سنڌ هاريءَ ڪميٽي هڪ معجزو
انگريز فرنگين سنڌ تي پنهنجو قبضو مضبوط ڪرڻ خاطر هتي جي زميني حقيقتن جو سائنسي جائزو ۽ قومي توڙي سماجي نفسيات جو گھرو مشاهدو ڪري وڏيراشاهي کي سر ۽ خانبهادر جا خطاب ورهائي کين هُش ۾ خوش ڪري خريد ڪري ورتو سنڌ جي انهن علائقائي جاگيردارن جي لقبن تي وڪامڻ سبب انگريزن خلاف مقامي بغاوت ماٺي ٿي وئي. ان ڪري ئي حُر تحريڪ ۽ روپلي ڪولهي جي جنگ ۾ ڪاميابي نه ٿي پر انهي نرالي ڊگھي ويڙهه انگريزن جا ڏند کٽا ڪري شاندار تاريخ رقم ڇڏي. سنڌ سميت سڄي برصغير ۾ انگريزن کان آزادي جي تحريڪ ۾ ڪانگريس توڙي مسلم ليگ ۾ ڪارڪن لڏي جي گھڻي اڪثريت ته وري به پورهيت طبقي جي هئي. جنهن قرباني جا ميدان ملهائي ڌرتيءَ جو ڳاٽ اوچو ڪيو رشيا، چائنا، ويٽنام ۽ ڪيوبا ۾ پورهيت انقلابين جي وڏي تعداد انهن قومن کي عظيم انقلاب سان سامراج کان آزادي ڏياري. هڪ طرف دنيا ٻي عالمي جنگ جا عذاب ڀوڳي رهي هئي ته ٻي طرف پورهيت انقلابي قوتون پيدا ٿي رهيون هيون.
سنڌ ۾ ڪجهه انقلابي سوچ جي ماڻهن سنڌ جي هارين جي بدتر حالتن کي بدلائڻ لاءِ جدوجهد جي شروعات ڪئي. ان دور ۾ جاگيردار قوتون به تمام گھڻيون طاقتور هيون. ان لاءِ ڪجهه هاري دوست اڳواڻن انفرادي طور ڪم ڪيو پئي پر پوءِ 1930ع ۾ ڪامريڊ عبدالقادر، ڄيٺمل پرسرام، قاضي فيض محمد، شيخ عبدالمجيد سنڌي، پرنسپال گوڪلي، پارسي جمشيد مهتا نسروانجي ۽ جي ايم سيد گڏجي هاري ڪاميٽيءَ جو بنياد وڌو.
سنڌ ۾ هارين جي حقن لاءِ هاري ڪاميٽيءَ جي جدوجھدن جي شاندار تاريخ رهي آهي. هاري ڪاميٽيءَ جي جدوجهد به سنڌ جي شهيد هاري رهنما صوفي شاهه عنايت شهيد جي جدوجهد جو تسلسل هُئي، هاري ڪاميٽيءَ سنڌ ۾ “هاري حقدار” جو نعرو هڻي سنڌ ۾ پورهيت جدوجهد جا نوان گس ۽ لاڙا ڏنا. ڪائنات جي سموري تاريخ ۾ مظلوم انسانن لاءِ ڪيل جدوجهد ڪنڊن جي سيج رهي آهي. هاري ڪاميٽيءَ جي هارين جي حقن لاءِ “هاري حقدار” جو هنيل نعرو به صوفي شاهه عنايت شهيد جي نعري “جيڪو کيڙي سو کائي” جيئن جاگيردارن لاءِ پريشاني جو سبب بڻيل رهيو. ان ڪري هاري ڪاميٽيءَ جي مشڪل حالتن ۾ تنظيم سازي، سياسي واڌ ويجهه، نظرياتي تربيت، سياسي پختگي ۽ جدوجهد ٿي، اهي سمورا مرحلا هڪ ڏکوئيندڙ تاريخ آهن. لکين ڏانٽن، ڪهاڙين، رنبن ۽ ڪوڏرن وارن کي متحد ٿيڻ خلاف ظالم جاگيردارن ڪهڙيون ڪهڙيون سازشون، منصوبابنديون ۽ چالون چليون. ؟ اهو به انساني تاريخ جو هڪ ڏکوئيندڙ باب آهي. هڪ طرف ٿلها متارا نام نهاد نواب، جاگيردار، ڀوتار، مير، پير، سردار، پنڊت، پٽيل، رجعت پرست انتهاپسند ٺيڪيدار هئا ته ٻي طرف سامهون سنهڙا، سيپڪڙا، ڏٻري ڏيل وارا پورهيت هاري هئا.
سنڌي سماج جا ڪاغذي شينهن پورهيتن جي جدوجهد کان ڊنل هئا. جيئن پوءِ تيئن سنڌ جي ٻهراڙين ۾ هاري ڪاميٽي جون سرگرميون وڌي ويون. پورهيت منظم ٿيندا ويا. “هاري حقدار” جي نعري سان هارين جي چهرن تي چمڪ اچي ويندي هئي ۽ ظالم جاگيردارن جا منهن هيڊا ٿي ويندا هُئا. سنڌ جي هاري ڪاميٽي جي جدوجهد جو مکيه مقصد به چين جي هارين جيئن محنت ڪش ماڻهن جي ٻڌي، اتحاد ۽ گڏيل طاقت سان ظالم وڏيراشاهي، جاگيردارن،سرمائدارن ۽ سيٺين پاران پگھر جو پورهيو ڪندڙ پورهيتن جو استحصال بند ٿئي، کين سمورا بنيادي انساني حق ملن، هر ماڻهو کي برابري جي بنياد تي زمينون ملن.
هاري ڪاميٽي جي جدوجهد سهي رخ ۾ هلي رهي هئي. پر هتي صدين کان هڏحرام ٽوٽي جاگيردارن مسڪين پورهيت طبقي کي غلام بڻائي رکيو هو. ان ڪري هاري ڪاميٽيءَ جي شروعاتي جدوجهد ان وقت ته صرف بيٺل پاڻي ۾ پٿر هُئي. پر پوءِ آهستي آهستي ان جون لهرون جاگيردارن جي قهري قانونن کي پنهنجي لپيٽ ۾ آڻينديون ويون. سنڌ جي اها هاري جدوجهد پورهيت طبقن جي وجود جي جنگ ۽ نسلن جي بقاءُ جي ويڙهه لاءِ پيڙهه جو پٿر هُئي. ان جدوجهد جون سموريون ڪاميابيون ۽ ناڪاميون سنڌ جي پورهيت ماڻهن ۾ انقلابي جوش، جذبو، غلامي ۽ آزادي جو احساس، همت، جُرت، بهادري، حقن جي حاصلات لاءِ ڊگھي عرصي تائي مستقل مزاجي سان جدوجھد جي ميدان تي ثابت قدم رهڻ، سياسي ۽ نظرياتي تربيت، وڏيراشاهي جي سازشن کي سمجھڻ، جاگيردار ۽ پورهيت ۾ تفاوت، طاقت جي توازن جو اندازي سميت هاري ڪاميٽيءَ سان وابسطا هاري اڳواڻن توڙي هاري ڪارڪنن کي لاتعداد تجربا ٿيا. جيڪي مستقبل جي پورهيت انقلابي تحريڪن لاءِ بيحد مفيد ۽ ڪارائتا آهن.
قاضي فيض محمد 1941 ع ۾ هاري ڪاميٽيءَ ۾ شامل ٿيو. ان وقت جمال دين بخاري، ڪامريڊ عبدالقادر ۽ ڊاڪٽر حاسانند پڻ هاري ڪاميٽيءَ جا سرگرم اڳواڻ هُئا. سنڌ ۾ هارين جي هي سوشلٽ تحريڪ به صوفي شاهه عنايت شهيد جي هاري تحريڪ جيئن ذات، پات ۽ مذهب جي مت ڀيد کان بالاتر هُئي. هر مذهب سان لاڳاپيل پورهيت ماڻهو وڏي تعداد ۾ سنڌ هاري ڪاميٽي ۾ شامل ٿي رهيا هئا. اهيا ڳالهه جاگيردارن لاءِ پريشاني جو باعث هئي. هارين سان گڏ ڪجهه وچولي طبقي جا ماڻهو پڻ شامل ٿي رهيا هئا. پر سنڌ هاري ڪاميٽي ۾ جڏهن باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي 1945ع ۾ ڊپٽي ڪليڪٽر جي عهدي تان استعفا ڏيئي شامل ٿيو ته هارين جي هن پورهيت دوست پارٽي ۾ ڄڻ نئون روح ڦوڪجي ويو. ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جڏهن ان اعلى عهدي تي فائز هو تڏهن به هو مظلوم هارين جو ڀرجھلو، ساٿي، همدرد ۽ هڏڏوکي بڻيل رهيو. هارين ۽ جاگيردارن جي مسئلن ۾ هو سدائين هارين جو طرفدار رهيو سنڌ ۾ اهڙا مسڪين نواز ڪامورا آڱرين تي ڳڻڻ جيترا نظر اچن ٿا جن زندگي جي سمورن سکن. آسائشن ۽ ڪرسي جي پاور کي لت هڻي هارين جي صفن ۾ بيهه ڪنڊن جي سيج جي چونڊ ڪئي. انقلاب جي ان اڻ ڏٺل منزل تي ڪامريڊ حيدربخش جتوئي ساهه جي آخري گھڙين تائين سفر ڪندو رهيو سنڌ هاري ڪاميٽي ڌرتيءَ جي مسڪين، مظلوم، بي سهارا ۽ پورهيت هارين جي سمورن حقن لاءِ پرامن سياسي جدوجهد ڪري رهي هُئي. هارين جي سياسي تربيت ٿيڻ ڪري انهن جو شعور بلند ٿي رهيو هو. جنهن ڪري اهي پنهنجن حقن جي ڳالهه جُرت سان ڪري رهيا هئا.
سنڌ هاري ڪاميٽي ان وقت “اڌ بٽئي” لاءِ تحريڪ هلائي رهي هُئي. هاري ۽ زميندار اُپت مان اڌو اڌ جا حصيدار آهن پر اڪثر جاگيردار طبقو هاري جي حصي جي پيداوار به هڙپ ڪرڻ جي حوس ۾ سندن حق غضب ڪندو رهيو آهي. ان دور ۾ سنڌ هاري ڪاميٽي جي مرڪزي قيادت وٽ اڪثر هارين جون شڪايتون “اڌ بٽئي” جي حوالي سان هونديون هيون. جنهنڪري سنڌ هاري ڪاميٽي به ان مامري کي خاص سنجيدگي سان کنيو. سنڌ هاري ڪاميٽي جا اڳواڻ توڙي ڪارڪن سڄي سنڌ ۾ ان حوالي سان جدوجهد جي ميدان تي نڪري پيا. زميندار ۽ هاري طبقي ۾ ان “اڌ بٽئي” مامري تان ڪيترائي تضاد اُڀري نروار ٿيا ان تحريڪ جو ڪجهه ضلعن کي ڇڏي تقريبن سڄي سنڌ ۾ وڏو ذور هو. سنڌ جي علائقن ۾ سنڌ هاري ڪاميٽي جي تنظيم سازي ۽ سياسي ڪم وڌيڪ هو اُتي هاري ڪاميٽي جا ڪارڪن ۽ اڳواڻ هارين سان ملي زميندارن سان لاڳاپيل مامرن بابت راڄوڻي لاءِ ڳالهه ٻولهه سان مسئلا حل ڪندا هئا. ان کان اڳ سنڌ ۾ هارين جي حقن لاءِ ڪا باقائدي قانون سازي نه ٿيل هُئي. اڻپڙهيل اٻوجهه پورهيت هارين کي چالاڪ ۽ شاتر جاگيردار ٻنهي هٿن سان ڦري، لٽي استحصال ڪندا هئا. جنهنڪري صدين کان پورهيت طبقي جا حالات انتهاهي بدترين غربت ۽ تنگدستي جي ڪري رحم جوڳا هئا. جاگيردارن جي ظالم، انياءُ، ڏاڌ مڙسي ۽ جبر جا ستايل هاري خوف ۾ ورتل هئڻ ڪري ان ڏمر خلاف آواز بلند ڪرڻ بجاءِ نسل در نسل ازيتون ۽ عذاب ڀوڳي رهيا هئا. سنڌ جي هارين لاءِ اهڙي مايوسي واري خطرناڪ صورتحال ۾ “سنڌ هاري ڪاميٽي ” جو جنم ڪنهن معجزي کان گھٽ نه هو. سنڌ ۾ صدين کان پورهيت طبقو نندڻڪو ۽ بي يارو مددگار بڻجي زهر جهڙو جيون گھاري رهيو هو، هارين کي پنهنجي تنظيم ملڻ کانپوءِ سنڌ جي لکين پورهيتن ۾ وڏو جوش، جذبو ۽ اتساهه هو. هاري ڪامريڊن جا ٽولا هارين جي حساب ڪتاب “اڌ بٽئي ”جو حصو ڏيارڻ لاءِ سنڌ جي ٻهراڙين ۾ پکڙيل هوندا هئا. “اڌ بٽئي” تحريڪ جي دور ۾ ڪامريڊ غلام محمد لغاري جي ڳوٺ نبي سرروڊ لڳ ٽالهي ۾ مائي بختاور شهيد جو واقعو ٿيو هو ۽ ٽنڊوباگو لڳ کڏهرو ۾ ميرخدابخش ٽالپر جي جاگير تي پڻ هاري محمد پٺائي انڙ ۽ سندس پٽ ابراهيم انڙ کي به شهيد ڪيو ويو هو. سنڌ جي نج پورهيت هارين جي پهرين سياسي ۽ مزاحمتي تحريڪ جي اڳواڻي ڪندڙ صوفي شاهه عنايت شهيد “جيڪو کيڙي سو کائي” جو عظيم نعرو هڻي سر قربان ڪيو. سندس قرباني کي ظالم ۽ مظلوم جي وچ ۾ ٿيل حق جي ويڙهه ۾ نهايت ئي بلند مقام حاصل آهي. ان جدوجھد ۾ سنڌ جا هزارين هاري شهيد ٿيا هئا. (تاريخ ۾ انهن شهيد هارين جو انگ پنجويهه هزار بيان ڪيل آهي) انهن شهيد هارين جون اجتماعي قبرون “گنج” جي نالي سان جھوڪ شريف ۾ موجود آهن. جهوڪ شريف ۾ هر سال سڄي سنڌ مان صوفي شاهه عنايت شهيد جا هزارين عاشق صوفي فقير گيڙو ويس پائي گڏ جي کيس خراج عقيدت پيش ڪندا آهن.
***