” ۾ ڪرشن کٽواڻي ڄڻ ٻن قسطن جو مطالعو ڪري رهيو آهي يا ٻه قسطون پڙهڻ کانپوءِ ان جي موهه ۾ ڦاسجي ويو آهي. شروعات غلط ڪيل آهي، سيٽنگ جي نقطه نظر کان. جنهن ڪري ڪهاڻي اوسر کان ڪٽجي وڃي ٿي. گني ۽ سشيءَ جي ڪردارن کي پڪڙي هلڻ کانپوءِ ئي هيءُ سلسلو اڳيان وڌي ٿو ۽ رچي پيدا ڪري ٿو. پوپٽيءَ جو پيدا ڪيل “گنو” هن قسط ۾ ڊاڪٽر بڻجي ٿو وڃي. ان کان به ڊگهي ڳالهه ثمليءَ (Simile) طور جيڪا ڪم آيل آهي ۽ ايندي رهي آهي، سا آهي کاڄن جي باڪس. ايشور چندر کان هلي پوءِ ڪيترن ليکڪن تائين ڦهلجندي رهي آهي، هيءَ کاڄن جي باڪس. ڪٿا ۾ روانيءَ جو به ڪم ڪري ٿي. گني ۽ سشيءَ کي سهڻي عبارت ۾ ڦٻايل آهي. منوهر ۽ نرملا جي شاديءَ جو امڪان هن سلسلي ۾ پيدا ٿئي ٿو.
سلسلي کي اڳيان وڌائڻ لاءِ ايشور چندر ”ٻيو دفعو” سرو کڻي اسان جي سامهون منوهر ۽ نموءَ جا ڪردار کولي رکي ٿو. “لالي پاپس” کان متاثر ٿي ايشور پنهنجي سلسلي ۾ هڪ پئچ (Patch) هنيو آهي. منوهر ۽ نمو پنهنجي چپن سان لالي پاپ گهمائي هڪ ٻئي جا چپ چمن ٿا. ٻئي پنهنجو پنهنجو منطق ڏين ٿا، جنهن سان لالي پاپ جو ڪو واسطو نه ٿو رهي. سشيءَ کي تماڪ جي بدبوءِ ٿي اچي ۽ منوهر کي لپ اسٽڪ جي خوشبوءِ. عجب ماجرا آهي، اهو ته بنا لالي پاپ چپن تي گهمائڻ جي ڄاڻ پئجي سگهين ها!
نمڪين کاڄن ۾ سرا پوندا. هڪ هڪ کاڄي مان هڪ هڪ سرو ڪڍي سشي ماريندي (منوهر جي پيار کي ڪچليندي) لکي، ايشور وري پنهنجي عبارت کي پختو ڪري ورتو آهي. هن قسط “مئل ماڪوڙو” کان وڌيڪ ڪجهه به نئون نه چيو آهي. هڪ محدوديت جو احساس ڏياريندڙ آهي هيءَ قسط.
ناول جي پرمپرا ۽ ٻنڌنن کان مڪت ٿي وشنو ڀاٽيه کي جيڪو ڪجهه چوڻو آهي، لکڻو آهي ۽ لکي حاصل ڪرڻو آهي ۽ ڪرائڻو آهي، سو “بي انت راهن جو انت” ۾ بند ڪيو اٿائين، لحاظا ان کي ڪاميابي چئي سگهجي ٿي. نمڪين کاڄن جو سهارو وٺي، منوهر جي ودروهه کي جاڳايو اٿائين. کاڄن ۾ پيل هڪ هڪ ڪينئون نانگ بڻجي ٿو وڃي هن سلسلي جي ڳنڍ ۾.
هريش واسواڻيءَ جي “ٻن قطبن جي وچ جي ڊوڙ” ۾ سشيءَ جو ڪردار، گني جي سايي ۾ ٺپي ٺهي پيو آهي.Ph D جي اپاڌيءَ کي حاصل ڪرڻ لاءِ جفاڪشي ڪندڙ ۽ ساٿ ئي ساٿ منوهر کي ڀلائي، گني ڏانهن مڙي هڪ ٻڌيمان بڻجي ٿي وڃي. هن قسط جي شروعات کان پڇاڙي، وڌيڪ ڇهندڙ ۽ پختي آهي. هريش ٻوليءَ ڏانهن خاص توجه ڏنو ٿو ڏسجي. ٻوليءَ جي لحاظ کان شايد بهترين قسط آهي، پر هن قسط ۾ گني جي داخليءَ کانپوءِ وارو منظر محض هٿراڌو اتفاق جو احساس ڏياري ٿو وڃي. ڏيکاريل آهي، گنو سشيءَ کي اوندهه ۾ ڳولهيندي، سشيءَ جا ڪلها نه ڳولهي ان جي ڇاتين کي ڳولهي ٿو وٺي. انهن هٿن کي سشي ڇڏڻ لاءِ تيار نه آهي. ائين اوندهه ۾ هو رهندا ٿا رهن.
رومانٽڪ پهلو لکڻ لاءِ، ان کان بهتر ۽ سنجيده لکڻ هريش کي اچي ها پر شايد هن ڪوشش نه ڪئي آهي.
هريش کانپوءِ اچي ٿو منو تولارام گدواڻي، “پريم جو چوڪنڊو” کڻي. منو چوي ٿو، جنگ ۽ پيار ۾ سڀ روا نه آهي! ان حوالي کي کڻي هن منوهر دواران گيتا کي دهرايو آهي. تموگڻي وهنوار! ستوگڻي وهنوار! ڪڏهن پڙهيو؟ ڪڏهن پڙهي گيتا منوهر؟ جي پڙهي ته منوهر جهڙي سستي ڪردار کي ڪيئن ياد پئجي ويئي؟ ڪرشن کٽواڻي ۽ ايشور چندر جا کارا کاڄا، منو گدواڻي به نه ڀليو آهي. گدواڻيءَ، سشيءَ کان پراسچت ڪرائڻ جو يتن ڪيو آهي، جو هن (سشيءَ) منوهر سان عقوبتون ڪيون آهن. سشيءَ جو من پاسو بدلائي ٿو. سوچي ٿي ۽ ڀوڳي ٿي. گني لاءِ منجهس وڌيڪ رچي پيدا ٿئي ٿي.
هن قسط ۾ شاديءَ جو مسئلو هڪ خاص وشيه بڻجي پيو آهي. جيڪو ناول جو حشر آهي (شادي). منو گدواڻيءَ ان سنگين معاملي کي سلجهايو آهي. صحتمند ويچار پيش ڪيو اٿائين. سلسلي جو هيءُ حصو مقالي هئڻ ڪري ناول جي فن کي ڇيهو ٿو پهچائي.
اٺين ڪڙي هن سلسلي جي ڪيرت ٻاٻاڻيءَ جوڙي آهي: “ٿيان نه ٿيان” عنوان سان. ٽٽل ۽ اڻ چٽي سلسلي کي جوڙڻ ۾ ، نکارڻ ۾ ڪيرت ڪامياب ويو آهي. گني جي ماضي، سنڌي اتهاس سان جوڙَي، گني کي نوازيو اٿائين. گنو فلاسافيءَ جو پروفيسر ڪيئن ۽ ڇو بڻيو، سو چٽو ڪيو اٿائين. دياليءَ جو ڪردار جو هوا جي جهوٽي وانگي اچي گم ٿي ويو هو، سو به ڪيرت آڻي اڳيان رکيو آهي. گر اهو سلسلي جو ڳانڍو انش نه ڏنو وڃي ها ته سلسلو ڪاڻو ۽ منڊو ٿي پوي ها.
“تلاش” ۾ گنو سامتاڻي اسان جي اڳيان اچي ٿو. ڪيرت ٻاٻاڻيءَ گني جي ڪردار کي سنڌي ثابت ڪري ڇڏيو، جنهن لاءِ گني سامتاڻيءَ کي هڪ الڳ پئراگراف لکڻو پيو آهي. سشي ٿڪجي، هارجي، ٽٽي (گني جي هيٺان دبجي) “هون” ڪندي ٻڌندي ٿي رهي: رت جو دان، خون جو دان، سون جو دان، پاڪستان سان گڏ سنڌ کي مٽائن جو دان!
گنو سامتاڻي سوال جواب جي ماڌيم کي سمجهائيندي پاڻ خود ان ۾ اٽڪي ٿو پوي. وراٽ روپ ڀڳوان جو سهارو وٺي، اوم شاني اوم شانتي جي ڌن ۾ سڀ ڪجهه سماپت ڪندو نظر ٿو اچي. سشي ڪافيءَ جو پيالو گني کي ڏيئي، سندس گونج سان پنهنجو مڌر سر ملائي سويڪاري ٿي وٺي سڀ ڪجهه.
گنو سامتاڻي سلسلي جي قسط لکندي پنهنجي تمام ڪهاڻين کان ڪافي الڳ ٿي بيٺو آهي. اڄ جي ڪيترن “نئين ڪهاڻي” لکندڙن کان ڪافي اڳيان نڪري ويو آهي. اها مان هن جي يوجنا جي ڪاميابي ڪري سويڪار ڪرڻ ۾ نه هٻڪندس. نئين ڪهاڻي جي لحاظ کان گنو هڪ نئين قسط ۾ نئون بڻجي ويو آهي. اٺن قسطن جي روايت ۽ پرمپرا کي نه مڃي، پنهنجي چال سان اڳيان وڌيو آهي. ڪنهن نقاد جي اڳيان ٻين ليکڪن جيان ويچارو نه ٿو رهجي وڃي. سنڌي ادب کي ڪنهن حد تائين بچائي ورتو اٿائين.
ائين نه آهي ته سڄي قسط ۾ گنو سامتاڻي ڪامياب ويو آهي. هڪ اڌ مهان چوڪ به ڪري ويٺو آهي. لکڻ جي ويگه ۾، مکه ڪايا جو ورنن ڪندي لکي ٿو:
“گني (ڪردار) جي منهن ۾ جو سشيءَ نهاريو ته هن کي ڪروکيتر جو ڏيکاريل ڀڳوان جو وراٽ روپ ياد اچي ويو. هنجي نراڙ تي پيل پيچيده ريکائون ڳڻت وديا جي ڪنهن مشڪل حساب جيان لڳي رهيون هيون….. هن جي مک منڊل تي جيٽ جهاز جو ڇڏيل غبار ڦهليل هو….. فيوز بلب، ڪار جي خالي، جليل پيٽرول جي ٽانڪي. سگريٽ جو ٻرندڙ فلٽر.” پوءِ وري گنو سامتاڻي لکي ٿو:
“من ۾ هن جي ڪجهه ٻيو ئي هو (مٿين ڳالهه کي ڄڻ پاڻ به نه ٿو مڃي). گهرو پريشان. چيتن ڀريو. ان جو اظهار ڪيئن ٿئي؟ هڪ آکنڊ شانتي، اوم شانتي.”
اوم شانتي واري مک تي مٿيون مک ڪايا بيان ڇا آهي؟ وراٽ روپ جو ردعمل؟ اوم شانتي؟ ته پوءِ سگريٽ جو فلٽر، پيٽرول جي جليل ٽانڪي، جيٽ جو ڇڏيل غبار ڪٿان آيا؟
البيئر ڪامئو، گني سامتانيءَ کي ياد پوي ٿو. ان جي اظهار ڪرڻ کان نه ٿو رهي سگهي. سمئش جو ودروهه ! لکي ٿو:
“سشي تڏهن اکين سان ڳالهايو، هٿن سان ڳالهايو، هٿن جي جڪڙ، گني ۽ سشيءَ جي ڪجهه پل مضبوط بڻجي آهستي آهستي پگهر ۾ ڳڙندي ڍلي ٿي ويئي، ٽٽي پيئي.” اوم شانتي ۽ سمئش!”
سلسلي جي آخرين قسط موهن ڪلپنا ”پاڻيءَ مٿي جهوپڙا” سان لکي آهي.
راه ڄاڻي، اڳيان وڌي پٺيان نهارڻو آهي. موهن جي قسط کي پڙهڻو آهي، پٺيان نهارڻو آهي. دراصل گني جي قسط سان هن سلسلي جو انت اچي وڃي ٿو. ڪلپنا ڪابه نئين ڳالهه هضم ڪري چپ ڪري ويهي نه سگهندو آهي. صحتمند ۽ زوردار نوع ۾ ان کي ڦهلائي ڇڏيندو آهي. چوي ٿو:
“بيوقوف وٽ لک روپيا هجن ته اهو وڏو ماڻهو ٿيو، اسان جي سماج ۾ اسان جي آرٽ، لٽريچر ۽ ڪلچر جي وڏن پروگرامن جي صدارت… ڪندا آهن بسڪيٽن ۽ کٽمٺڙن وارا.”
سچ چوڻ جو ساهس موهن رکندو آهي.
موهن ڪلپنا کي فرانس، آميرڪا، انگلئنڊ ۽ ڀارت نه ٿو وڻي. ساڳي ئي وقت ڀارت جي ڪلچر کي سويڪاري، انهن جي اديبن کي بار بار پنهنجين تصنيفن ۾ کڻي اچي ٿو. پر کن پل ۾ ڄڻ نشي جي طاريءَ ۾ ڀلجي وڃي ٿو. چوي ٿو “ڊئم ڪمو.” “ڊئم ڪافڪا”…! جتي انسان سکي آهي، جتي انسان آسودو آهي. جتي انسان شانتيءَ جو طرفدار آهي ۽ رکوالو آهي. جئه سويت يونين، جئه سماجوادي، جئي شانتي! (مان اهڙن نعرن تي هڪ ٽهڪ ڏيڻ جو به ساهس نه ٿو رکان) سويت يونين ۽ شانتي! سوويت يونين ۽ جئڪار! جو ورهين کان چين جي دواران ويٽنام کي آمريڪا سان لڙائي رهيو آهي، مگر جيٽ ۽ ائنٽي ايئر ڪرافٽ کين موڪليندو رهيو آهي، ڇا شانتيءَ لاءِ؟ هر سال گهڻن اديبن کي سوريءَ تي چاڙهيو ويندو آهي؟ جڏهن اهڙي نيوز اخبارن ۾ پڙهبي آهي ته ٻيو نه ته اديبن جو رت ضرور ٽهڪڻ لڳندو آهي.
گني جي لکيل خط دياليءَ ڏانهن، موهن هلڪڙي نموني پيش ڪيو آهي. خط پيش ڪيو اٿائين، اهو نقص کي ضرور لڪائي ٿو. گني سامتاڻيءَ جي قسط جو مٿس وڏو اثر ٿيو ٿو لڳي. پنهنجين داخلي تخليقن کان هن قسط ۾ چڱو مٿي اڀري آيل آهي ڪلپنا. نمو ۽ منوهر جو آخرين حصو لکي پنهنجي قسط کي هڪ اهم معني’ ڏني اٿائين. پڇاڙيءَ کي گهرائي نه ڏيئي سگهيو آهي. (رڃ ۽ پاڇا ۾ به مون کي ائين لڳو هو، مکيه ڪردار جو موت آڻڻ جي ڪري) لکي ٿو:
“…گنو هيٺ جهڪي ويو ۽ هن سشيءَ جي ٽنگن ۾ پنهنجون ٻانهون ورائي پنهنجو منهن هن جي گوڏن ۾ لڪائي ڇڏيو. سطحي نه به لڳي، ناٽڪي پيو لڳي. آنچل هڪ هنڌ لکيو آهي ته: “ سنسار جو ساهت ان ڳالهه جو ساکي آهي ته هڪ ليکڪ مڪمل انسان جي تصوير چٽڻ ۾ ايتري ڪماليت نه ٿو پائي جيتري اڻ مڪمل انسان جي تصوير چٽڻ ۾. فلابيئر، دوستووسڪي ۽ بالزاڪ جهڙا ليکڪ ان حقيقت جا ڪجهه مثال آهن.
گوپال ٺڪر