2
ان جي جواب ۾ مون لکيو:
1843ع ۾ جڏهن چارلس نيپئر جي سربراهي ۾ انگريزن سنڌ تي قبضي ڪرڻ لاءِ وک وڌائي ته سنڌي وڙهيا، وطن خاطر هميشه جيان وڙهيا. جنهن جو ذڪر 06 اپريل 1843ع جي ٽائيمز اخبار جي صفحي نمبر 04 تي ملي ٿو. فيبروري جي مهيني ۾ مياڻيءِ جي ميدان تي، جڏهن ته مارچ جي مهيني ۾ دٻي وٽ. ان دوران مير شير محمد ۽ هوش محمد ميرپور واري پاسي کان آيا، ته وري ڄام چاڪر خان جوکيو ملير جا ميمڻ، نومڙيا، جوکيا وغيره گڏ ڪري انگريزن جي ڪراچي واري ڪيمپ تي حملي ڪرڻ لاءِ نڪتو. ان حملي جي نتيجي ۾ پرنس آغا خان خوف ۾ وڪوڙيل بچي نڪتل سپاهين کي سندس جهرڪ واري محل ۾ پناهه ڏني، جنهن تي ڄام چاڪر جوکيو پرنس آغا خان جي سنڌ سان اهڙي غداري خلاف هن سان جنگ جو اعلان ڪيو. ڄام چاڪر خان جوکيو کي ان عمل ڪري انگريزن ڦاهي چاڙهي شهيد ڪيو، ڄام چاڪر هوش محمد جي ويجهن دوستن منجهان هو.
هوش محمد جو تعلق سنڌ جي قمبراڻي ذات سان هو، سندس خاندان اڄ به حيدرآباد جي ٽنڊي مير محمد ۽ ڪوٽڙي ۾ ويٺل آهي، جن وٽ انگريز دور جون يادگيريون آهن، جن جي حفاظت هو نسل در نسل ڪندا پيا اچن. هوش محمد پنهنجي ماروٽ زرينا سان شادي ڪئي، جنهن منجهان کيس جانڻ نالي پٽ ڄائو.
وليم نيپئر، چارلس نيپئر جو ڀاءُ، جنهن وڏي ڀاءُ جي سنڌ جي قبضي ڪرڻ جو دستاويز ”سر چارلس نيپئرس ڪانڪسٽ آف سنڌ“ لکي، هن ڪتاب ۾ هو هوش محمد شهيد جي جنگي صلاحيتن، دليري ۽ تلوار هلائڻ جي نرالي فن جو ذڪر ڪري ٿو. هن موجب جئين ته هوش محمد نسلن شيدي هو، انڪري آفريڪي غلام ٿي سنڌ ۾ آيو هوندو. ٻئي برف منصور قادر جوڻيجو شهيد هوش محمد تي لکيل سمورا تحقيقي مقالا ترتيب ڏئي هڪ ڪتاب ۾ ڇپرايا آهن، جڏهن ته جنگِ مياڻي نالي ڪتاب ۾ پڻ هوش محمد جي بهادري جو ذڪر ملي ٿو.
ان ليکڪ هوش محمد کي هڪ خيالي ڪردار ان ڪري قرار ڏنو آهي جو کيس اها خبر نٿي پئي ته هوش محمد ميرن جي فوج ۾ ڪئين ڀرتي ٿيو، وغيره. هوش محمد جو پيءَ جان محمد قمبراڻي مير فتح علي خان ٽالپر جو خاص ماڻهو هو، هو جنگي فن ۽ گهوڙسواريءَ جو ماهر هو. هن هوش محمد کي مير جي درٻار ۾ آندو هو. مير سهراب خان ۽ هوش محمد هم عمر هئا، ان ڪري جان محمد ٻنهي کي گڏ ويڙهه جو فن سيکاريو، جنهن کانپوءِ مير سهراب خان حڪمران ۽ هوش محمد سندس فوج ۾ آيو. جان محمد ج وفات کانپوءِ هوش محمد ماءُ سان گڏ مٽياري ڏانهن آيو ۽ مامي سان رهڻ لڳو، جنهن کانپوءِ مير شير محمد جي ٽولي جو سپهسالر ٿيو.
جڏهن 23 مارچ 1843ع تي هوش محمد سنڌ وطن خاطر وڙهندي شهيد ٿيو ته چارلس نيپئر سندس بهادري تي کيس 21 توبن جي سلامي ڏني، هوش محمد جي دفنائجڻ کانپوءِ ئي حيدرآباد جي پڪي قلعي تي يونين جيڪ ڦڙڪايو ويو ۽ انگريزن سنڌ تي مڪمل قبضي جو اعلان ڪيو.
مضمون جي آخري حصي ۾ مون ان ليکڪ بابت لکيو ته هي اسان جي ٻوليءَ ۾ وڏي پائي جو ڪهاڻيڪار آهي، هن کانپوءِ ايندڙ هر سنڌي ڪهاڻيڪار، جن ۾ آئون پڻ شامل آهيان، سندس لکڻين جي طلسماتي اثر هيٺ رهيو آهي، کيس سنڌي ڪهاڻي جو ديوتا ڪوٺجي ته به واڌ نه هوندي. پر سنڌ ڌرتيءَ جي تاريخ ۽ سندس سورمن سان هٿ چيراند جي پوءِ اجازت نه آهي. سائين جي ايم سيد هڪ هنڌ لکيو آهي ته:
”اسان جي دوستي ۽ دشمني جو محور سنڌ آهي.“
ان کان اڳ سنڌي جي جديد انقلابي شاعر شيخ اياز، سنڌ جي سورمي مخدوم بلاول تي جمليبازي ڪئي هئي، جنهن جو جواب عبدالواحد آريسر هن نموني ڏنو هو:
”اياز تي تنقيد ڪرڻ بلڪل ائين آهي، جئين پنهنجي پيءَ جي نڙي تي ڪاتي ڦيرڻ، پر جڏهن ڳالهه سنڌ جي اچي وڃي ته پوءِ ادب ۽ احترام جو رشتو پٺيان رهجي ويندو آهي.“
اسان جي هن ليکڪ اڳ به سنڌي سورمي سورهيه بادشاهه، جنهن کي انگريز جي سنڌ تي قبضي کي 100 سال پورا ٿيا ته مارچ 1943ع ۾ وطن جي آزاديءَ خاطر وڙهڻ جي ڏوهه ۾ انگريزن ڦاهي چاڙهي شهيد ڪيو، بابت ٽي وي تي غلط جملا ڳالهايا، ان ٽي وي چينل جي مالڪ جي اصليت خير سڄي دنيا کي خبر آهي........... جنهن تي حرن سان گڏ باقي سنڌين پڻ احتجاجي آواز اٿاريو. هت مونکي هڪ يورپي انقلابي شاعر ياد ٿو اچي، جنهن پنهنجي قوم خلاف رڳو هڪ جملو ڳالهايو هو ته ان قوم سندس شاعري جا ڇپيل سمورا ڪتاب هن جي در ٻاهران اڇلائي وئي هئي ۽ اهو يورپي شاعر ان صدمي ۾ چريو ٿي مري ويو. مونکي اهو ڊپ آهي ته ڪٿي سنڌي قوم اسان جي هن ليکڪ جي در ٻاهران سندس ڪتاب نه اڇلائي وڃي........
هن مضمون کانپوءِ خطن، مضمونن ۽ سوال جوابن جي ڏي وٺ شروع ٿي وئي، ڪجهه اديب مون خلاف لکڻ لڳا ته ڪن وري منهنجي حق ۾ دليل ڏنا، آئون خاموشي سان تماشو ڏسندو رهئس.
آئون پورچ ۾ اچي گاڏي ۾ ويٺس ته آڪاش گهر جو مک در کولي، گاڏي ڏانهن آيو، گاڏي ٻاهر ڪري، لهي ڪارو لوهو در بند ڪري، ٻيهر موٽي آيو. آئون ڪورنگي جي مخدوم بلاول سوسائٽي ۾ 120 گزن جي گهر ۾ ڪتابن ۽ آڪاش سان رهندو آهيان. آڪاش گاڏي چالو ڪري هلائڻ لڳو.
”سائين؛“ هن شيشي منجهان مونکي ڏسندي چيو: ”ٿر کي ٻيهر ڏڪار سٽي وڌو آهي، ڍور ڍڳا ۽ مور پڻ مري ويا آهن.“ مون خاموشي کيس ٻڌو، هن جي لهجي ۾ درد جو احساس ٿيم.
”اسان جو وڏو وزير؛“ هن وري ساڳي نوع ۾ ڳالهايو:”وري چئي ٿو تهٿري بک جي ڪري نه پر غربت جي ڪري مري رهيا آهن.“
”هنن جو؛“ مون لاپرواهي منجهان چيو:”شروع کان ئي اهو ڪم رهيو آهي، هو اسان سنڌين جي زخمن تي مرهم رکڻ بدران انهن تي لوڻ ٻرڪيندا آهن، پنهنجي بدبودار سياست بچائڻ لاءِ اسان جو بليدان ڏيندا رهيا آهن. هاڻي ته سنڌ ورهائڻ جي سازش به ڪن پيا، گلو ڦاڙي سنڌ جون رڙيون ان ڪري پيا ڪن ته جلد کان جلد سنڌ ورهائجي وڃي ۽ سندن آقا خوش ٿي کين وري ڪا ڪرسي ڏين.“
”پر سائين؛“ آڪاش چيو: ”اسان جا معصوم ٻار پيا مرن، انهن جو ته ڪير به والي وارث نٿو ٿئي.“
”۽ ٿيندو به نه؛“ مون دريءَ کان ٻاهر ڏسندي چيو: ”اسان قومي جدوجهد ڪرڻ بدران انفرادي مفادن پٺيان ڀڄڻ وارا ماڻهو آهيون.“ آڪاش خاموشي سان گاڏي هلائڻ لڳو.
”پر آڪاش؛“ منهن تي هيڊي مرڪ آڻيدي هوريان چيم: ”تون پنهنجي حق لاءِ وڙهجان نه، اڃا سنڌ ۾ ويڙهه لاءِ سهي وقت نه آيو آهي، ۽ ٻڌ اهو وقت قيامت تائين ايندو به نه.....“
مختلف چورنگين کي پار ڪندا اسان فئرير هال پهتاسين. هي هال سنڌ جي نرالي ڪمشنر بارٽل فئرير جي نالي تي اڏيل آهي. هي هال انگريز دور جي ڪيترين ئي عمارتن منجهان رهجي ويل هڪ آهي،جنهن ڪمشنر فئرير جي ياد ۾ ٺاهيو ويو، جنهن سنڌ جي معاشي ترقي سان گڏ سنڌي ٻولي جي جوڙ جڪ ڪري ان کي سنڌ جي هيڪلي سرڪاري ٻولي قرار ڏنو. هي هال عبدالله هارون روڊ (وڪٽوريا روڊ) ۽ فاطما جناح روڊ (بونس روڊ) تي ٻن باغن جي وچ سيول لائينز ۾ بيٺل آهي. هال جي آس پاس ميريوٽ هوٽل، آمريڪي ڪانسليٽ جرنل جو گهر، جاپاني ڪانسليٽ ۽ سنڌ ڪلب جهڙيون مشهور عمارتون آهن.
هال لاءِ 12 نقشا ٺاهيا ويا، جن منجهان لفٽينٽ ڪونل ڪلئير ولسن جو تجويز ڪيل نقشو پاس ڪيو ويو، هال جي تعمير 1863ع ۾ شروع ڪئي وئي، 1865ع ان وقت جي ڪمشنر سيميول مينسفيلڊ ان جو افتطاح ڪيو. هال تي 180،000 جو خرچو آيو، جنهن منجهان 10000 جو خرچ حڪومت ڀريو، باقي منيوسپلٽي ڪيو. هي عمارت جرمن انداز گوٿڪ ۾ اڏيل آهي، جنهن ۾ رنگن جا پٿر استعمال ڪيا ويا، پيلي رنگ وارو چُن جو پٿر ڪراچي منجهان، جڏهن ته ڳاڙهو ۽ سليٽي پٿر جنگشاهي کان آندو ويو. هي انگريز راڄ دوران ٽائون هال طور استعمال ٿيندو رهيو، هتي ايڊورڊ بادشاهه ستين جي مورتي، جيڪا سيٺ عدلجي ڊنشا تحفي طور ڏني، جڏهن ته سنڌ جي ڪمشنرن چارلس پرٽچارڊ ۽ ايون جميس جون آئل پينٽنگون پڻ رکيون ويون. 1877ع ۾ بيڊميٽن راند کيڏڻ جا اصول به هن هال ۾ ئي جوڙيا ويا. جڏهن ته ٻين عالمي جنگ ۾ حصو وٺندڙ چار انگريزن جي ياد ۾ هال ٻاهران پلر به اڏيا ويا.
وجهڙ ۾ دهشگردن جڏهن آمريڪي ڪانسليٽ تي حملا ڪيا ته فئرير هال کي عوام لاءِ بند ڪيو ويو، پر سال 2011ع ۾ ٻيهر هال کي عوام لاءِ کوليو ويو. هر آچر ڏينهن صبح کان شام تائين هتي ڪتابي ميلو لڳل هوندو آهي. جتي ڏيهي ۽ پرڏيهي ڪتاب سستي اگهن ۾ ملي ويندا آهن، هن ڀيري اسٽالن تي ٻارن ۽ عورتن جي رش مڙئي سرس هئي، آئون ڄاڻي واڻي جوان ڇوڪرين جي پاسي کان ڪتاب ڏسڻ جي ڪوشش ڪندو آهيان، ان منجهان اها خبر پئجي ويندي آهي ته جوان ۽ خوبصورت ڇوڪرين کي ڪهڙي قسم جو ادب پسند آهي، آئون هڪ اسٽال تي بيهي انگريزي ۾ نوان آيل ناول ڏسڻ لڳس. هڪ جاسوسي ناول کڻي ورتم، اڃا هڪ پنو مس اٿلايو هوندو جو پنهنجي پاسي ۾ ڪنهنجي هجڻ جو احساس ٿيو، هڪ ڀيرو ان ڏانهن ڏٺم، ڪو ڏاڙهي وارو نوجوان شخص هو، جنهنجي ڪلهي تي ڪارو بيگ، کيس اڇي ٽي شرٽ ۽ نيري جينز پهريل هئي، مون وري ڪتاب ۾ ڏٺو، اوچتو دماغ جي ڪنهن ڪنڊ ۾ خطري جي ڳاڙهي بتي ٻرڻ لڳي، اڄ ڪلهه ڪراچيءَ جون حالتون اهڙيون ٿي چڪيون آهن جو پنهنجي پاڇي کان به خوف ٿيو پئي. انسانن جي وچ ۾ رهندي، انسانن تان اعتبار کڄي ويو آهي. هاڻي ته وحشي کان وحشي جانور جي پاسي کان لنگهندي ايترو خوف نٿو ٿئي، جيترو خوف انسانن جي پاسي کان گذرندي ٿيڻ لڳو آهي. مٿان وري هي اسان جا هي جاهل ۽ نااهل سياستدان، هو ٻرندڙ باهه ۾ تيل ڇڙڪڻ جو ڪم پيا ڪن، ورلي ڪو اهڙو ڏينهن هوندو جنهن ڏينهن هي سياستدان هڪ ٻئي خلاف ڪو نفرت ڀريو بيان نه ڏئين. پاڻ ته باٿ روم به 36 موبائلن جي پهري ۾ وڃن، ۽ پسبو وري عوام ئي آهي. سياست اڳ ڪڏهن به ايتري خراب نه هئي، جيتري گذريل ستن سالن ۾ ٿي چڪي آهي، سنڌ تي ته باقائيدا ٻه چار ڀيرا وار به ٿي چڪو آهي. اهڙي ماحول ۾ ڪنهن تي به ڀروسو ڪرڻ مطلب موت کي دعوت ڏيڻ، قاتل کي گهر وٺي اچي ماني کارائي چوڻ: خدارا منهنجي سيسي نه ڪٽجان، اُتي وڌيڪ سور ٿيندو.
هن ملڪ جو سڀ کان وڏو مسئلو اهو آهي ته هتي ڪير ڪنهن کي برداشت نٿو ڪري. عمران خان نواز شريف کي برداشت ڪرڻ لاءِ تيار نه آهي، نواز شريف طاهر القادري کي برداشت ڪرڻ لاءِ تيار نه آهي، جڏهن ته آصف زرداري ڪنهن کي به برداشت ڪرڻ لاءِ تيار نه آهي. هتان جي ماڻهن ۾ برداشت بلڪل به نه رهي آهي. هو هر ان شخص کي مارڻ لاءِ تيار آهي جيڪو سندس مذهب، عقيدي، فرقي ۽ سوچ جي خلاف آهي. هتان جا ماڻهو ايترا ته سخت دل ٿي چڪا آهن جو ڪتاب ساڙي ڇڏئين، ليکڪن، قلمڪارن کي جلاوطن ڪن، آرٽسٽن جي فنپارن کي تباهه ڪري ڇڏئين، هنن کي تاريخ سان هٿ چيراند ڪرڻ ۾ ڪڏهن به شرم نه ايندي آهي، ۽ اسڪولن ۾ هٿٺوڪي تاريخ پڙهائي فخر محسوس ڪندا آهن. هو موسيقي ۽ فلمن تي پابندي هڻائي پنهنجي مذهب جي رکوالي ڪندا آهن. سندن هٿ رنڪل ڪماري ۽ انجيلي جي عزت لٽيندي ڪڏهن به نه ڪيٻائيندا آهن، ڇو جو اهي سندن مذهب ۽ عقيدي جون نه آهن، اهي ته ناپاڪ سنڌي رنون آهن جن کي هو پاڪ ڪري چڪلن ۾ وڪڻي، بهشت ۾ محل اڏرائيندا آهن، جتي کين اهڙيون حورون ملنديون جن کي اڳ ڪڏهن نه ڪنهن مرد، نه وري ڪنهن جن هٿ لاٿو هوندو......
مون ڪتاب جو هڪ ٻيو پنو ورايو ۽ پاسي ۾ بيٺل نوجوان کي ڏٺم، هن مونکي ڏسي مرڪيو ۽ هٿ ۾ جهليل ڪتاب ٻين ڪتابن سان ڪاٺ جي ٽيبل تي رکي ڇڏيائين. هو اهو ئي شخص هو جيڪو گذريل هفتي کان سنڌ آرٽس ڪائونسل ۾ منهنجي ڊرامي جي ريهسل ڏسڻ ايندو هو. جنهن ڪالهه ڪجهه گهڙين لاءِ منهنجو پيڇو پڻ ڪيو. ڀانيم هو فرشتو آهي ۽ هاڻي هتان منهنجو داڻو پاڻي ختم ڪرائيندو. پر هو ڪجهه گهڙيون بيهي ٻئي اسٽال ڏانهن ويو. مون آس پاس جو ماحول ڏسي سندس ساٿين کي جاچڻ جي ڪوشش ڪئي، هر ڪو ڪتاب ڏسڻ مصروف هو. هڪ آهه ڀري، تڪڙا قدم کڻندو گاڏي ڏانهن آئس، جئين اندر ويٺم ته آڪاش چاٻي ڦيري.
”گهر هل،“ پنهنجو خوف لڪائندي چيم.
”جي صاحب،“ هن جواب ڏنو.