11. پاڻيءَ مٿي جهوپڙا! : موهن ڪلپنا
آخري قسط
.......................
رات جو نرملا منوهر جي ڇاتيءَ ۾ منهن لڪائي روئڻ لڳي.
منوهر ڇرڪ ڀري پڇيو، “ڇو، ڇاٿيو؟”
“ڇا مان ان لائق به نه رهي آهيان جو مان توسان گڏ ماني کائي سگهان؟”
“نه، ائين مون ڪٿي چيو.”
“ته پوءِ اڄ….”
“تو ان ڏينهن پگهار جو ذڪر ڇو ڇيڙيو؟”
“ڀلا تو پگهار وڌيڪ ڇو ٻڌايو؟”
“ٻڌ نمو! هن سماج ۾ پئسي کي وڌيڪ اهميت ڏني وڃي ٿي، ان ڪري. هتي ڪنهن بيوقوف کي لک رپيا هجن ته اهو وڏو ماڻهو آهي. اسان جي سماج ۾ اسان جي آرٽ ۽ لٽريچر ۽ ڪچلر جي وڏن پروگرامن جي صدارت خبر اٿيئي ڪير ڪندا آهن؟ بسڪيٽن ۽ کٽمٺڙن وارا. جن لاءِ آرٽ جو بهترين واهڻ صرف ائڊورٽائيزمينٽ آهي. گهڻن بسڪيٽن، گهڻن کٽمٺڙن جو وڪرو، اها آهي آرٽ جي خدمت…
تو ڪڏهن ٻڌو آهي ته سنڌيت ڏينهن جي ڪنهن جلسي جي صدارت ايشور آنچل، گني سامتاڻي يا ڪرشن راهيءَ ڪئي هجي؟ ڇو جو هو فنڪار آهن، لکندا آهن ۽ پبلسٽيءَ لاءِ دان نه ڏيندا آهن. سڳن آهوجا مري ويو. هيڏو ذهين ۽ حساس فنڪار، ڪڏهن ڪنهن هن کي جلسي ۾ اها ڪرسي ڏني جا بسڪيٽن ۽ کٽمٺڙن وڪڻندڙن کي ملندي آهي؟
مون سوچيو: هن سماج ۾ پئسو آهي، جنهن تي انسان تڳي ٿو.
مون سوچيو: نمو به ان سماج جو فرد آهي ان ڪري ڪوڙ ڳالهائي به نموءَ کي حاصل ڪرڻو آهي.”
پڇاڙيءَ جي ڳالهه ٻڌي نموءَ جي ڇاتي چؤڙي ٿي ويئي ۽ منوهر ان جي نزاڪت ۽ گرمائش محسوس ڪئي.
هن چپ ڀڪوڙي چيو، “ڀلا ان رات تو نيم خوابي ڪيفيت ۾ سشيءَ جو نالو ڇو ورتو؟”
“نمو، ان وقت ئي مون توکي چيو ته اچيتن من ۾ سشي رهي هجي، شايد، مان نٿو ڄاڻان… پر جيستائين چيتن اوستا جو سوال آهي، جيستائين چيتنا مون ۾ آهي، اتي فقط تون آهين تون.”
“مگر مان تنهنجي صرف چيتنا ۾ رهڻ نه ٿي چاهيان، اچيتن من ۾ به رهڻ چاهيان ٿي. ڇا مون کي ايڏو درجو ملي سگهي ٿو، منو؟”
“چيتنا جي اها عادت آهي ته اها ڪنهن اسڪاءِ اسڪرئپر ۾ رهندڙ ماڻهوءَ جيان پنهنجو سڄو ڪاروبار ڪنهن هيٺين سطح واري جڳهه تي هلائيندي آهي. وقت چيتنا جي جهول ۾ جو ڪجهه به وجهوندو آهي، اهو سڀ چيتنا پنهنجن هيٺين تهخاني ۾ موڪليندي ويندي آهي. تنهنجي جهجهي پيار ۽ جهجهي موهه به ان تهخاني ۾ جڳهه والارڻ شروع ڪئي آهي. پوءِ هڪ ڏينهن ايندو جڏهن نموءَ جي ساگر ۾ سشيءَ جي هڪ گهاگهر به ملي هڪ ٿي ويندي.”
تڏهن نمو اطمينان سان مشڪي چيو:
“تو منهنجي من تان هڪ وڏو بار لاهي ڇڏيو آهي منوهر. آءِ ايم ويري هئپي ٽه ڊي.”
منوهر هن کي زور سان ڀاڪر پائي چيو، “ناٽ ٽه ڊي بٽ ٽه نائيٽ!”
……. ………… ……………
وري شام ٿي. وري دل ڌڙڪي، وري سشي تيار ٿي گني جي گهر ڏانهن هلي.
هڪ سهڻو، اڇوتو سرير، هڪ سهڻي، اڇوتي ساڙهيءَ ۾ بند. ساڙهيءَ ۾ سرير نٿي هليو، ڄڻ پيانو مان سنگيت ٿي هليو.
سرير جو مسليو نه ويو آهي. بند ٿيل هڪ بوتل، جنهنجو شراب پيتو نه ويو آهي.
منهنجي اکين ۾ زهر اهو زهر جو اکيون ملائڻ سان شراب بڻجي سگهي ٿو.
مگر منهنجو ديوداس شراب جو طالب ناهي. هو ڪتابن جي بوجي هيٺان دٻيو پيو آهي. ڪلچرڊ ۽ ماڊرن مئن!
مگر اها ماڊرنزم آهي ڇا؟
سائنس ۽ ٽيڪنالاجيءَ جي ترقيءَ جو وقت مٿان امپئڪٽ! جنهن جو شڪار آهي شهري ماڻهو.
مصنوعي زندگي، جتي انسان ته، مشين ٿي هلي ۽ انسان ان مشين جو هڪ پرزو ٿي ويو آهي. هن لاءِ ان مشيني يگ ۾ ڪا سماج ناهي، ڪو ڪٽنب ناهي، ڪا دوستي ناهي، هو هميشه ڊڪي ٿو. بيهڻ جي هن کي فرصت ناهي. ان ڪري اها ڪا زندگي ناهي.
مٿان جنگ جو ڊپ، يورپ ۾ جنگ جو ڊپ، ايشيا ۾ جنگ جو ڊپ، هو ڊهي پيو آهي ۽ ان ڪري هو چلائي ٿو: “آءِ ايم بروڪ! زندگيءَ کي قبول ڪجي، سهج سڀاويڪتا سان ۽ پنهنجي سک ۽ آسودگي واسطي، ان سرشتي جي شرن وڃجي، جتي انسان جو روح زندهه آهي، مئل ناهي. انسان مشين ٺاهي آهي ۽ اها مشين سرمائيدار پاڻ وٽ رکي آهي. هو پنهنجي شخصي مفاد لاءِ اسان کي ان مشين جو پرزو بڻائي ويٺو آهي. اسان جي لڙائي مشين سان نه پر ان سرمائيداري سرشتي سان آهي. سماجواد ڪٽنبواد کي وڃي ٿو. سماجڪ زندگي ۾ سک هجي ته اهو سک زندگيءَ جو آدرش ٿي سگهي ٿو.
اسان جي ديس جي پرامپرا چئن ڳالهين تي زور ڏئي ٿي:
1. ڌرم.
2. ارٿ.
3. ڪام.
4. موڪش.
ڌرم آهي وقت جو صحيح علم، جنهن علم موجب اسان کي پنهنجي سماجڪ زندگي ٺاهڻي آهي.
ارٿ آهي آرٿڪ ترقي، جنهن مان انسان جو واڌارو ٿيڻو آهي.
ڪام آهي سرير جو سک ۽ ايندڙ پيڙهيءَ جي نرماڻ جو واهڻ ۽ جنهن ۾ آهي انسان جو موڪش.
پروفيسر گنو سڀ ڪجهه ڊسمس ڪيو ڇڏي، مگر هو وقت جي صحيح علم جي ڳالهه نٿو سمجهي. مرض لاءِ علاج نه ٿو ڪري. موت کي حياتيءَ جو اظهار پيو سمجهي. اڄ مان هن کي چونديس هڪ ڳالهه:
“گنا تون غلط آهين. تون شڪست خرده فرد آهين. تو مايوسيءَ جي مار کاڌي آهي ۽ پريشانين توکي ليٽائي ڇڏيو آهي. توکي ڪهڙي ميزائيل لڳي آهي جو تون ڊٺو پيو آهين. ويٽنام ۾ معصوم ٻالڪ به ڪمرڪشي ظلم جو مقابلو ڪري رهيا آهن ۽ تون آهين جو هڪ ڪتاب پڙهي آرام ڪرسيءَ تي ڪري پيو آهين! سبب؟”
“سبب اهو ته تون ٻڌيمان آهين! جي ظلم جو مقابلو ڪن ٿا، تن جي حالت ڏسي، نااميد ٿي ويو آهين. ڪيڏو وڏو تضاد… جي مقابلو ڪن ٿا، سي خود نااميد نه ٿيا آهن. سچ آهي هن جو وشواس ۽ ڪوڙ آهي تنهنجو ٻڌيواد!”
“هو سڀان جي سک ۾ وشواس رکن ٿا، تون اڄ به اوندهه ۾ ڪري پيو آهين.”
مگر گني کي ڏسي سشي بروقت ڪجهه به چئي نه سگهي. گنو به سشيءَ کي ڪجهه چئي نه سگهيو. ٻئي پلنگ تي هڪ ٻئي جي پاسي ۾ ويٺا هئا. ان طرح ڄڻ تاڪ تي شراب جون ٻه بوتلون پيون هيون، جن کي ڪير کولڻ وارو نه هو.
ان ڏينهن بحث ۾ ڳالهه اتي وڃي بيٺي ته ڪير به ڪنهن سان پيار نه ٿو ڪري، پنهنجي اهم سان ٿو ڪري، مگر اهم نه رهيو آهي، ان کي حاصل ڪرڻ جي ڪوشش نسڦل آهي، ان ڪري پيار گهرڻ غلطي آهي.
مگر ڪير ٿو چوي ته ڪير پاڻ ۾ مڪمل آهي؟
ڪو پاڻ کي مڪمل ڪرڻ لاءِ پيار ٿو ڪري ۽ پيار آهي ڪنهن سان هڪ هئڻ جو احساس، جي انڀو جي بنياد تي وشواس ٿو بڻجي! اسين پنهنجي اردگرد جي سماج جا جزا آهيون ۽ غير مڪمل آهيون ۽ ان ڪري اهم تي زور، جداگانه شخصيت کي اجاگر ته ڪري ٿو مگر ان کي ٻين کان بالاتر يا پاڻ ۾ مڪمل نه ٿو ڪري، ان ڪري اهم کي بچائڻ جو سوال نه ٿو اٿي، اهم کي اهم سان ملائڻ جو سوال ٿو اٿي، ۽ اهم کي اهم سان ملائڻ جي ڪوشش پريم ۽ ان جي ڪاميابي پريم جو آدرش آهي.
هيءُ شخص جو منهنجي پاسي کان ويٺو آهي تنهن مون سان بار بار گڏجڻ جي باوجود مون کي خط لکيو ۽ مون کي هنن سوالن سان منجهائڻ جي ڪوشش ڪئي:
“تون مون کان پيار جي طلب ڪرين ٿي! ڇا تنهنجو پيار جسم جي ترپتي آهي؟ پر ان حالت ۾ توکي پيار جي نه پر شاديءَ جي ضرورت آهي. مان توکي پيار نه ڏيئي ڇا شادي ڪري نٿو سگهان؟ پر ان جي ته توکي ضرورت ڪونهي ۽ پيار ڇا ڪا گهرڻ جي وستو آهي؟ ڀلا پيار ۽ شاديءَ ۾ ڪهڙو سنٻنڌ آهي؟ شادي ڇا پيار جي ترپتيءَ جو هڪ ساڌن نه آهي؟ نه ته ڀلا ٻن انسانن جي پيار جو ڪهڙو مطلب؟ ته پوءِ اهو ڇا آهي جو توکي کپندو آهي ۽ اهو ڇا آهي جو مان توکي ڏيئي سگهان ٿو يا نٿو ڏيئي سگهان.”
منهنجي ڳالهه کي گني منجهائي ڇڏيو آهي ۽ سوال نه سمجهي هئمليٽ بڻجي ويو آهي. هڪ دفعي مون هن کي چيو هو:
“تون مون سان شادي ڀلي نه ڪر، پر مون کي پيار ڪر!”
پروفيسر ڳالهه سمجهي نه سگهيو. پيار جا درجا آهن:
“پهرين من جو سک، جو ٻئي سان هڪ هئڻ جي احساس مان ملي ٿو…
پوءِ آهي تن جو سک، جنهن مان ڪام جي ترپتي ٿئي ٿي.
مگر آخرين ڇيد ۾ من جو سک ئي اُتم آهي.
ٻڍاپي ۾ جواني نه ٿي رهي مگر نسوارٿ پيار رهي ٿو. ان ۾ من جو وڏو سک آهي.
او گنا! جڏهن مان توکي شادي ڪرڻ لاءِ نه ٿي چوان تڏهن منهنجو اهو مطلب آهي ته اسين جوان هوندي به ٻڍا ٿي چڪا آهيون، ان ڪري اسين شاديءَ کي ڇڏي به پيار ڪري سگهون ٿا. جيتوڻيڪ اهو هڪ خوبصورت دوکو آهي جو اسين جوان هوندي پاڻ کي ٻڍا سمجهون. منهنجو سوال هڪ مرد جي جواني ۽ ان جي غيرت کي هڪ شريفاڻي للڪار هئي، مگر هو هڪ سوال سان هئمليٽ بڻجي ويو ۽ هٿ ۾ “ڪلچر ۽ ماڊرن مئن” جو ڪتاب کڻي آرام ڪرسيءَ تي سٽجي پيو.
مگر مان هن کي چاهيان ٿي ۽ مان هن ۾ جيون جو وشواس پئدا ڪري سگهان ٿي.
آهستي سشيءَ چيو،
“گنا، ڇا مان اهو خط پڙهي سگهان ٿي، جو تو جيل مان دياليءَ کي لکيو هو ۽ جو خط هڪ ٺڙڪائو سمپادڪ کي هٿ لڳو هو. “
“اوهه، ان کي نه معلوم ڪيترا سال ٿيا جو اهو خط نه پڙهيو اٿم. اڃا به مون وٽ ان اخبار جون ڪٽنگس رکيون آهن.”
گني هڪ پراڻي بئگ مان پلئسٽڪ جو هڪ فائيل ڪڍيو، ۽ اچي سشيءَ جي پاسي کان ويٺو. سشيءَ پهرين سمپادڪ جا رايا پڙهيا ۽ پوءِ خط جو آخرين حصو پڙهيو. رايا هن طرح هئا:
“هي انقلابي، جو سماجوادي تحرڪ ۾ بهرو وٺڻ لاءِ جبل ۾ ويل آهي، اهو دراصل هڪ مجنون ٽائيپ عاشق آهي. هو جيتوڻيڪ ماڻهن جي اڳيان هڪ نئين ۽ خوبصورت دنيا جو آدرش رکن ٿا، مگر اصل ۾ هنن جون اکيون شهر جي خوبصورت ڇوڪرين ۾ هونديون آهن. هو نالي جا ترقي پسند مگر اصليت ۾ لڙڪي پسند آهن. هي آهي هن مجنوءَ جو عشق:
اڄ عاج جي منارن تي ويهي آدرشواد جون بنسريون وڄائڻ مان ڪجهه نه ٿيندو. اڄ اسان کي نااميدي ۽ حياتيءَ ۾ اوشواس کي ڇڏي ڪاڊويل ۽ فاڪس جيان بندوق کڻي ظلم جو مقابلو ڪرڻو آهي ۽ هن دنيا جي سونهن کي بچائڻو آهي.
۽ هي عاشق زار پنهنجي معشوقا کي لکي ٿو:
“منهنجي پياري، مون پنهنجي حياتي پنهنجي ماڻهن کي ارپڻ ڪئي آهي. هن سنگهرش ۾ مان، گهڻا دفعا جيل ويندس، گهڻا سور ۽ سختيون سهندس، اهو مان نه ٿو ڄاڻا. تون ڇا ايڏا سور ۽ سختيون سگهي سگهندينءَ؟
منهنجي محبوبا، تون مون کي ڇڏڻ لاءِ به ايتري آزاد آهين. جيتري پائڻ لاءِ … منهنجو پيار صحتمند آهي. مون سان گڏ نه هلي سگهين ته نه هلڻ لاءِ تون آزاد آهين. مان عورت جي ٻئي پيار ڪرڻ جي صلاحيت ۽ قوت کي مڃان ٿو ۽ ان ۾ ڪا به غلط ڳالهه نه آهي. جي آدرش نه ملن ته وڇوڙو بهتر آهي ۽ ان ۾ شڪايت جو سوال نه ٿو اٿي. فيض احمد فيض چيو آهي:
راحتیں اور بھی ہیں وصل کی راحت کے سوا۔۔۔.
مان شايد توکي پهرين جهڙي محبت ڏيئي نه سگهان جو مون کي پهريون اونو پنهنجي ماڻهن جي سک ۽ آسودگيءَ جو آهي.
تون سوچ ۽ بار بار سوچ:
تو کي منهنجو پيار کپي يا توکي منهنجو انقلاب کپي؟”
خط پڙهي سشي زور سان کلڻ لڳي
گني پڇيو: “ڇا ٿيو؟”
“هينئر انقلابيءَ جو آدرشواد ختم ٿي ويو آهي. هينئر، نه ڪو گنو آهي، نه ڪو انقلاب ۽ جدوجهد آهي، نه ماڻهو آهن، نه انهن جو سک ۽ آسودگي آهي. هينئر گنو عاج جي مناري تي وڃي نااميديءَ جون بنسريون وڄائڻ لڳو آهي! “عشق نے غالب نکما کردیا، ورنہ ہم بھی آدمی تھے کام کے۔۔”
ائين چئي سشي اٿي کڙي ٿي. گني نهايت بيوسيءَ وچان سشيءَ ڏانهن نهاريو.
“نه گنا”هن گني جي ڪلهي تي هٿ رکي چيو، “ڇڏڻ جو جيڪو حق تو دياليءَ کي ڏنو هو، مان نه چاهينديس ته تون اهو ساڳيو حق پاڻ کي ڏين. هوءَ هن سرشٽي جو شڪار ٿي. تنهنجي وڇوڙي ۾ مري ويئي، ان ڪري ضروري آهي ته تون هن سان ذهني طور ايماندار رهين. ڏس، اڄ مان تنهنجي راهه تان هٽي ٿي وڃان. مگر تون پنهنجا آدرش نه وسار جدوجهد ڪر، لڙ، مان به لڙنديس، جلوسن ۾ وينديس، ڪايه ڪنديس، هاڻ مون پنهنجا آدرش سڃاڻي ورتا آهن ۽ انهن آدرشن مٿان مان پنهنجا پراڻ گهوري سگهان ٿي.” ۽ سشي هلڻ لڳي.
گني جي تن ۾ حرڪت آئي ۽ هن اڳيان وڃي سشيءَ کي ڀاڪر ۾ جهليو:
“سشي، مان هڪ رات ۾ بدلجي ويو آهيان. مون هڪ دياليءَ جو ڏک ڏٺو آهي. مان ٻي دياليءَ جو وڇوڙو ڏسڻ نه ٿو چاهيان. هڪ ديالي هن سرشٽي جو شڪار آهي، هڪ ديالي منهنجي کوکلي آدرشواد جو شڪار ٿي رهي آهي. مان هڪ عورت جي پيار مان پريرڻا پائي، ٻي عورت سان پيار ڪري سگهان ٿو. مان تنهنجي سندر پراڻ برباد ٿيڻ نه ڏيندس. سشي تون منهنجي آهين. منهنجي.”
ائين چئي گنو هيٺ جهڪي ويو ۽ هن سشيءَ جي ٽنگن ۾ پنهنجون ٻانهون ورائي پنهنجو منهن هن جي گوڏن ۾ لڪائي ڇڏيو.
سشي چپ چاپ بيٺي رهي.
هن ائين محسوس ڪيو ته هن جي من ۾ امرت جو هڪ تلاءُ اڇلجي نڪتو هو، ڄڻ گني جي ان پڪڙ مان هوءَ سڄي سوني بڻجي ويئي هئي.
هن ڏٺو ته گنو روئي رهيو هو.
هوءَ به گني جي پاسي کان ويهي رهي،
۽ هن جڏهن ساڙهيءَ جي آنچل سان گني جي اکين مان آنسو اگهيا تڏهن هوءَ به روئي پيئي…
۽ هوءَ گني جي گود ۾ منهن لڪائي روئڻ لڳي.
***