ٽيننسي ايڪٽ 1950ع (هارپ جو قانون) جا ڪجهه مکيه نقطا
[b]هارپ جو قانون (ٽيننسي ايڪٽ 1950ع )
[/b]سنڌ صوبي ۾ زميندارن ۽ هارين جي حقن ۽ جوابدارين کي قاعدي جي تابع رکڻ لاءِ قانون.
جيئن ته سنڌ صوبي ۾ (زرعي) زمين بابت هارين ۽ زميندارن جي حقن ۽ جوابدارين ۽ انهن سان واسطي رکندڙ معاملن کي قاعدي وسيلي ضابطي هيٺ آڻڻ ضروري آهي، ان ڪري هيٺين ريت قانون جوڙيو ويو آهي:
مختصر نالو :
هن قانون کي “سنڌ هارپ جو قانون ” سال 1950ع ڪري ڪوٺيو ويندو.
لاڳاپو :
هيءُ قانون سڄي سنڌ صوبي سان لاڳو رهندو.
ترميم :
سال 1969ع جي اڳوڻي مغربي پاڪستان جي آرڊينس 44 ذريعي هن فقري ۾ ترميم ڪئي وئي، جنهن موجب لفظن “صوبي سنڌ” جي بجاءِ “ حيدرآباد، ٿرپارڪر، سانگهڙ، دادو، ٺٺو، خيرپور، لاڙڪاڻو، جيڪب آباد، سکر ۽ نواب شاهه ضلعا ” لکيا ويا.
نوٽ :
بعد ۾ مٿين ضلعن مان وري نوان ضلعا بدين، عمرڪوٽ، ٿر، شڪارپور، گھوٽڪي، نوشهروفيروز ٺهيا.
عمل ۾ اچڻ جي تاريخ:
هيءُ قانون هڪدم عمل ۾ ايندو، پر سال 1949ع ۽ 1950ع جي ربيع جي فصل تي هن قلم 18جو ڪو اثر نه پوندو.
ارٿ :
(2) هن قانون جي مضمون يا حوالي مان جيڪڏهن ڪابه اُبتڙ معنى نه نڪرندي هجي ته :
(1)“زمين” مان مُراد آهي اها زمين جيڪا زرعي مقصد يا اهڙن مقصدن جن جو زراعت سان تعلق هجي، يا چراگاهن لاءِ استعمال م ايندڙ هجي، ۽ ان ۾ جاگيرداري ۽ اڻ سروي زمين اچي وڃي ٿي، پر ان زميندار جي طرفان پوکيل وڻ، ٺهيل جايون ۽ ٻيون اڏاوتون شامل نه آهن.
(2) “هاريءَ” مان مُراد اهڙو شخص جيڪو پنهنجو پاڻ پنهنجي سر ٻئي سخص جي زمين، جنهن کي هِن بعد “زميندار” ڪري ڪوٺيو ويندو، آباد ڪري ٿو. پر اُن مُراد ۾ اهو شخص شامل نه آهي، جيڪو حڪومت کان ناقبولي (un occupied) زمين مقاطعي (ليز) تي کڻي ٿو.
(3) “زميندار” مان مُراد آهي اهو شخص، جنهن جي ماتحت ڪو هاري زمين پوک جي ڪم لاءِ استعمال ڪندڙ هجي يا اهڙي زميندار جو مقاطعدار هن اصلاح ۾ “قبضيدار” جنهن جي معنى سنڌ لئنڊ روينيو ڪوڊ 1878ع ۾ ڏنل آهي ۽ پڻ جاگيري زمين جو “مخادم”، پر جتي اهو “مخادم” نه آهي ته پوءِ “جاگيردار” خود اچي وڃن ٿا يعني شامل آهن.
سمجهاڻي : “زميندار ۽ هاريءَ ” جي وصف ۾ سندن مفادن سان وابسته سندن پيش نشين (قاعدي مطابق) ۽ جاءِ نشين (وارث) به شامل آهن.
شرح (1) پهرين جنوري 1967ع تي مغربي پاڪستان لئنڊ روينيو قانون 1967ع (جنهن کي هاڻ سنڌ لئنڊ روينيو قانون 1967ع سڏجي ٿو) جي عمل ۾ اچڻ کان پوءِ سنڌ لئنڊ روينيو ڪوڊ 1879ع معطل يعني رد ٿي چڪو آهي. سنڌ لئنڊ روينيو قانون 1967ع ۾ اصطلاح “قبضيدار” سجي وصف ڏنل ڪانهي، پر ان قانون جي قلم 184 جي پيٽي ڀاڱي 4 جي هيٺيان ڏنل سمجهاڻيءَ ۾ ڄاڻايل آهي ته اصطلاح “قبصيدار” جي اها ساڳي معنى ٿيندي، جيڪا سنڌ لئنڊ روينيو ڪوڊ 1879ع ۾ ڏنل آهي؛ ۽ ان معني ۾ سندس پيش نشين (قاعدي مطابق مائٽ) ۽ جاءِ نشين (وارث) اچي وڃن ٿا. سنڌ لئنڊ روينيو ڪوڊ 1879ع ۾ “قبضيدار” جي وصف هيٺينءَ طرح آهي :
“قبضيدار” جي معنى رعيتي (جاگيري ۽ سرڪاري زمين کان سواءِ) زمين جي هاريءَ کانسواءِ ٻيو حقيقي قبضيدار بشرطيڪ جتي حقيقي قبضيدار هاري هجي، ان حالت ۾ زميندار يا جاگيردار کي حقيقي قبصيدار شمار ڪيو ويندو.
شرح (2) : هاڻي مارشل لا ريگيوليشن 64 موجب جاگيرداري ختم آهي، ان ڪري فقط لفظ “زميندار” باقي سمجهڻ گھرجي. مٿين قسم جي وضاحت سنڌ هارپ جي قانون 1950ع ۾ ڪرڻ گھربي هئي.
“زراعت” ۾ باغباني، وڻن ۽ ٻوٽن جي پوک ۽ ٻيلن جي پوک شامل آهي.
“هارپي جي حق” جي معنى ته هِن قانون هيٺ ڪنهن هاريءَ جو زميندار کان، اُن جي زمين ۾ دائمي طور حاصل ڪيل آباديءَ جو حق.
“جاگير” مان مُراد آهي ته حڪومت طرفان جاري ڪيل يا بحال ٿيل سَنَد تحت مليل اهڙي زمين، جنهن تان ڍل معاف ٿيل هجي، پر اُن ۾ اهڙي زمين ڪانه ٿي اچي وڃي، جيڪا سنڌ لئنڊ روينيو ضابطن جي قاعدن 32 ۽ 35 هيٺ يا سنڌ صوبي جي ڪمشنر صاحب جي طرفان جاري ڪيل خاص سرڪيولرن مان سرڪيولر نمبر 14 هيٺ هُڙهيءَ پوکڻ لاءِ ڏنل ۽ منظور ٿيل هُجي.
“جاگيردار” مان مُراد اهو شخص آهي. جيڪو جاگير رکندڙ هُجي، يعني جاگير جو مالڪ هجي.
“مُخادم” جي معنى آهي ڪنهن جاگيري زمين جو قبضيدار.
شرح: مارشل لا ريگيوليشن 64 جي عمل ۾ اچڻ کان پوءِ جاگيرون ختم ٿي ويون آهن، ان ڪري اهڙيون سڀ زمينون قبولي (خانگي ملڪيت) جي حيثيت رکن ٿيون.
“بٽئيءَ” مان مُراد آهي هاريءَ ۽ زميندار جي وچ ۾ زمين جي پيدائش جي ورهاست.
“ڌڙائيءَ” مان مُراد آهي اهو شخص، جيڪو بٽائيءَ جي وقت زمين جي پيداوار جي تور يا ماپ ڪري.
“ابواب” مان مُراد آهي زميندار جي طرفان هاريءَ کان ڪنهن به قسم جي محصول يا لاپي جي (پيداوار جي جنس يا نقديءَ ۾ ) وصولي.
“سُڌاري” مان مُراد آهي زمين سان تعلق رکندڙ ڪابه رٿا، جيڪا زمين جي مُلهه ۾ مادي لحاظ کان واڌارو آڻي ۽ اُن مقصد سان موافقت رکندڙ هجي، جنهن لاءِ اها زمين استعمال ٿيندي هجي، ۽ اُن ۾ هيٺ ڏيکاريل ڪم اچي وڃن ٿا :
(الف) زرعي مقصدن لاءِ پاڻيءَ جي رسد يا ورڇ واسطي کوهن، پاڻيءَ جي نالين ۽ ٻين رٿائن جي تعميرات.
(ب) زمين مان پاڻيءَ جي نڪاسيءَ يا زمين کي پاڻي جي ٻوڏن يا کاڌ يا ٻين نقصانن کان بچاءَ لاءِ ڪرايل ڪم.
(ث) زمين کي (ڪلر کان آجو ڪري) پوک لائق بنائڻ؛ جهنگ وڍائي صفا ڪرائڻ؛ لوڙهو يا ڀت ڏيڻ؛ هموار يا سڌو ڪرڻ ۽ آمدرفت لاءِ ان ۾ پٽڙيون (پيچرا) ٺهرائڻ.
(د) زرعي مقصدن واسطي زمين جي آسان ۽ فائديمند استعمال لاءِ گھربل جاين جي اڏاوت.
(ڌ) مٿي ٻڌايل رٿائن کي نئون ڪرائڻ يا ٻيهر جوڙائڻ يا انهن ۾ اهڙي ڦيرڦار يا اضافو ڪرڻ، جيڪو عام رواجي مرمت جي نوعيت جا نه هجن. بشرطيڪ اهڙيون پاڻيءَ جون ناليون، بند، لوڙها، ڪچا کوهه، جهنگ ڪڍڻ يا وڍڻ، زمين کي سنوارڻ يعني هموار ڪرڻ يا ٻيا ڪم جيڪي عام حالت ۾ هڪ هاريءَ کي پوک دوران ڪرڻا آهن، تن کي “سڌارو” تصور نه ڪيو ويندو.
سمجهاڻي (1) : اهڙو ڪم يا رٿا جيڪا هڪ کان وڌيڪ هارين کي فائدو رسائي تنهن کي سڌارو ڪري سمجهيو ويندو.
(2) اهڙو ڪم يا رٿا، جيڪا ڪنهن هاريءَ سرانجام ڪئي آهي تنهن کي “سڌارو” نه ڪري چئبو، جيڪڏهن اها مادي لحاظ زمينداري ملڪيت جي ڪنهن ٻئي حصي جو مُلهه گھٽائي ٿي ڇڏي.
(13) “شخصي طور پوک ڪرڻ” مان مُراد آهي، پنهنجي پاڻ بِلي، هيٺ ڄاڻايل طريقن سان، پوک ڪرڻ :
(1) پنهنجي محنت سان، يا
(2) پنهنجي ڪٽنب جي ڪنهن به ڀاتيءَ جي نگرانيءَ هيٺ
(3) پنهنجي ذاتي يا ڪٽنب جي ڪنهن به ڀاتيءَ جي نگرانيءَ هيٺ پنهنجن نوڪرن هٿان، يا
(4) مشيني اوزارن وسيلي.
سمجھاڻي : هاري جيڪڏهن ڪو صغير ٻار آهي يا ڪنهن قسم جي جسماني يا دماغي عُذر ۾ مبتلا آهي يا ڪا بيوه عورت آهي ته ان لاءِ اهو چيو ويندو/ سمجهيو ويندو ته اهو يا هُوءَ هارپ واري زمين شخصي طور تي پوکي رهيو آهي يا پوکي رهي آهي، جيڪڏهن سندس اها زمين سندس پنهنجن نوڪرن هٿان يا معاوضي تي ورتل پورهيتن وسيلي آباد ڪئي وڃي ٿي.
14 “مقرر ڪيل ضابطن” مان مُراد آهي هِن هيٺ جوڙيل ضابطا (rules)
15 “ٽربيونل” مان مُراد آهي : هن قانون جي باب چوٿين هيٺ مقرر ڪيل ٽربيونل.
16 لفظ ۽ اصطلاح، جيڪي به هن قانون ۾ استعمال ڪيا ويا آهن ۽ جن جي وصف ڏنل نه آهي، تن جي اهائي معنى / وصف ٿيندي، جيڪا انهن بابت سنڌ لئنڊ روينيو ڪوڊ سال 1879ع ۾ ڏنل آهي.
(3) هارين جا قسم :
هن قانون جي مقصد لاءِ هارين جا فقط هيٺيان ٻه قسم يعني (الف) دائمي هاري، (ب) وقتي يعني ڪچا هاري.
4 دائمي هاري:
اُن هاريءَ کي دائمي هاري ڪري سمجهيو ويندو آهي، جيڪڏهن هن قانون جي عمل ۾ اچڻ وقت ،
هُن ساليانو هڪ سروي نمبر يا گھٽ ۾ گھٽ چار ايڪڙ زمين ساڳئي زميندار وٽ لاڳيتو ٽن سالن يا اُن کان وڌيڪ عرصي لاءِ آباد ڪئي هوندي؛ ۽
هُن اهڙي زمين مٿي ٻڌايل عرصي لاءِ پاڻ پنهنجي سر آباد ڪئي هوندي. بشرطيڪ هيءَ قلم هيٺين حالتن ۾ لاڳو نه ٿيندو:
(الف) حڪومت کان قسطن تي ورتل زمين جي حالت ۾ جيستائين اُن جون سڀ قسطون جمع ڪرايل نه آهن؛
(ب) حڪومت کان مقاطعي تي ورتل زمين جي حالت م :
وڌيڪ شرط آهي ته چئين ايڪڙن جي حد جي مقصدن لاءِ واٽر ڪورس ۽ حدون نروار ڪندڙ پٽڙين هيٺ آيل زمين جي ايراضي کي آباد ٿيل تصور ڪيو ويندو يا ڳڻيو ويندو.
5_(1) جيڪڏهن ڪنهن هاريءَ شخصي طور تي ڪو زمين جو ساڳيو ٽڪرو يا زمين جي ڌار ڌار ٽڪرن جو مجموعو، اُن اَهل بنائڻ واري مُدت لاءِ جيڪا قلم 4 ۾ ڄاڻائي وئي آهي، پوکيو آهي ته هو ان زمين جي لڳل حدن ۽ نشانن وسيلي دائمي هاري ڪري تصور ڪيو ويندو، بشرطيڪ اهو زمين جو ٽڪرو يا امين جي ٽڪرن جي مجموعو ايتري ايراضيءَ کان وڌيڪ نه هجي. جنهن کي اثرائتي نموني ڍڳن جي هڪ جوڙي سان آباد ڪري سگهجي. وڌيڪ شرط اهو ته هيءَ ذيلي قلم، واري هيٺ آباد ٿيندڙ زمين سان لاڳو نه ٿيندو.
(الف) جيڪڏهن ڪٿي واري سان آبادي جو طريقو رواج آهي ۽ ڪنهن هاري قلم 4 ۾ ڄاڻايل عرصي لاءِ ساڳئي زميندار جي زمين جا ڌار ڌار مختلف ٽڪرن جا مجموعا هڪ تعلقي ۾ ياد ڌار ڌار ڀروارين ديهن ۾ شخصي طرح پوکيا آهن ته پوءِ هن کي انهن ديهن لاءِ پوک جا حق رکندڙ دائمي هاري شمار ڪيو ويندو؛ پر هن جا اهي حق ڪنهن زمين جي خاص ٽڪر يا ٽڪرن جي مجموعي بابت، جيڪي حدن ۽ نشانن وسيلي واضع ڪيا ويا هوند. نه هوندا.
(ب) جيڪڏهن ڪٿي واري سان هلندڙ پوک جو رواج آهي ۽ ڪنهن هاري ڌار ڌار مختلف ديهن م ساڳئي زميندار جي ڌار ڌار زمين جي ٽڪرن يا تڪرن جي مجموعن کي قلم 4 ۾ ڄاڻايل عرصي لاءِ آباد ڪيو آهي ته پوءِ هن کي ڪنهن اهڙيءَ هڪ ديهه يا مختلف ديهن ۾ جن متعلق زميندار ۽ هاريجي وچ ۾ گڏيل رضامندگيءَ سان طيءَ ڪيو ويندو، پوک جا حق رکندڙ دائمي هاري شمار ڪيو ويندو
(3) هاري پنهنجي زميندار جي مرضي سان :
(الف) هن قلم جي فقري (1) هيٺ حاصل ڪيل پنهنجي هارپ جي حق کي ساڳئي زميندار جي زمين جي ٻئي ڪنهن ٽڪري يا ٽڪرن جا مجموعي تي منتقل ڪري سگهي ٿو؛ يا
(ب) فقير (2) الف ۽ بي هيٺ حاصل ڪيل پوک جي حق ڪنهن ٻيءَ ديهه ۾ منتقل ڪري سگهي ٿو، جنهن ۾ سندس زميندار کي زمين آهي.
سمجهاڻي : (1) واري پوک (shifting cultivation) مان مُراد آهي اهڙو زراعتي نظام، جنهن ۾ آبپاشي جي بندوبست جي سببن ڪري ڪو هاري سال بسال ساڳئي زميندار جي زمين جي مختلف ٽڪرن کي آباد ڪندو رهي.
(2) “پوک جي حق” مان مُراد آهي حڪومت طرفان وقت به وقت ڪٽنبي قبضيداري لاءِ ايراضي جي حد جيتري ايراضي جي آباد ڪرڻ جو حق.
“ڪٽنبي قبضيدار” مان مُراد آهي ايتري ايراضي، جيڪا هڪ هاري ڍڳن جي هڪ جوڙي وسيلي، اثرائتي نموني پوکي سگهي. اها ايراضي زمين جي نوعيت، پاڻي جي موجودگي جي سهولتين، زمين جي سراسري پيدائش ۽ فصل، جيڪي عام طور پوکيا وڃن. تن جي نوعيت پٽاندر گھٽ وڌ ٿي سگھي ٿي يا ڪري سگهجي ٿي.
6_ (1) اهو هاري، جنهن پهرين اپريل 1948ع کان فوري اڳ ٽن سالن يا ان کان وڌيڪ عرصي لاءِ لڳاتار شخصي طرح ڪا زمين پوکي هئي. پر هن کي ان تاريخ تي يا ان کان پوءِ اهڙي زمين تان بيدخل ڪيو هوندو.
وقتي يا ڪچا هاري:
هن ائڪٽ جي قلم 4، 5، 6، ۽ 7 ۾ ذڪر ڪيل هارين کان سواءِ ٻين سڀني هارين کي وقتي يعني ڪچا هاري ڪري ڪوٺيو ويندو ، پر شرط آهي ته جيڪڏهن هِن قانون جي لاڳو ٿيڻ بعد ڪو وقتي يا ڪچو هاري ساڳئي زميندار جي زمين جو هڪ سروي نمبر يا گھٽ ۾ گھٽ چار ايڪڙ ساليانو لڳاتار ٽن سالن جي عرصي لاءِ آباد ڪري ٿو ته هُن کي دائمي هاري جا حق حاصل ٿي ويندا آهن ۽ هن مقصد لاءِ هن قانون جي عمل ۾ اچڻ کان اڳ لڳاتار پوک جا جيڪڏهن ڪي اهڙا قانون ڪي اهڙا سال هوندا سي پڻ ڳاڻيٽي ۾ شامل ڪيا ويندا.
منتقليءَ ۽ ضبطيءَ بابت پابندي:
هن قانون موجب دائمي هاري کي مليل حق ڪنهن به عدالت جي ڪاروائي جي ذريعي کسڻ، ضبط ڪرڻ يا وڪري ڪرڻ جوڳا نه هوندا ۽ اهڙا حق سڄا توڙي جزوي گروي رکڻ، منتقل ڪرڻ، ٻئي کي ڏيڻ، مقاطعي تي ڏيڻ يا ڪرايي تي ڏيڻ جائز آهي.
نااهلي
جيڪڏهن ڪو دائمي هاري ڪنهن جسماني يا دماغي مجبوري سبب پنهنجي هارپ جي ذميداري ۽ فرضن کي پوري ڪرڻ کان قاصر آهي ته هن جي طرفان جيڪو به ڪٽنب جو ڀاتي هو نامزد ڪري ٿو ، اهو هارپ جو سڄو ڪم سنڀاليندو؛ پر جيڪڏهن اهڙي نامزدگي ڪرڻ کان قاصر آهي ته پوءِ (ڇو جو هو دماغي لحاظ کان معذور آهي) اهو معاملو ٽربيونل کي موڪليو ويندو، جيڪا هن جي ڪٽنب جي ڪنهن ڀاتيءَ کي نامزد ڪندي ۽ ان جو اهو فيصلو قطعي هوندو، پر اها نامزدگي دائمي هاري جي حياتي تائين ئي محدود هوندي.
عام طور هارين لاءِ
ڪچو هاري
ڪنهن به وقتي يا ڪچي هاري کي فصل جي موسم ختم ٿيڻ کان اڳ (هن لاءِ فصل جون تاريخون طئي ڪرڻيون پونديون) بيدخل نه ڪيو ويندو.
بٽئي
ڪنهن قبوليت، دستاويز يا رواج جي باوجود ۽ جاگيري زمين جي حالت ۾، سَنَد جي ڪنهن ٺهراءُ جي باوجود، رعيتي توڙي جاگيري زمين جي هاريءَ کي بٽئيءَ جي وقت پيدائش جي گڏيل ڍڳ مان ڌوڙائيءَ ۽ لاباري يا چونڊائيءَ جي خرچ ڪٽڻ کان پوءِ هيٺيون حصو ملڻو آهي :
(الف) نهري پاڻيءَ تي موڪي، بوسي ۽ دُباري نموني آباد ٿيل زمين پاڻيءَ جي اٿل يا ٻوڏ تي آباد ٿيندڙ سيلابي زمين ۽ مينهن جي پاڻيءَ تي آباد ٿيندڙ يعني باراني زمين جي حالت ۾ اڌ حصو.
(ب) چرخيءَ واريءَ زمين جي حالت ۾، جتي (کوهن وغيره مان) پاڻي ڪڍڻ جي ساز و سامان جي قيمت ۽ سنڀال جو خرچ هاري پاڻ ڀري ٿو، ٻه ڀاڱي ٽي حصو.
(ت) چرخي مدد واري زمين جي حالت ۾ ، جتي پاڻي ڪڍڻ ساز و سامان جي قيمت ۽ سنڀال جو خرچ هاري پاڻ ڀري ٿو، ٽي ڀاڱي پنج حصو.
بشرطيڪ هن قانون جي عمل ۾ اچڻ جي وقت جيڪڏهن ڪو هاري وڌيڪ حصو کڻي رهيو هوندو ته هن قلم جي ٺهرائن جي باوجود هو پيداوار جو اهو ئي حصو کڻندو رهندو.
گاهه وغيره ۾ حصو
ڪنهن قبوليت، دستور يا رواج جي باوجود هاري سندس هارپ واريءَ زمين جي اُپايل ڪانن، ڪڙٻ، بُههُ ، پلال ۽ سائي گاهه مان 3/2 (ٻه ڀاڱي ٽي) حصي ملڻ جو حقدار آهي.
پيدائش ۾ مشترڪ يعني گڏيل قبضو :
زمين جي پيدائش، فصل جي لاباري يا چونڊائي جي تاريخ کان بٽئيءَ جي وقت تائين، زميندار ۽ هاري جي گڏيل قبضي ۾ شمار ڪئي ويندي، ۽ کري ي ديري ۾ ان جاءِ تي رکي ويندي جيڪا جاءِ زميندار مقرر ڪئي هوندي؛ جتي ديهه ۾ آبادي ڪندڙ سڀ سندس هاري پنهنجي پنهنجي پيداوار کي جمع ڪرائڻ جا پابند هوندا ۽ پيداوار وڪري ڪرڻ لاءِ تيار ٿيڻ جي 14 ڏينهن اندر، هاريءَ ۽ زميندار يا ان جي ايجنٽ (عيوضيءَ) جي موجودگي ۾ بٽئي مڪمل ڪئي ويندي.
بٽئيءَ جي تاريخ کان پوءِ پيداوار تي هاريءَ ۽ زميندار جو سندن حصي آهر ڌار ڌار قبضو سمجهيو ويندو يا رهندو.
نقدي لاپو يا ڪرايو
قانون جي هن باب ۾ بٽئيءَ متعلق ٺهرائن جي باوجود، زميندار هاريءَ جي مڃتا بيان موجب کيس (هاري کي) اجازت ڏئي ته هو کيس (زميندار کي) سندس (زميندار جي) حصي جي عيوض مقرر ايترو ڪرايو نقد ڏئي، جيترو ٻئي ڌريون گڏيل طور قبول ڪن.
ڇيڙ ۽ بيگر:
باوجود ڪنهن قبوليت، دستور يا رواج جي ڪنهن به زميندار لاءِ قانوني طور تي جائز نه هوندو ته هو پنهنجي ڪنهن به هاري کان ڪنهن به قسم جو مفت پورهيو، جنهن کي عام طور بيگر يا بيگار چئبو آهي، ڪنهن به صورت يا نموني ۾ وٺي.
زميندار طرفان هاريءَ کان ورتل پورهيي، جنهن کي عام طور تي “ڇيڙ” ڪري ڪوٺيو وڃي ٿو، ان جو ڪوبه اجورو ، هاري کي علائقي يا حلقي ۾ عام هلندڙ اگهن موجب، روزانو هرهڪ ڏينهن جي ڪم ختم ٿيڻ وقت لازمي ڏيڻ گھرجي.
بشرطيڪ جيڪا گپڇيڙ يعني پوک جي موسم هلندي واٽر ڪورسن جي کاٽيءَ جي حالت ۾ ، زميندار کي پنهنجي خرچ تي هاري کي کاڌ خوراڪ فراهم ڪرڻي پوندي ۽ ان لاءِ ڪابه نقدي ادائگي نه ڪرڻي آهي. ٻين سڀني حالتن ۾ زميندار هاريءَ کان ورتل پورهيي لاءِ سندس کاڌ خوراڪ تي ڪيل خرچ ڪاٽي باقي نقدي مزدوري هاريءَ کي ڏيندو.
هاري جا فرض ۽ ذميواريون
٭۔سندس ٻج وڌل فصلن کي اثرائتي نموني پوکڻ لاءِ گھربل جانورن (ڏاندن) جو پورهيو، هٿ جو پورهيو ۽ هارپ جا اوزار فراهم ڪرڻ لاءِ ذميوار هوندو.
٭۔سندس پوکيل سڀني فصلن مان صحيح نموني گُڏ ڪڍڻ ۽ گڏ ڪڍڻ تي ٿيندڙ خرچ جو ذميوار هوندو.
٭۔کيس هارپ لاءِ مليل زمين ۾ ريج يعني ابپاشيءَ لاءِ بندن ۽ واٽر ڪورسن جي ضروري بناوت ۽ صحيح نموني سنڀال جي خرچ ڀرڻ لاءِ ذميوار هوندو.
٭ جيڪڏهن هن کي “ڪٽنبي قبضيداريءَ” (family holding) جيتري زمين مليل آهي ته پوءِ ڪنهن ٻي زميندار جي زمين آباد نه ڪندو.
پوک لاءِ گھربل ٻج لاءِ هاريءَ ذميوار رهندو، پر جيڪڏهن زميندار پنهنجي ڪنهن هاريءَ کي ٻج فراهم ڪندو ته پوءِ هو ان هاريءَ کان ٻج جو صرف ايترو مقدار واپس وٺڻ لاءِ حقدار هوندو، جيترو حقيقت ۾ فراهم ڪيو ويو هوندو، ۽ ان کان وڌيڪ ڪجهه به نه؛ ٻيو ته جڏهن زميندار کي ڪنهن سروي نمبر جي ڍل جي معافي ملندي ته پوءِ ٻج جو مقدار، جيڪو هاري زميندار کي واپس ڪندو سو ان سروي نمبر جي ڍل بابت زميندار کي مليل معافيءَ جي رقم جي تناسب موجب هوندو.
(نوٽ)مارشل لا ريگيوليشن 115 جي فقري 3 (ب) موجب خريف 1972 ع کانپوءِ ڪنهن به زمين لاءِ ٻج ڏيڻ جي سموري ذميواري زميندار جي آهي. ۽ فقري 3 (ث) موجب ڀاڻ ۽ جيت مار دوائن جي خرچ ۾ هاري ۽ زميندار برابر جا ڀائيوار هوندا.
(ڏ) هر بٽئيءَ کان پوءِ پيدائش جو زمينداري حصو زميندار جي خرچ تي زميندار جي مڪاني رهائش واري گدام تي پهچائي ڏيندو.
(گ) هو اهڙن فصلن پوکڻ ۽ انهن جي ايتري سراسري طور پوکڻ ۽ اهڙي نموني پوکڻ جو ذميوار هوندو جهڙي طرح زميندار جي طرفان هن کي ڄاڻايو ويندو. بشرطيڪ ان ۾ هن قانون هيٺ هاريءَ جي پوک جو حق متاثر نه ٿيندو.
(هه) ڪي به ٻيا اهرا ڪم جيڪي قانوني طور وقت به وقت مقرر ڪيا ويندا.
زميندار جا فرض
واهه جي ماڊولن کان وٺي زمين تائين وهندڙ مکيه واٽر ڪورسن جي صحيح سنڀال ۽ ان سنڀال تي ايندڙ خرچ لاءِ ذميوار هوندو، بشرطيڪ آبپاشي جي مند ۾ انهن واٽر ڪورسن جي لٽ جي صفائي واسطي پورهيو فراهم ڪرڻ هاري جي ذميواري هوندي. ۽ اهو وقت زميندار پنهنجي خرچ تي هاريءَ جي کاڏ خوراڪ لاءِ ٻڌل هوندو.
هو هاريءَ کي مليل زمين لاءِ موجود نهري پاڻيءَ جي واجبي حصي جي رسد کي يقيني بنائڻ جو ذميوار هوندو.
قلم 23 جي پيٽي ڀاڱي (ڌ) جي پابندي سان جيڪڏهن هاريءَ هن کان ٻج اوڌر تي گھُري ته هو ان کي اهو ڏيڻ لاءِ ذميوار هوندو.
(نوٽ)مارشل لا ريگيوليشن 115 جي فقري 25 جي ڀيٽي ڀاڱي 3 (ب) موجب خريف 1972ع کان ٻج مهيا ڪرڻ زميندار جي ذميواري آهي.
(ڌ) زميندار جيڪڏهن هاريءَ کي گھرو ضرورتن لاءِ جيڪو کاڌي جو اناج تقاوي طور (اوڌر تي) ڏنو هوندو ته ان جي رقم ، اوڌر جي ڏيڻ وقت بازار جي بها جي حساب سان نقديءَ ۾ يا ان جي برابر مُلهه جيتري جنس جي صورت ۾، کيس واپس ڏني ويندي.
(ڏ) جتي فقط ڪپهه يا ڪمند يا تماڪ يا ٻيا اهڙا فصل پوکبا هجن جن مان مال لاءِ چارو / گاهه مهيا نه ٿي سگهي، اتي هاريءَ کي سندس مال جي چاري ۽ ذاتي استعمال لاءِ ڀاڄين پوکڻ واسطي مقرر ايراضي مقرر شرطن تي ڏيڻ لاءِ ذميندار ذميوار هوندو.
(ف) ٻيا اهڙا فرض يا ڪم جيڪي وقت به وقت قانوني طور مقرر ڪيا ويندا.
هاري زميندار وچ ۾ تڪرارن جي فيصلن لاءِ ٽربيونل قانون موجب فيصلا جو حق رکن ٿا. جنهن کي ٻنهي ڌرين تي قبولڻ جي ذميواري عائد ٿئي ٿي.
مارشل لا ضابطو نمبر 115 سال 1972ع
هارين جا حق
ڪوبه هاري هارپ تان بيدخل نه ڪيو ويندو، جيستائين ڪنهن روينيو ڪورٽ ۾ ثابت نه ٿئي ته :
(الف) هارپ جي شرطن موجب هن بٽئي يا ڪرايو ادا نه ڪيو آهي يا
(ب) سندس هارپ واري زمين اهري نموني استعمال ڪري رهيو آهي. جو جنهن مقصد لاءِ هن کي ڏني وئي آهي. ان طرح اها ان مقصد لاءِ مناسب يا موزون نه رهي آهي يا
(ت) هن ٻڌايل ضابطي هيٺ هن تي ڪو ڏنڊ پيو آهي ياهُن ڪا سزا کاڌي آهي.
زمين تي لاڳو ڍل ۽ ٻيا ٽئڪس، سيس، سرچارج ۽ لوازما مالڪ کي ڏيڻا آهن (ٽيننسي ايڪٽ تان کنيل)
***