صليب تي ٽنگيل زندگي
مان اڃان مس اچي آفيس ۾ ويٺس جو مونکي فون آئي. ”هلو-ڪير؟“
”مجيد پيو ڳالهايان....“
”مجيد....سيميءَ سنڌوءَ ۾ پنهنجي ننڍڙي بختاور سميت ٽپو ڏيئي پنهنجو انت آڻي ڇڏيو...“
”هان...؟“ مون کان اهو به پڇيو نه ٿيو ته اهو فون تي ڳالهائڻ وارو ڪير هو.
مان توهانکي ٻڌايان ٿو پورو قصو. مون وٽ هاڻ ٻيو بچيو به ڇا آهي. بس اهو ئي ته؛ جيڪو ڪجهه ٻڌائڻ وارو آهيان.
مان توهانکي اهو پي ٻڌايو ته سيمي پنهنجي ننڍڙي بختاور سميت پنهنجو انت آڻي ڇڏيو!
سيمي جيڪا زندگي هئي....سيمي جيڪا جڏهن پيرڊ اٽينڊ ڪرڻ ڪلاس ۾گهڙندي هئي ته ڪئين اداس ۽ اُڃايل اکيون ڍاپي پونديون هيون.
بس اڃان ٻه سال اڳ جي ته ڳالهه آهي، سندس هٿن تي ميندي لڳي هئي، سندس مٿي تي بنديا سجي هئي. هوءَ هڪ اهڙي ماڻهوءَ سان پرڻي هئي، جنهن پيار ڪرڻ سکيو ئي نه هو، هوءَ جڏهن شاديءَ کان اڳ مون سان ملي هئي...ته مونکي چيو هئائين، ”مجيد! منهنجو پاند هڪ اهڙي شخص سان اٽڪايو پيو وڃي، جيڪو نه فقط مون کان وڏو آهي، پر سندس اڳوڻي زال به موجود آهي، مونکي هن سان گڏ سندس اڳوڻي زال جي به چاڪري ڪرڻي پوندي.“ تڏهن چيو هومانس ”انڪار ڇو نه ٿي ڪرين بغاوت ڇو نه ٿي ڪرين....تون چئو...تون نه چئو مونکي اهو رشتو منظور نه آهي.“
”انڪار....“ هن ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو هو.
”تون ڇو نه ٿو سمجهين مجيد! منهنجو انڪار وڏو طوفان برپا ڪري ڇڏيندو....ڪئين گهر اجڙي ويندا....“
”پر تون ڇو ٿي قربانيءَ جو ٻڪرو بڻجين...“
”مجيد تون نه ٿو سمجهين سگهين....اهي ڪتابي ڳالهيون آهن. توهان مرد قوم جي آزادي جي ڳالهه ٿا ڪريو...پر تو اهو ڪڏهن سوچيو آهي ته اوهان مردن وٽ اڌ قوم غلام آهي. پهرين توهان ان کي آزاد ڪريو. ان کي پنهنجا حق ڏيو....مجيد رڳو تقريرون ڪرڻ ۽ ٺهراءُ بحال ڪرڻ سان نه حق ملندا، نه هن قوم کي ڪو حقن جو احساس ٿيندو...“
(2)
ٽي سال اڳ واري يونيورسٽيءَ جي ماحول ۽ هآڻوڪي ماحول ۾ زمين آسمان جو فرق آهي. آمريتي دور جي ڪري روز ڇاپا، گرفتاريون، جواب ۾ هڙتالون ،بائيڪاٽ، جنرل باڊيون روز جو معمول هيون. مان هڪ شاگرد تنظيم جي سرگرم ڪارڪنن ما ن هئس، هر مسئلي تي اڳيان هوندو هوس، ڪتابن سان چاهه هئڻ سبب ٻيا سياسي سنگتي دانشور سڏيندا هئم.
ان ئي ماحول ۾ منهنجي سيميءَ سان ملاقات ٿي، هوءَ منهنجي ڪلاس ميٽ هئي، اڪثر ڪلاس ۾ منهنجي ۽ سيميءَ جي چٽا ڀيٽي ٿيندي هئي. پيرڊ جي پڄاڻيءَ تي اڪثر اسان بحث ۾ ڳنڍجي ويندا هئا. شاگرد اسانکي بحث ڪندو ڏسي چوندا هئا، ”دوستو هلو ته هلون، پاڻهي ڪامريڊ مجيد منهن ڏيندو.“ ۽ پوءِ اک هڻي روانا ٿي ويندا هئا ته” موج ڪر!.“
شاگردياڻيون چونديون هيون، ”سيميءَ جي هوندي اسانکي ڪهڙي پرواهه...“
هڪ ڏينهن لئبريريءَ ۾ ايندي سامهون ڪرسيءَ تي ويهندي شرط چيائين، ”ڪامريڊ! مونکي ٻڌاءِ سنڌ ۾ انقلاب ڪڏهن ايندو؟“
مون سندس ان سوال تي حيرت مان ڏانهنس ڏٺو، اچرج ۾ پئجي ويس، کن ترسي وري چيائين، ”ڪامريڊ! تنهنجي ڪلهه واري جنرل باڊيءَ ۾ ڪيل تقرير مان ائين پئي لڳو ڄڻ انقلاب ڄامشوري ڦاٽڪ تي اچي پهتو آهي، رڳو ڦاٽڪ کلڻ جي دير آهي...“ ان سان گڏ طنزيه مرڪ به چپن تي ڦهلجي ويس.
”ڇو سيمي! توکي انقلاب ۾ ڀروسو ڪونهي ڇا؟“
”بلڪل بلڪل! مان مشرف به انقلاب آهيان ۽ انقلاب تي پڪو ڀروسو اٿم، پر ڪامريڊ مان کي اهو ٻڌاءِ ته پاڻ وارو هو انقلاب آڻيندو ڪير...؟“
”سنڌي عوام!“ مون جهٽ جواب ڏنو.
”پر مان کي اهو ته ٻڌاءِ ڪامريڊ، تنهنجو عوام تي ايمان آهي.“
”ڇو نه!......منهنجي نظريي موجب انقلاب جو سرچشمو عوام ئي آهي.“
”اهو تو وارو انقلابي عوام اهو انقلاب ڪنهن جي اڳواڻيءَ ۾ آڻيندو.“
”پورهيت پارٽيءَ جي اڳواڻيءَ ۾.“
”ڪامريڊ! ٻڌو اٿئي ان چيني سيلانيءَ جو قصو، جنهن گڏهه کي ڌوڪو ڏيئي هزارين ميل سفر ڪيو هو.“
”نه ديشياڻي کڻي ٻڌاءِ.... پنهنجي علم جا خزانا کول!“ مون ٽوڪ طور چيومانس.
”ٻڌ ڪامريڊ ٻڌ! ان چالاڪ چيني سيلانيءَ جوئر جو هڪ سنگ ڪاٺيءَ ۾ ٻڌو ۽ پاڻ گڏهه جي پُٺ تي چڙهي ويٺو. جوئر جو سنگ گڏهه جي آڏو جهليائين. گڏهه ان سنگ کي کائڻ لاءِ اڳيان وڌيو ۽ پوءِ سنگ کائڻ جي لالچ ۾ هلندو رهيو، هلندو رهيو. ايستائين جو اُن چالاڪ چيني سيلانيءَ ان گڏهه جي پُٺ تي هزارين ميلن جي مسافري ڪئي....ته ڪامريڊ! مون توهانکي اهو پي چوڻ چاهيو ته پاڻ واري انقلاب جو قصو به ائين آهي. ڪارڪن جنهن کي اصل پارٽي چيو ويندو هو ۽ پوءِ خبر پئي ته رهنما جي اصل پاڪ شخصيت ئي پارٽي هئي....ڪامريڊ! ناراض نه ٿج! توهان ڪارڪن به ان گڏهه مثل آهيو ۽ جوئر جو سنگ توهان جي لاءِ انقلاب جي نشاني آهي. جنهن جي طرف توهان جيترو ٿا وڌو، پر فاصلو اوترو ئي اوترو، ڪئين سال لنگهي ويا آهن ۽ اوهان گڏهه نما ڪارڪن انقلاب جي سَنگ جي پويان هلندا پيا هلو ۽ توهان جا اڳواڻ توهانجي پُٺ تي سوار آهن....“
”نه سيمي! ائين ڪونهي، اهو تنهنجي مشاهدي ۽ مطالعي جي کوٽ جي ثابتي آهي. تو پارٽين کي ويجهو نه ڏٺو آهي....ڪارڪن ئي اصل پارٽي آهن ۽ اڳواڻ فقط اڳواڻي ڪن ٿا....“
”تون چئي سگهين ٿو....اهو منهنجي مطالعي ۽ مشاهدي جي کوٽ آهي. پر ڪڏهن ان سوال تي ويچاريو اٿئي ڪامريڊ ته پارٽيون ڇو ٿيون ٽٽن. ماڻهو ڇو ٿا پارٽيون جوڙين. پهرين مشاهدي ۽ مطالعي جي کوٽ سبب ماڻهو ها ۾ ها ملائيندا آهن. ۽ پوءِ جڏهن مطالعو ۽ مشاهدو وڌندو اٿن، هو ڳالهائڻ، سمجهڻ ۽ سوچڻ سکندا آهن ته هوپارٽي اڳواڻن سان اختلاف راءِ رکندا آهن پارٽي ضابطن ۽ اصولن جي ڳالهه ڪندا آهن، شخصيت پرستيءَ کي قوم لاءِ ۽ پارٽي لاءِ زهر سمجهندا آهن ۽ هو اهو موقف رکندا آهن. نتيجي ۾ اڳواڻ جيڪو پارٽي به هوندو آهي ته پاليسي ساز ادارو به هوندو آهي تنهن جي اشاري تي سندس سيکڙاٽ ۽ بي سمجهه ڪارڪن جيڪي پڙهايل طوطن مثل هوندا آهن سي حرڪت ۾ اچي ويندا آهن ۽ انهن اختلاف رکندڙن جي خلاف وٺ پڪڙ شروع ڪندا آهن. انقلاب دشمن، وطن دشمن، مهاجرن ۽ پنجابين جا ايجنٽ، فوج جا ڇاڙتا، غدار وغيرهه جهڙا ٺهيل ٺڪيل الزام لڳائيندي دير ئي نه ڪندا آهن ۽ سندن سالن جون قربانيون کن پلڪ ۾ وسري وينديون اٿن. ڄڻ اهي ڄمندي ئي غدار هئا....“
”سيمي تون چوين ٿي! ٺيڪ آهي مڃيوسين، پر انهن اڳواڻن به ته گهڻو ڪجهه سٺو آهي....۽ مان سمجهان ٿو ته شخصيت جو هئڻ ايڏو خراب به ته ڪونهي....“
”اهو تنهنجو نظريو ٿي سگهي ٿو....پر ڪنهن باشعور ماڻهوءَ جو نه! جتي شخصيتون پارٽيءَ جي تابع هئڻ بدران، پارٽيون شخصيت جي تابع هجن، سڄي جدوجهد ۽ ڪم جو مرڪز اڳواڻ جي ذات يا شخصيت هجي....اتي جدوجهد جو تباهه ٿيڻ يقيني آهي....شخصيت پرستي ۽ مهم جوئي وقتي طرح ڏاڍي دلڪش ۽ پرڪشش هوندي آهي، پر ان جا نتيجا ڏاڍا ڀيانڪ هوندا آهن.....مونکي اهو ٻڌاءِ ڪامريڊ! اسان وٽ ڪهڙي شخصيت پارٽي جي تابع آهي يا ڪهڙي اڀريل شخصيت پارٽي جي اهم عهدي تي فائز ڪونهي. اهو مثال ته تنهنجي اڳيان آهي ته آزاد ٿيڻ کانپوءِ نيلسن منڊيلا کي آفريقن نيشنل ڪانگريس جو نائب صدر چونڊيو ويو ۽ هن چيو ته مان پارٽيءَ جي تابع آهيان ۽ منهنجو مستقل پارٽيءَ جي هٿ ۾ آهي. ڇا اسان وٽ ڪو اهڙو مثال ٻڌائي سگهندين... ڪامريڊ مان هڪ ڳالهه چوين ٿي، ڀلي نه مڃ! پر انهيءَ شخصيت پرستيءَ ۽ مهم جوئي جي ڪري اسانجي قومي جدوجهد تباهه ٿي چڪي آهي ۽ جلد وڏن وڏن ناليرن ليڊرن جي قومپرستيءَ جو ڀانڊو ڦاٽڻ وارو اٿئي.“
اها ڳالهه هن ٻه سال اڳ چئي هئي ۽ اڄ نظر ڦيرائجي ٿي ته حيرت ٿي لڳيم...هن ٿورن لفظن ۾ ڪيڏو نه صحيح تجزيو ڪيو هو.
پوءِ هڪ ڀيري ملي ته مان لئبريريءَ ۾ ويٺو مئڪسم گورڪيءَ جي ناول”امڙ“ جا پنا اٿلائي رهيو هئس. ايندي ئي ڪتاب زور سان ميز تي رکيائين، ”سائين جن مطالعي ۾ محو آهن ڇا؟“
”بس ائين ئي وانڌو جو ويٺو هئس...“
”ناول امڙ ڪيئن لڳو.؟“
”امڙ هر دؤر جو بهترين ناول آهي. لينن هن ناول لکڻ تي گورڪيءَ کي مبارڪون ڏنيون هيون....“مون چيو.
”هائو ڪامريڊ! مان کي پتو آهي، پر مان توکان اهو ٿي پڇڻ چاهيو ته ڇا هن دؤر ۾ روسي انقلاب جهڙو ڪو ڪرشمون ٿي سگهي ٿو....يا اهڙيون حالتون پيدا ٿي سگهن ٿيون جو ٻي ڪنهن ملڪ جي اديب کي ”امڙ“ جهڙو ناول لکڻو پئجي وڃي...“
”سيمي! مان توکي اڳ ۾ چيو ته پورهيت انقلاب هڪ اڻٽر حقيقت آهي...اهو ڪو خواب ڪونهي، انقلابي سائنسي چوي ٿي ته هر ملڪ ۾ اتي جي حالتن موجب انقلاب ايندو ۽....“
”بلڪل بلڪل!....اهي رٽيل جملا نه ورجائي.“ سيمي منهنجي ڳالهه ڪٽيندي چيو، ”پر هاڻ پرستروئيڪا جو دؤر آهي... ڇا هينئر به اوهين پرولتاري انقلاب جي سَڌ رکو ٿا يا چين جي هاري انقلاب جي طرز تي جدوجهد هلائڻ ٿا چاهيو....مان ڀانيان ٿي هاڻ اهو ممڪن نه رهيو آهي، ته ڪو دنيا ۾ ڪٿي پرولتاري انقلاب اچي....هينئر تنهنجو گنجو گورباچيف سوشلزم جي تابوت ۾ آّخري ڪل هڻڻ جي تياري پيو ڪري...“
”تنهنجي ڀل آهي سيمي! سوشلزم نه ناڪام ٿيو آهي ۽ نه ڪو ختم ٿيو هي، بس حالتن آهر ڪجهه تبديليون آنديون پيون وڃن ۽ ان سڌاري يا تبديلين جي ڪري ماضيءَ جون ڪجهه ڇرڪائيندڙ حقيقتون پڌريون ٿيون آهن...۽ اها شئي جيڪا جامد ٿي ويئي هئي تنهن ۾ لهرون اُڀريون آهن.....بس انهن اڀرندڙ لهرن ۽ ڇولين کي سامراجي ميديا سوشلزم جي ناڪاميءَ جو نالو پيئي ڏي....اڄ جڏهن سڄي دنيا ۾ اسٽالنزم جا بت ڊٺا آهن ته آمريت جا پوئلڳ ان جمهوري واءُ جي خلاف سينو ساهي بيٺا آهن....“
”ڪامريڊ! مان توسان سهمت نه آهيان، تون اسٽالن کي آمر چئي سگهين ٿو، پر اسٽالن جيڪو ڪجهه ڪيو، سو تنهنجي گنجي گوربا چيف ڪجهه ئي سالن ۾ ڊاهي پٽ ڪري ڇڏيو، ها ڪامريڊ مجيد! اسٽالن، لينن کانپوءِ سوشلزم جو اڏيندڙ هو، سڄي دنيا جي غلام ۽ مظلوم قومن جي آزاديءَ جي آس هو. ۽ سامراج جي اک جو ڪنڊو هو، هن سامراج جي اڳيان هڪ اهڙو بند ٻڌو هو. جنهن کي تنهنجي گنجي گوربا چيف خود پاهوڙا هڻي ڊاهي پٽ ڪيو آهي.....باقي تنهنجي گوباچيف جي جمهوريت پسنديءَ جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي....ڇا سندس جمهوريت ۽ پروستروئيڪا آذربائيجان تي فوج ڪشيءَ جو حق ڏنو ٿي. لئٿونيا جي آزادي روڪڻ جو حق ڏنو ٿي....هن ته سامراج کي ڇيڪ ڇڏي ڏنو آهي ته هو سڄي دنيا ۾ غنڊهه گردي ڪندو وتي. پنهنجي مرضيءَ سان حڪومتون ٺاهيندو ۽ ڊاهيندو وتي. ڪامريڊ مجيد منهنجي اها ڳالهه ڌيان سان ٻڌ، ڪو وقت اهڙو به ايندو جو تون خود گنجي گوربا چيف ۽ سندس پروستروئيڪا جي خلاف ڳالهائيندين.....تنهنجي گورباچيف جي انهيءَ بي ڍنگي پاليسيءَ جي ڪري نه رڳو سڄي دنيا جون مظلوم قومون هڪ وڏي سهاري کان محروم ٿي ويون آهن، پر سندس ان پاليسيءَ جي ڪري آمريڪا بهادر کي اها جرئت ٿيندي ته هو جتي چاهي اُتي ڪاهي وڃي.“
(3)
موسم سٺي هئڻ سبب يونيورسٽيءَ جا ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون ٽولن جا ٽولا ٿيو، مختلف هنڌن تي ويٺا هئا، جُهڙ هئڻ سبب ماحول ۾ عجيب انتظار جو عالم هو. مان ڪينٽين مان ٻاهر لان ۾ ويهڻ لاءِ نڪتس جو سامهون مونکي سيمي نظر آئي. اڄ هوءَ معمول کان وڌيڪ سهڻي لڳي رهي. مون ويجهو وڃي هيلو ڪيومانس، مرڪي وراڻيائين، ”موسم ڪيئن آهي؟
”ڪاش مينهن پئجي وڃي.“ مون وراڻيو.
”پوڻ کپي.“
”سيمي هليا ته لان ۾ هلي ويهون.“
اسان لان ۾ وڃي ويٺاسين، پڇيومانس، ”سيمي گريجوئيشن ڪرڻ کانپوءِ ڇا ارادو اٿئي....“
”ارادو ڪو به ڪونهي.“
”نوڪري نه ڪبي ڇا؟.“
”اهو حالتن تي مدار رکي ٿو.“
”ڇو؟“
”ڪامريڊ مجيد!...ان جو جواب مون وٽ ڪونهي...“ هوءَ مايوس ٿي ويئي. ڪنڌ هيٺ جهڪائي ڇڏيائين. مون محسوس ڪيو ته منهنجي ان سوال جو جواب ڳولهڻ لاءِ سيمي عميق گهراين ۾ هلي ويئي آهي. يا جواب هوندي به هوءَ جواب ڏيڻ بابت اڻ تڻ جو شڪار آهي. جڏهن ڪنڌ مٿي کنيو هئائين ته مونکي ان ۾ هڪ جهلڪ نظر آئي، بي وسيءَ ۽ بيچارگيءَ جي جهلڪ....مون سندس نيڻن ۾ ڪئين سپنا ۽ سوال ڏٺا هئا.
هڪ ڏينهن چيومانس سيمي دل چوي ٿي ته، المنظر تي هلجي، پاڻ فقط مرڪي هئي. زبان سان ڪا به ورندي نه ڏني هئائين. شام جا پاڇا لڙي رهيا هئا، سج ٻُڏ ٻڏان ۾ هو، اسان المنظر تي سنڌوءَ جي سيني تي بتيلي ۾ خاموش ويٺا هئاسين هاڻ هوءَ اڪثر خاموش رهندي هئي، مون محسوس ڪيو ته منجهائنس اها چنچلتا موڪلائيندي پئي وڃي. مون ڏٺو ته سيمي ٻڏندڙ سج کي ڏاڍي ڌيان سان ڏسي رهي هئي. ٻڏندڙ سج جي لالاڻ دريا جي اٿندڙ هلڪين لهرن مٿان پئي، عجيب منظر پيش ڪري رهي هئي. ”سيمي!“ مون خاموشي ٽوڙيندي چيو، ”سيمي تون هر وقت خاموش ڇو رهندي آهين.“
”هُون....بس ائين ئي.“ هن ڇرڪي مونڏانهن ڏٺو هو.
”سيمي!“ مون وري چيو، ”سيمي ڪڏهن پاڻ بابت سوچيو اٿئي...؟“
”اهو ئي ته راهه هلندي گڏياسين ۽ راهه هلندي ئي وڇڙي وياسين.“
”نه سيمي ائين نه چئو....ملڻ کانپوءِ وڇڙڻ جي تمنا....آخر ڇو؟“
”ٻيو سوچي به ڇا ٿو سگهجي.....سنڌي عورت سوچي به ڇا ٿي سگهي....جيڪڏهن ڪجهه سوچيندي به ته اهو ڪو نه ٿيندو....تون ڇو نه ٿو سمجهين ته سنڌي عورت ٻٽي غلاميءَ ۾ آهي....سنڌي عورت جي زندگي ٿوهر کان به ڪساري آهي....هوءَ چاهي، تڏهن به غلاميءَ جون اهي زنجيرون ٽوڙڻ سندس وس کان ٻاهر آهن.“
”سيمي ڇا جيون گڏ گذارڻ جو فقط سپنو ئي ڏٺو هوسين.“
”سپنا ڪڏهن به ساڀيان نه ٿيندا آهن!“
”پر تون اهي پابنديون ڇو ٿي قبول ڪرين....تون ته.....تون ته...“
”بس.....“ هن ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو هو. کن ترسي وري چيو هئائين، ”ڪامريڊ مجيد.“
”جي!“
”ڪڏهن سمجهين سگهيو آهين زندگيءَ کي... زندگيءَ ۾ وڏا راز سمايل آهن الوراجي غفائن کان وٺي موهن جي دڙي جي خاموش مهرن تائين وڏا راز آهن...“
پوءِ اسان ڪجهه به نه ڳالهايو هو، مون پنهنجو هٿ سندس هٿ مٿان رکي ڇڏيو هو. ٻيڙي ڪنڌي سان لڳي چڪي هئي سامهون پل تان ايندڙ ويندڙ گاڏين جي هيڊ لائيٽس جي تيز روشني خاموش لهرن کي چلولائي تي مجبور ڪري رهي هئي. سج ڪڏهوڪو لهي چڪو هو، هلڪي هوا ۾ سيميءَ جي ڳل تي وارن جي چڳ شرارت ڪري رهي هئي ۽ اسان خاموش اچي رستي تي بيٺاسين.
(4)
پوءِ اها شوخ چنچل، بحث مباحثو ڪندڙ سيمي اوچتو ئي اوچتو يونيورسٽيءَ مان گم ٿي ويئي، منهنجا ڏينهن صحرا ۾ ڀٽڪندڙ ان مسافر جيان گذرڻ لڳا جنهن کان اوچتو ئي اوچتو منزل گم ٿي ويئي هجي. مان پاڻ کي بي چين محسوس ڪندو هئس. سيمي منهنجي وجود جو حصو ته ٿي نه سگهي هئي پر هن کان سواءِ مان پاڻ کي اڻپورو محسوس ڪندو هئس. ڪجهه ڏينهن ته يونيورسٽيءَ ۾ سيميءَ جي نه اچڻ بابت ڀُڻ ڀُڻ ٿيندي رهي. پر پوءِ خاموش ٿي ويئي.
پر مان کيس ڳولهيندو رهيس....
ڏيڍ سال کانپوءِ، اڄ کان ڇهه مهينا اڳ هوءَ مونکي ملي هئي. گاڏي کاتي ۾ رڪشا جو انتظار ڪندي. مونکي ڏٺائين ته منهن ٻي پاسي ڪري ڇڏيائين مون ويجهو وڃي چيومانس،”سيمي! ڏيڍ سال کانپوءِ نظر آئي آهين، ته به ائين ٿي منهن موڙين.....“
”هاڻ تون منهنجي لاءِ نامحرم آهين....“
”ها، پر سيمي ڪٿي آهين زندگي ڪيئن پئي گذري؟“
”مجيد! مان جي شادي ٿي چڪي آهي، هڪ ننڍي ڌيءَ به اٿم بختاور، بس خوش آهيان.“
تيسين رڪشا اچي بيٺو، هوءَ ٽپ ڏيئي ان ۾ چڙهي ويٺي. ”خدا حافظ مجيد.“ مون ڏٺو ته سندس مُک تي ڏک ۽ ڪرڀ جو ريکائون اُڀري آيون هيون ۽ اکين ۾ لڙڪ ڀرجي آيا هئس.
هوءَ هلي ويئي هئي، مون نه ٿي ڄاتو ته ڪو هوءَ ڏيڍ سال کانپوءِ ملندي، پر ائين بي رخي مان، پر مان هن جي مجبوري سمجهي ٿي. مونکي سندس لفظ ياد اچڻ لڳا ته، ”راهه ويندي گڏياسين وڇڙي وياسين.“
هاڻ ٿورو اڳ فون آئي اٿم، ”ڪير سيمي....سيمي پنهنجي ڌيءَ بختاور سميت خودڪشي ڪري ڇڏي آهي.“
آئون سوچيان پيو ڇو.؟ هن خودڪشي ڇو ڪئي....هوءَ ته زندگي هئي.....زندگي، ڪڏهن مري سگهي ٿي.
دڙو 18/03/1991