[1]
هن محسوس ڪيو ته صدا ۾ بيوسي ۽ بک ته هئي پر ڪولهڻ جي چپن تي هلڪي مُرڪ پڻ هئي جنهن ۾ پسنديدگي جو اظهار هو،
“مالڪ ڪندو ڳاڙهي ڪنوار ملندئي” ڪولهڻ چيو.
“ڳاڙهي ڪنوار . . . !” هن کي ڄڻ ته چيلاٽا چهٽي ويا، ڪاوڙ ۾ چهرو ڳاڙهو ٿي ويس، دل جي ڌڙڪن تيز ٿي ويس ۽ ڀانيائين ته جسم جو سڄو رت دماغ تي چڙهندو ٿي ويس، کن پل لاءِ ڪاوڙ ۽ ڪرڀ مان مٺيون ڀڪوڙجي ويس پر پاڻ سنڀاليندي، کيسي مان پنج روپيه ڪڍي ڪولهڻ کي ڏنائين ۽ تڪڙا تڪڙا قدم کڻندو هلڻ لڳو.
بس جي اسٽاپ کان ڳوٺ جو رستو وٺندي هن ڀانيو ته سندس هڪ هڪ قدم مڻين وزني ٿي پيو آهي، هن پيٽ ۾ ائين کڏ پوندي محسوس ڪئي ڄڻ ته پيٽ ۾ کاٽ لڳي رهيو هوس، مائٽن هن جو نالو شهزور رکيو هو پر ننڍپڻ کان سڀ هن کي شازو سڏيندا هئا، شهزور . . . ! هي جيئن جيئن وڏو ٿيندو پئي ويو تيئن تيئن هن کي پنهنجي نالي کان نفرت ٿيندي پئي وئي، ڇو ته هن جو نالو هن جي شخصيت ۽ وجود جي بنهه بر خلاف هو، هي جيئن جيئن جوانيءَ جي ڄمار کي پهچندو ويو تيئن تيئن هن کي پتو پوندو ويو ته هو شهزور نه هو، هو واقعي شازو هو، بلڪه شازيه هو،هن ۾ مرداني صلاحيت نه هئي، هو ڄمندي ئي نامرد هو، جنهن تي نالو شهزور رکيو ويو هو، سو نامرد هئڻ سبب شازو ۽ پوءِ شازيه بنجي پيو هو، قدرت هن کي بي انتها سونهن عطا ڪئي هئي، هو ڪنهن عورت کان سونهن ۾ گھٽ نه هو پر نامردي سبب هن کي پنهنجي وجود کان نفرت ٿيڻ لڳي هئي، هن کي انسانن کان ئي نفرت ٿيڻ لڳي هئي، جڏهن هو 18 سالن جو ٿيو هو ۽ کيس چڱي نموني پروڙ پئجي چڪي هئي ته هو مرد ناهي، هو ٽين جنس آهي تڏهن ڪراهت سان ڀرجي ويو هو، هو ان حقيقت کي ڪنهن اڳيان ظاهر ڪرڻ کان خوفزدهه هو، هو لڪ ڇُپ ۾ ڳوٺ ڇڏي شهر هليو ويو هو، هن شهر جي ڪيترن ئي حڪيمن کان علاج ڪرايو پر پلئه ڪجهه نه پيس، هو ڄمندي ئي نامرد هو سو مرد نه ٿي سگھيو . . . !
اڄ ڪولهڻ جو کيس چيو ته “ڳاڙهي ڪنوار ملندئي” ته هن جي وجود ۾ ڄڻ ٻٻر جي ٽاري ڦٽڻ شروع ٿي وئي، هن اهو ايذاءُ محسوس ڪيو جيڪو مخدوم بلاول گھاڻي ۾ پيڙهجڻ وقت محسوس ڪيو هو، شازو ڪڏهن به ڪنهن جي سامهون اها حقيقت ظاهر ٿيڻ نه ڏني ته هو نامرد آهي، اهو راز هن جي دل جو راز ھو، هن کانسواءِ ڪنهن کي به خبر نه ھئي، ته شازو نامرد ھو، هن پاڻ کي شازيه محسوس ڪيو پر ڪڏهن به پاڻ شازيه نه بنيو، هُن کي کدڙن جي زندگين وارن اندازن کان نفرت هئي، هن ڪا مڙهي نه وسائي، هن ڪو کدڙو گُرو نه بنايو ۽ نه ئي ڪنهن جو چيلو بنيو، هي لڳاتار سوچيندو رهيو هو ته هن زندگيءَ کي بي سواد بنائڻ جو ذميوار ڪير آهي . . . ؟ هن ننڍپڻ کان ٻُڌو هو ته سڀ ڪجهه قدرت جي وس ۾ آهي جنهن کي جهڙو بنائي، هِن اهو راز معلوم ڪرڻ ٿي چاهيو ته ڇا هن جي زندگيءَ سان اهڙو مذاق قدرت ئي ڪيو هو ؟ هن مڙهين بدران مسجدون، مندر گرجا گهر ۽ ڪليسائون وڙوليون، هن راهبن ۽ معلمن کان قدرت بابت ٻُڌو ۽ سکيو هن مقدس ڪتابن کي پڙهيو، سمورن ڪتابن ۾ کيس انسانن، مردن ۽ عورتن جو ذڪر ته مليو پر ڪٿي به کيس ٽين جنس جو ذڪر نه مليو،هي سوچڻ لڳو جيڪڏهن ٽين جنس به قدرت پنهنجي مرضيءَ سان ٺاهي آهي ته پوءِ مقدس ڪتابن ۾ به ٽين جنس جو ذڪر هئڻ کپي ها، پر جڏهن ان ٽين جنس جو ذڪر مقدس ڪتابن ۾ نه ٿو ملي تڏهن ڇا ان ٽين جنس کي قدرت پنهنجي منشا ۽ مرضي موجب پيدا نه ڪيو آهي . . . ؟ پوءِ آخر ڇو . . . ؟ هن جي زندگيءَ سان اهڙي ويڌن ڇو . . . ؟
شازو کي مئڪسم گورڪيءَ جون اهي سٽون ياد آيون ته جڏهن ڪنهن انسان کي اها خبر نه پوندي آهي ته سندس جاءِ ڪٿي ۽ ڪهڙي آهي تڏهن هومشتعل ٿي ويندو آهي. شازو اشتعال جو شڪار هو، کيس اهو پتو نه پئجي سگھيو هو ته دنيا ۾ سندس جاءِ ڪهڙي ۽ ڪٿي آهي، هن گھڻي ڳولا ڪئي هئي پر کيس لڳو ته سندس جاءِ مڙهي نه آهي، سندس جاءِ مسجد، مندر، ڪليسائون ۽ گرجا گھر به نه آهن، سندس جاءِ اتي به ناهي جتي عورتون آهن، سندس جاءِ اتي به ناهي جتي مرد آهن، پوءِ دنيا ۾ سندس جاءِ ڪٿي ۽ ڪهڙي آهي، کيس ڪا سُڌ نه پئجي سگھي هئي، شازو ڀانيو ٿي ته مافوق الفطرت هستيءَ هيءَ ڪائنات جوڙي ان کي ڳنڍ ڏئي ڇڏي آهي ۽ دنيا جا سمورا انسان ان ڳنڍ کي کولي حقيقتون معلوم ڪرڻ چاهين ٿا، ڪائنات جي ڳنڍ کولي، ان جا دنگ ۽ ڇيڙا ڏسڻ چاهين ٿا پر شايد ڪوبه ان جو ڇيڙو معلوم نه ڪري سگھيو آهي، ڪو به اها ڳنڍ کولي نه سگهيو آهي، يسوع مسيح کان گوتم ٻڌ ۽ رجنيش اوشو تائين ڪيئي اهڙا انسان آيا ويا آهن جن ڪائناتي ڳنڍ سان الجھي ڏٺو آهي پر دنگ ۽ ڇيڙا ڄڻ ته ڪنهن غفا ۾ گم آهن جيڪي عام انسان جي اک کان اوجھل آهن. شازو جو ذهن سوچيندو هو ته ازل کان انسان زندهه ته رهيا آهن پر ان باوجود هنن زندگيءَ کي ڇُهي نه ڏٺو آهي، هو صرف نماڻيون نظرون کڻي صدين کان زندگيءَ کي حسرت مان گُهوري رهيا آهن، ائين ڇو آهي . . . ؟ ائين ڇو آهي جو زندهه ماڻهو به زندگيءَ لاءِ واجھائي ٿو ته مرندڙ ماڻهو به زندگيءَ لاءِ واجھائي ٿو، سندن زندگي وٽن هوندي به وٽن ناهي، زندگي پنهنجي هوندي به زندگيءَ تي سندن وس ۽ اختيار ناهي، انسان چاهيندي به خوش نه ٿا رهي سگهن، چاهيندي به ڏک کان بچي نه ٿا سگھن، نه چاهيندي به ڪنهن موڙ تي سندن اکين مان لڙڪ لڙي پوندا آهن ۽ انسان پنهنجو پاڻ تي به اختيار ڇو نه ٿو رکي سگھي . . . ؟
واٽ هلندي شازو جو ذهن سمنڊ ۾ ڦاٿل ان ٻيڙيءَ جيان گھوماٽيون کائي رهيو هو جيڪا نه اڳتي وڃي ٿي سگهي نه پوئتي وڃي ٿي سگھي ۽ نه ئي ٻڏي ٿي سگھي، هو 18 سالن جي ڄمار ۾ ڳوٺ ڇڏي هليو ويو هو شهر ۽ اڄ 12 سالن کانپوءِ 30 سالن جي ڄمار ۾ هو واپس ڳوٺ اچي رهيو هو پر اڄ به کيس محسوس ٿي رهيو هو ته هو جهڙو هتان ويو هو تهڙو ئي واپس وريو هو، سندس زندگي جهڙي اڳ ۾ بي سواد ۽ بي مزي هئي اڄ به اوتري ئي بي سواد ۽ بي مزي آهي، هن گھڻو ئي سوچيو هو ته سندس زندگي بي سواد ڇو آهي . . . ؟
گذريل ٻارهن سالن کان شازو جتي جتي ڀٽڪيو هو، ديولن توڙي بازارن ۾، هجومن توڙي تنهاين ۾، هن کي ڪٿي به مزو نه آيو هو، ان دوران هن ڪيترائي ڪتاب پڙهيا هئا، پر هي هڪ ڳالهه ۾ اٽڪي پوندو هو ته هن جي زندگي آخر بي سواد ڇو آهي، بي مزي ۽ ڇَسي ڇو آهي . . . ؟ بار بار هن جي ذهن تي هڪ سوچ برساتي ڦڙن جيان ٽپڪڻ لڳندي هئي ته ڇا مرداڻي قوت (جنسي طاقت) ئي زندگي جو اصلي محور آهي ؟ ڇا هن ۾ اها جنسي طاقت نه هئڻ ڪري کيس زندگي بي سواد ۽ بي مزي لڳي ٿي، هن کي ياد آيو ته هڪ ڏينهن هي شهر ڀرسان سمنڊ ڪناري گھمڻ ويو هو، لهرون واريءَ تي مٿو گَسائي ڪناري کي چُمي واپس موٽي رهيون هيون، اتي ڪيترائي نوجوانن جا ٽولا گھمي رهيا هئا، جيڪي ڏاڍا خوش ڏسڻ ۾ پئي آيا، ڪيترائي ڇوڪرين جا ٽولا هئا، اهي پڻ خوش هيون، ڪي جوڙا، هٿ هٿ ۾ ڏئي هلي رهيا هئا ۽ سندن چهرا ڪيٽي بندر تي لهندڙ سج جي لالاڻ وانگي چمڪيا پئي، هو ڏاڍا مطمئن ۽ خوش هئا، اهو ڇو آهي ؟ هن سوچيو هو، هجوم ۾ هوندي به هن جي اندر ۾ مڪليءَ جي کندرن تي ڇانيل انڌيري جهڙي تاريڪي هئي، هن جي دل ۾ ٿوهر ڦٽي رهيا هئا، هن سوچيو ته هو ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جا جوڙا هڪٻئي سان خوش آهن، ڇا هڪٻئي لاءِ عزت جو جذبو رکن ٿا، ان ڪري خوش آهن، ڇا هڪٻئي جو خيال رکن ٿا، دوستيون اٿن، ان ڪري خوش آهن؟ پر ائين ناهي، شازو سوچيندو رهيو، ته هو به سڀني واقفڪارن جي عزت ڪري ٿو، سڀ هن جو خيال رکن ٿا، ڪيترن ئي هڪ جيڏن سان سندس دوستي آهي پر ان باوجود هن جي من ۾ ساموئي جي ويران ميدان جهڙي بي چيني آهي، آخر ڇو، ڇا اها جنسي قوت ئي آهي جيڪا زندگيءَ کي سواد بخشي ٿي ؟ جنهن به مرد يا عورت ۾ جنسي ڪشش ۽ جنسي طاقت آهي اهو خوش آهي، ڏکن ۽ ڏوجھرن ۾ به مطمئن آهي، پر هن وٽ اها هڪ کوٽ آهي ته هن کي ڪو به خوبصورت منظر خوشي نه ٿو ڏئي، هن جي زندگي بي سواد ۽ بي مزي آهي، هن کي ياد اچڻ لڳو ته هو خوبصورت هو ان ڪري هڪ دفعي هڪ باغ ۾ ويٺي هڪ ڇوڪري ڏانهنس متوجه ٿي هن کي ويجھو آئي، هن سان ڳالهايائين پر هن کي ڇوڪريءَ کان نفرت ۽ چڙ محسوس ٿيڻ لڳي، جڏهن ڪو مرد به هن کي ويجھو اچي ويهندو هو ته هن کي مرد کان به نفرت ۽ چڙ وٺي ويندي هئي، هن کي ياد اچڻ لڳو ته سمنڊ ڪناري توڙي، گلن سان ڀريل باغيچن به هن کي سڪون نه ڏنو هو، لهندڙ سج جي دلڪش منظر ۽ پرھ ڦٽيءَ جو وهانءُ تاري جي چمڪ به هن لاءِ بي سواد هئي، جبلن، آبشارن ۽ وادين جا منظر به هن جي اندر ۾ مرچ ڀريندا هئا، هن کي زندگيءَ جو ڪوبه روپ راحت نه ڏئي سگھيو هو، ڇو ؟ آخر ڇو . . . ؟ ڇا هن ۾ جنسي قوت نه هئي ان ڪري ؟ هن کي نرم بسترا به بي سڪون ڪندا هئا، آخرڪار هن اهو ئي سوچيو ته جنسي قوت ئي زندگيءَ جو اصل محور آهي، جنهن انسان ۾ جنسي قوت آهي، ان کي زندگيءَ جون حسناڪيون ڀانءِ پون ٿيون، ۽ جيڪو انسان جنسي قوت کان وانجھيل آهي ان لاءِ زندگي بي لطف ۽ ڇَسي آهي، بي معنى ۽ موڳي آهي، تڏهن هن سوچيو ته هائو، جنسي قوت ئي زندگيءَ جو محرڪ آهي جنهن ڪري مرد عورتن سان محبت ڪن ٿا ۽ عورتون مردن سان محبت ڪن ٿيون.
پر شايد ائين ناهي، جنسي عمل ته پاپ آهي، هن کي ياد آيو ته جنهن جنهن مسجد، مندر ۽ گرجا گھر ۾ هو ويو هو، اتي رهبرن کي هن اها پرچار ڪندي ٻُڌو هو ته جنس گناھ آهي، سڀني استادن ۽ معزز ماڻهن کان هن ٻڌو هو ته جنس لاءِ سوچڻ به ڏوھ آهي، بداخلاقي ۽ بي حيائي آهي، صدين کان معاشري جا ٺيڪيدار اهو درس ڏيندا رهيا آهن ته جنس ڏوھ آهي، اها ايتري خراب شيءِ آهي جو ان جو نالو وٺڻ سان ئي ماڻهو ڇرڪي پون ٿا، اهڙي گندي ۽ خراب شيءِ زندگيءَ جو اصل محور ڪيئن ٿي بنجي سگھي ؟ هن سوچيو ته ممنوع شيءِ زندگيءَ جو لطف ڪيئن ٿي بنجي سگھي ؟ هن ٻڌو هو ته جنس ڪجهه به ناهي، سواءِ ان جي جو اهو اولاد پيدا ڪرڻ جو طريقو آهي ۽ باقي خالي حوس آهي ٻيو ڪجهه به نه، هن ٻڌو هو ته محبت ۽ پيار به جنس کان پاڪ آهي، دوستيون به جنسي عمل کان پاڪ آهن، جنسي عمل ته انسانيت جي توهين ۽ ڪريل حرڪت آهي، ته پوءِ اهڙي گندي ۽ ڪريل حرڪت ڪيئن ٿي تسڪين جو سبب بنجي سگھي ؟
هن کي رجنيش اوشو جا لفظ ياد آيا ته اسانجو سماج ڪيڏو نه غلط اندازن تي ٻڌل آهي، هڪ طرف ڇوڪرين کي ننڍپڻ کان جوانيءَ تائين اهو پڙهايو ۽ ٻڌايو ويندو آهي ته شادي خالص روحاني رشتو آهي، شادي هڪ پاڪ رشتو آهي ۽ مڙس عورت جو مجازي خدا آهي، ته ٻئي طرف ان پاڪ ۽ روحاني رشتي جي نالي ۾ عورت کي مليل مڙس، سندس مجازي خدا، رات جي وڳڙي ۾ ساڻس جنسي لاڳاپا رکي ٿو، شادي روحاني رشتو، پاڪ رشتو ۽ جنس پاپ، ڪِريل حرڪت، قابل نفرت عمل، سوبه ساڻس اهو ماڻهو ڪري ٿو جيڪو سندس مجازي خدا . . . !
شازو کي اوشوءَ جي لفظن منجھائي ڇڏيو، ڪيڏو نه شعور ۽ لاشعور جو تضاد ۽ ٽڪراءُ آهي جو اهوئي سماج جيڪو جنس جي خلاف تعليم ڏئي ٿو، اهوئي سماج هٿ سان پاڪ ۽ روحاني رشتي جي نالي تي عورت کي هڪ مجازي خدا حوالي ڪري ٿو، ۽ اهوئي مجازي خدا ساڻس رات جي انڌيري ۾ اهو ڪجهه ڪري ٿو جيڪو قابل نفرت عمل آهي . . . !
شازو محسوس ڪيو ته هن جي دماغ جون رڳون ڦاٽي رهيون آهن، شازو اهو به ٻُڌو هو ته شادي ٿيڻ کانپوءِ اگر مڙس ۾ جنسي قوت نه هوندي آهي ته سندس زال ساڻس جهيڙا ڪندي آهي، ناراض ۽ بيزار رهندي آهي ۽ آخرڪار علحدگي اختيار ڪري وٺندي آهي، اهو ڇو . . . ؟ پاڪ محبت ڪيڏانهن وئي ؟ پاڪ ۽ روحاني رشتو ڪيڏانهن ويو ؟ جيڪڏهن جنسي عمل ۽ خالص محبت ٻه الڳ الڳ شيون آهن ته پوءِ اهڙن شادي شدھه جوڙن ۾ علحدگي ڇو ٿي ٿئي، جن ۾ جنسي ڪمزوري يا کوٽ هجي ٿي . . . ؟
شازو جي ذهن ۾ سوچون ائين ڦيرا کائي رهيون هيون جيئن ڪنهن ڪُنَ ۾ ڪک پن ڦيرا کائي رهيا هوندا آهن، هو گھوماٽجڻ لڳو ۽ کيس ساھ ۾ مُنجهه محسوس ٿيڻ لڳي، هو ڇڪي وڏا وڏا ساھ کڻي رهيو هو، اوچتو لائوڊ اسپيڪر جي آواز تي سندس خيالن جي سلسلوٽٽي پيو، ذهن ۾ گوڙ ڪندڙ سوچون ائين اڏامي ويون جيئن وڻ تي ويٺل پکين جو ولر بندوق جي ٺڪاءُ سان اڏامي ويندو آهي.
روڊ جي ساڄي پاسي درسگاھ هئي، درسگاھ جو معلم لائوڊ اسپيڪر تي تقرير ڪري رهيو هو، لائوڊ اسپيڪر مان گرجدار آواز اچي رهيو هو ۽ معلم چئي رهيو هو ته “سڀ کان اول انسانن جا حق پورا ڪرڻا آهن”.
هي اها درسگاھ هئي جتي ننڍپڻ ۾ شازو پڙهيو هو، هتي ٻارن کي درسي ڪتابن جي تعليم گھٽ ۽ اخلاقي تعليم زيادهه ڏني ويندي هئي، هر مهيني پڄاڻان، اتي پڙهندڙ ٻارڙن جي والدين ۽ ٻين مٽن مائٽن کي اتي سڏايو ويندو هو ۽ معلم لائوڊ اسپيڪر تي وڏي آواز ۾ تقرير ڪري، آيلن کي اخلاقيات سمجھائيندو هو، هڪٻئي سان همدردي ڪرڻ ۽ ڪنهن سان به بداخلاقي نه ڪرڻ ۽ نيڪ عملن جي تلقين ڪندو هو ۽ اتي آيل ماڻهو معلم جي تقرير مان گھڻو ڪجهه سِکي، هڪ نئين اتساھ سان گھرن ڏانهن موٽندا هئا، اڄ به اهوئي ساڳيو معلم تقرير ڪري رهيو هو جنهن وٽ شازو ننڍي هوندي پڙهيو هو ۽ هن وٽائنس ڪيترائي گُفتا ٻُڌا هئا جن ۾ تلقين هوندي هئي اخلاقي ۽ انساني قدرن جي، شازو جي ڪنن تي معلم جو آواز پيو، هو چئي رهيو هو ته “مري وڃڻ کانپوءِ به پهرين انساني حقن بابت پڇاڻو ڪيو ويندو، پڇيو ويندو ته اوهان سڀني پاڙيسڙين، ماتحتن، يتيمن، غريبن ۽ ٻين انسانن جي ڪهڙي خدمت ڪئي ؟ ڪهڙن انسانن جا ڪهڙا حق پورا ڪيا ؟ ۽ پوءِ توهان مان جنهن به انسانن جي خدمت ڪئي هوندي ان کي انعام ملندو باقي جن انساني خدمت کان خالي زندگي گذاري هوندي انهن کي سزا ڏني ويندي”.
شازو جا قدم رُڪجي ويا، هو روڊ تي ئي بيهه رهيو، درسگاھ جي ٻاهرين ديوار جيڪا ڳاڙهين سِرِن جي ٺهيل هئي سا ايتري اوچي نه هئي جنهن ڪري شازو ٻاهران ئي بيٺي پري کان معلم کي ڏسي سگهيو پئي، معلم کي سفيد رنگ جا ڪپڙا پاتل هئا، مٿي تي ڪپڙي جي ٽوپي پاتل هئس پر ٽوپيءَ مان به سندس وار لڙڪي رهيا هئا، شازو کي ياد پيو ته هي اهوئي معلم هو جنهن وٽ پاڻ پڙهيو هو، اڄ ڪيترن ئي سالن کانپوءِ به معلم ۾ ڪو خاص فرق نه آيو هو، صرف ايترو جو اڳي سندس سمورا وار ڪارا هوندا هئا ۽ اڄ وارن ۾ چاندي جهڙيون سفيد تارون جرڪي رهيون هيون، باقي جسماني طور معلم اوترو ئي برجستو نظر آيو ٿي جيترو اڳي هوندو هو، سندس چهري تي گھنج ٿورا وڌيڪ ظاهر ٿيل هئا، شازوءَ جو ذهن جنگي گھوڙي جيان ٽاپوليون ڏيندو ماضيءَ ۾ موٽي ويو.
شازو اڃان چوڏهن، پندرهن سالن جو هو، ان ئي درسگاھ ۾ پڙهڻ لاءِ ايندو هو، اها درسگاھ جيڪا بسن جي اسٽاپ ڀرسان هئي ۽ هتان کان شازو جو ڳوٺ چار، پنج ميل کن پَري هو، بسن جو هي اسٽاپ شهر جي اڀرندي دنگ تي هو، ۽ ڀرسان هيءَ قديم درسگاھ هئي، درسگاھ جي پٺئين پاسي پنج ننڍا ننڍا رهڻ جا ڪمرا هئا، جن مان ٻه ڪمرا استادن لاءِ مخصوص هئا جيڪي اتي رهندا هئا، باقي ٽي ڪمرا طالب علمن لاءِ هئا، اهي طالب علم جيڪي دور دراز علائقن جا هئا ۽ علم جي اڃ اجھائڻ لاءِ هتي آيل هئا، ڏينهن جو اهي طالب علم پڙهندا به هئا ته درسگاھ جي ٻهاري ۽ صفائي به ڪندا هئا، ۽ درسگاھ جي آڳنڌ واري ننڍي باغيچي جي سنڀال به ڪندا هئا، گلن وارا وڻ پوکيندا هئا، انهن کي پاڻي ڏيندا هئا، انهن مان گند گاھ ۽ ڪچرو صاف ڪندا هئا ۽ جڏهن گلاب، موتيا، چنبيلي، سدا بهار ۽ ٻيا وڻ گلن سان جُنجھجي ويندا هئا ته طالب علم اهي تازا گل پٽي استادن کي پيش ڪندا هئا، ڪجهه طالب علم اهڙا به هئا جيڪي استادن جي خاص خدمت چاڪريءَ تي مقرر ٿيل هئا، اهي استادن جي ڪمرن ۾ وڃي، سڄي ڏينهن جي محنت سبب ٿڪل استادن جي ٽنگن کي زور ڏيندا هئا ۽ ڪڏهن ڪڏهن رات جو دير ٿي وڃڻ ڪري استادن جي ڪمرن ۾ ئي سمهي پوندا هئا، اهڙا طالب علم ٻين شاگردن کان مٿڀري حيثيت رکندا هئا، شازو جو ڳوٺ ته خير ڪجهه ميل پَري هو پر شازو صبح سويري ڳوٺ کان پنڌ ڪري اچي درسگاھ تائين پهچندو هو ۽ شام ٿيندي ئي ڳوٺ ڏانهن روانو ٿي ويندو هو، البت ڪڏهن ڪڏهن باغيچي کي پاڻي ڏيندي يا گند گاھ صاف ڪندي کيس دير ٿي ويندي هئي، سانجهه لڙي پوندي هئي ته شازو به ٻين طالب علمن سان گڏ درسگاھ ۾ ترسي پوندو هو، ڇو ته سندس چاچي کيس اهڙي اجازت ڏئي ڇڏي هئي.
شازو کي جنم ڏيندي ئي سندس ماءُ مَري وئي هئي، هڪ نئين زندگيءَ کي جنم ڏئي، 30 سالن جي جوان زندگي موت جي انڌيري واديءَ جي راهي ٿي وئي هئي، تڏهن کان شازو کي سندس چاچيءَ گود وٺي پاليو هو، شازو اڃان پنج ورهين جو مس ٿيو هو جو سندس پيءُ به دل جو دورو پوڻ ڪري اهڙي وستيءَ ڏانهن ڪاهي ويو هو، جتان اڄ تائين ڪوبه موٽي نه آيو آهي، چاچي کيس درسگاھ ۾ داخل ڪرايو هو ته جئين شازو پڙهيل، لکيل ۽ ڄاڻو بنجي دنيا ۾ نالو ڪمائي، چاچي کيس اها اجازت ڏني هئي ته جيڪڏهن درسگاھ کان موٽندي سانجهه لڙي پئي ته هو رات جو گھر ڏانهن اچڻ بدران اتي ئي سمهي رهي، ڇوته اتي ٻيا به ڪيترائي طالب علم رهيا ٿي، شازو اڃان چوڏهن، پندرهن سالن جو مس ٿيو هو جو سندس چاچو ڪالرا جي بيماري ۾ وٺجي ويو، لڳاتار جلاب ۽ الٽيون ٿيڻ ڪري سندس جسم جو پاڻي گھٽجي ويو ۽ ان کان پهرين جو هو ڪنهن شهر جي اسپتال پهچي، سندس ساھ جو پکي پَرَ ساهي پرواز ڪري ويو، هاڻي شازوءَ جي ڪل ڪائنات سندس چاچي هئي، رنڙي ۽ بيواھ، چاچي پاڙي اوڙي جا ٿانَوَ مليندي ۽ ڪپڙا ڌوئيندي هئي ۽ اتان جيڪي ڪجهه ملندو هوس ان مان سندس ۽ شازوءَ جو گذر ٿيندو هو.
اها سرءُ جي اداس شام هئي، درسگاھ جي باغيچي ۾ گندگاھ ۽ ڪچرو صاف ڪندي ڪندي شازوءَ کي سانجهه لڙي چُڪي هئي، سج پنهنجي زرد چهري تي سڪل ۽ خشڪ مُرڪ پَساري اولهه جي وادين ۾ گم ٿي ويو، هوريان هوريان ڪارا پردا وايو منڊل تي ڦڙڪڻ لڳا ۽ انڌيرو گھاٽو ٿيندو ويو ۽ شازو فيصلو ڪيو ته هو اڄ موٽي گھر نه ويندو، درسگاھ جي پٺئين پاسي شاگردن واري ڪنهن ڪمري ۾ ٻين طالب علمن سان سمهي پوندو، هو ان کان اڳ به ٻه ٽي ڀيرا اتي راتيون گذاري چڪو هو، ان ڪري هاڻي هِري مِري ويو هو، ڪم ختم ڪري شازوءَ ڀرسان لڳل نلڪي تان هٿ منهن ڌوتو، ۽ رهائشي ڪمرن ڏانهن روانو ٿيو،
“شازو” اوچتو کيس پٺيان سڏ ٿيو ، شازوءَ مُڙي ڏٺو هو درسگاھ جو مک معلم هو، ان کان اڳ جو شازو معلم کي ڪو جواب ڏي، معلم چيو “تون منهنجي ڪمري ۾ اچ، مونکي ٽنگن تي ڀِيڻا ڏي، اڄ ڏاڍو ٿڪل آهيان”
شازو ڪنڌ ڌوڻي ها ڪئي ۽ معلم جي پٺيان پٺيان هلندو ڪمري اندر داخل ٿيو، معلم جي ڪمري ۾ نرم قالين وڇايل هو، درين ۽ دروازي جي اندران نيري رنگ جا پردا لڳل هئا ۽ آمهون سامهون ٻن ديوران تي ٻه ننڍا بلب لڳل هئا جنهن ڪري ڪمرو روشن هو، قالين تي ٻه گول وهاڻا پڻ رکيل هئا ۽ ٻه چادرون ڀرسان پيل هيون.
“اڄ ڏاڍو ٿڪل آهيان” معلم چيو “دروازو اندران بند ڪري ڇڏ، مونکي ٽنگن تي زور ڏي ۽ جڏهن ننڊ اچئي ته بلب بند ڪري هتي ئي سمهي رهجان” ائين چئي معلم گول وهاڻي تي مٿو رکي اکيون ٻوٽي ليٽي پيو، شازو دروازي کي اندران ڪنڊي لڳائي ۽ معلم جي ڀرسان ويهي کيس ٽنگن تي زور ڏيڻ لڳو، شازوءَ جي ذهن ۾ هڪ خيال بار بار ڦيريون پائڻ لڳو ته معلم جو پٽ مُنو جيڪو شازوءَ جو هم عمر هو ۽ ان ئي درسگاھ ۾ پڙهندو هو، طالب علمن جي ڪمري ۾ ٻين طالب علمن سان گڏ رهندو هو پر ڪڏهن به معلم پنهنجي پٽ کي ٻهاري هڻڻ ۽ صفائي ڪرڻ لاءِ نه چوندو هو، ڪوبه معلم مُنو کي باغيچي مان گند گاھ صاف ڪرڻ لاءِ نه چوندو هو، اهو آخر ڇو ؟ ڇا ٻيا طالب علم منو کان گھٽ حيثيت رکن ٿا ؟ ڇا هو مُک معلم جو پٽ آهي ان ڪري سڀني ڪمن ڪارين کان آجو آهي ؟ انساني برابري ۽ محنت ۾ عظمت هجڻ جون سمجهاڻيون ڏيندڙ معلم پنهنجي پٽ بابت برابريءَ جي سوچ ڇو نه ٿو رکي ؟، هو پنهنجي پٽ کي ڇو نه ٿو چئي ته محنت ۾ ئي عظمت آهي، ۽ باغيچو صاف ڪر، وڻن کي پاڻي ڏي، ڇا معلم پنهنجي پٽ کي ان عظمت کان محروم رکڻ چاهي ٿو ؟ آخر ڇو ؟ اهو ئي معلم سڀني طالب علمن کي درس ڏيندو هو ته وڻ، ٻوٽا، گل ڦل، ميوا، مالڪ جي نعمت آهن، انهن جي سنڀال ڪرڻ اسانجو فرض آهي، ڏينهن رات وڻ پوکيو، انهن مان ڪچرو صاف ڪريو، انهن کي پاڻي ڏيو، انهن جي پاڙن ۾ گُڏ ڪيو، اهي سموريون سمجھاڻيون هو پنهنجي پٽ کي ڇو نه ٿو ڏي ؟ سڀ کان وڏي ڳالهه ته درسگاھ جا سمورا طالب علم واري واري سان معلمن کي ڀيڻا ڏيندا هئا، سندن ٿڪاوٽ دور ڪرڻ لاءِ سندن ٽنگن کي زور ڏيندا هئا، پر ڪو به معلم مُنو کي زور ڏيڻ لاءِ نه چوندو هو، اهو آخر ڇو ؟
شازوءَ کي اهو منطق سمجهه ۾ نه آيو، هو سوچڻ لڳو ته ڇا هيءُ سڄي دنيا ڪوڙ جي پاسداري ٿي ڪري، ناانصافي ۽ اڻ برابري کي فروغ ٿي ڏئي؟ سمورا استاد، سمورا وڏڙا ۽ معزز ماڻهو پنهنجي ننڍڙن ٻارن ۽ نوجوانن سان ڪوڙ ڳالهائيندا آهن، انهن کي انڌيري ۾ رکندا آهن، انهن کان حقيقتون لِڪائيندا آهن، ۽ دوکو ڏيندا آهن، معلم ٻين کي محنت جي عظمت ۽ برابري جي پرچار ٻُڌائن ٿا پر مک معلم جي پٽ منو کي اها پرچار نه ٿا ٻُڌائن، شازوءَ سوچيو، والدين پاڻ سگريٽ پيئن ٿا، پر پنهنجي ٻارن کي ان کان منع ڪندا آهن ته سگريٽ پيئڻ بُري ڳالهه آهي، جيڪڏهن اها واقعي بُري شيءِ آهي ته پوءِ اهي وڏڙا پنهنجي اولاد سامهون گھر اندر پاڻ سگريٽ ڇو ٿا پيئن ؟ وڏا پاڻ رشوت وٺن ٿا، فلمون ڏسن ٿا، پر ننڍن کي تلقين ڪندا رهندا آهن ته رشوت وٺڻ، فلمون ڏسڻ انتهائي خراب ڪم آهي، هر اهو عمل جنهن کي وڏڙا بُرو چون ٿا، اهو پاڻ سرانجام ڏين ٿا صرف ننڍن تي پابنديون مڙهين ٿا، ننڍن کي سٺو بنجڻ جون نصيحتون ڪندڙ اهي وڏڙا پاڻ سٺا ڇو نه ٿا بنجن ؟ سندن انهن روين کي ڏسندي ننڍن جي شعور ۽ لاشعور ۾ ٽڪراءُ پيدا ٿئي ٿو، ۽ اهو نئون نسل ذهني دٻاءُ جو شڪار بنجي وڃي ٿو ۽ اندروني تضادن جي ڪري سڄي حياتي پنهنجو پاڻ ۾ ڀڄندو ڀُرندو رهي ٿو ۽ ڪڏهن به حقيقتن تائين نه ٿو پهچي.
سوچن جو وڏ ڦڙو لڳاتار ذهن تي وسڻ سبب شازوءَ جو ذهن هڪ ڳوراڻ محسوس ڪرڻ لڳو، سندس اکين ۾ ننڊ ڀرجي آئي، ڇپر ڍرڪڻ لڳس، هن ڏٺو ته معلم پُرسڪون ننڊ ۾ هو، ننڊ آلود قدمن سان شازو اٿيو ۽ بلبن جا بٽڻ بند ڪري، هڪ چادر ڇڪي ليٽي پيو.
ننڊ جي پَري پنهنجا پَرَ ڦڙڪائي، شازوءَ جي اکين کي ٿڌيري هوا هڻڻ لڳي، آهستي آهستي شازو ننڊ جي واديءَ ڏانهن روانو ٿي ويو، هن خواب ڏٺو ته معلم گھوڙي تي چڙهي اچي باغيچي جي ڀرسان بيٺو آهي، معلم جي هٿ ۾ چهبڪ هو ۽ غضب ناڪ اکين سان شازوءَ کي گھوري رهيو هو، معلم جي هٿ ۾ چهبڪ ۽ اکين ۾ ڪاوڙ واري وحشت ڏسي شازو ڏڪي ويو، سندس هٿ مان پاڻيءَ وارو رٻڙ جو پائيپ هيٺ ڪِرِي پيو، معلم ٽپ ڏئي گھوڙي تان هيٺ لٿو ۽ شازو کي خونخوار نظرن سان گھوريندو شازو طرف وڌڻ لڳو، شازو ڊپ سبب ڏڪي رهيو هو، ويجھو اچي معلم شازوءَ جي ڪلهي تي هٿ رکيو ۽ رڙ ڪري چيائين “تون اسانکي ڪوڙ جو پاسدار ٿو چوين، تون چوين ٿو ته دنيا جا سڀئي وڏڙا، استاد ۽ معتبر ماڻهو دوکو ٿا ڏين پنهنجي نئين نسل کي، تون چوين ٿو ته وڏڙا خود بُرايون ڪندا وتن ٿا ۽ ننڍن کي هدايتون ٿا ڪن ته هو سٺا بنجن . . . ؟
شازو جي نڙي خشڪ ٿي وئي، هو ڳيتون ڏيڻ لڳو، سندس زبان مان اکر اُڪلي نه سگهيو، هو ڏڪي رهيو هو، معلم وري رعبدار آواز ۾ چيو “تون هن سماج جي ٺاهيل ضابطن ۽ قانونن جي مخالفت ڪري رهيو آهين، تون نظام سان بغاوت ڪري رهيو آهين، ڪوبه اهڙو نوجوان جيڪو هن صدين جي جوڙيل نظام جي خلاف بغاوت ڪندو، وڏڙن، معززن ۽ معلمن خلاف ڳالهائيندو ان جي سزا صرف موت آهي، صرف موت . . . !”
معلم ڪلهن کان جھلي شازوءَ کي ڌونڌاڙيو، لوڏا اچڻ ۽ ڊپ ۾ ڏڪڻ سبب شازوءَ محسوس ڪيو سندس سلوار ڍلي ٿي هيٺ هلي وڃي گوڏن ۾ پئي آهي، معلم جو رعبدار آواز گونجيو “هي نظام وڏن، طاقتورن ۽ معتبر ماڻهن جو ٺاهيل آهي، ان ڪري هتي انهن جو ئي حڪم هلندو، ننڍن ۽ ڪمزورن جو ڪم صرف فرمانبرداري ڪرڻ آهي، جيڪو فرمانبرداري کان انڪار ڪندو ان کي هتي رهڻ جو ڪو حق نه آهي، تو اڄ پُراڻن قانونن خلاف باھ اوڳاڇي آهي، تنهنجو ذهن اڻ برابري بابت ۽ ناانصافي بابت سوچڻ لڳو آهي، ان ڪري تنهنجي سزا به موت آهي”.
معلم سَٽ ڏئي شازوءَ کي سوگھو ڪري ورتو، ۽ چهبڪ جو زيپٽ سندس دڏن وٽ ٿيو، شازوءَ کي دڏن جي وچ ۾ تڪليف محسوس ٿيڻ لڳي، هن رڙ ڪرڻ چاهي پر نڙيءَ مان آواز نه نڪري سگھيو، هن جو ساھ ٻوساٽجڻ لڳو، اوچتو هي ڇرڪ ڀري جاڳي پيو ته سندس سلوار هيٺ گوڏن وٽ هئي، دڏن جي وچ ۾ چهٻڪ جھڙي شيءِ کُتل هئي ۽ هُو معلم جي ڀاڪرن ۾ سوگھو هو.
هن ڪيتريون ئي ڇڙيون هنيون پر معلم کان ڇڏائي نه سگھيو، معلم جو هٿ زور سان سندس وات تي ڏنل هو جنهن ڪري هو آواز به نه ڪري سگهيو، ڦٿڪي ڦٿڪي بي ست بنجي پيو ۽ معلم ڪجهه دير کانپوءِ سهڪي ساڻو ٿي کانئس ڇڊو ٿي ويو. هاڻ شازو صرف سڏڪي رهيو هو.
صبح ٿيندي ئي معلم جي ڪمري مان شازو ٻاهر نڪتو، کيس معلم کان شديد نفرت ٿيڻ لڳي، کيس درسگاھ جي هر هڪ طالب علم کان ڪرهت ٿيڻ لڳي، کيس پنهنجو پاڻ کان بڇان ٿيڻ لڳي، هو خاموش رهيو، ڪنهن سان به ڳالهه نه ڪيائين، اندر جو اندر ۾ کامندو پڄرندو رهيو، سڄو ڏينهن ڪجهه پڙهڻ ۽ ڪجهه وقت باغيچي جي وڻن کي پاڻي ڏيڻ ۽ صفائي ڪرڻ بعد هو سج بيٺي ڳوٺ ڏانهن روانو ٿيو، سوچڻ لڳو، اهو سڀڪجهه هن سان آخر ڇو ڪيو ويو . . . ؟ ڇا اخلاقيات ۽ انساني قدرن جا درس ڏيندڙ معلم اهڙي اخلاقيات جو مظاهرو ڪندا آهن ؟ ڇا هو درسگاھ جي سڀني شاگردن سان ائين ڪندا آهن ؟ هن جي اندر ۾ نفرت آهستي آهستي چڙ ۾ بدلجندي وئي، ۽ پوءِ چڙ هوريان هوريان ڪاوڙ ۾ تبديل ٿيندي وئي، ڪاوڙ هڪ زهر آهي، آهستي آهستي اهو زهر شازوءَ جي وجود ۾ ڦهلجندو ويو، هاڻي سڄو شازو زهر آلود بنجي چڪو هو، هن جو وجود زهريلو ٿي چڪو هو، زهر مان هڪ شعلو ڀڙڪڻ شروع ٿيو جيڪو هڪ ڀنڀٽ بڻجي پيو، انتقام جو ڀنڀٽ، هن ۾ معلم کان انتقام جي باھ ڀڙڪي رهي هئي، “ها آئون معلم کان ان جو بدلو وٺندس” هن دل جو دل ۾ فيصلو ڪيو، اهو فيصلو هن جي ذهن ۾ پاڙون پڪيون ڪرڻ لڳو، هن اٽل ارادو ڪيو ته هو هر حالت ۾ معلم کان بدلو وٺندو.
“پر ڪئين . . . ؟”هن جي ذهن ۾ هي سوال ائين چمڪيو جيئن اماس رات ۾ جگنوءَ جي اوچتي چمڪ ظاهر ٿيندي آهي، هي سوچڻ لڳو ته آئون معلم کان ڪيئن بدلو وٺي سگھندس . . . ؟ آئون معلم کي ڇا ڪري سگھندس ؟ معلم مونکان وڏو ۽ طاقتور آهي، آئون هن جو ڪجهه به بگاڙي نه سگھندس، جيڪڏهن ڪنهن سان هن واردات جي ڳالهه ڪيم ته هڪ طرف منهنجي بدنامي ٿيندي پوءِ شرم کان جيئرو رهي نه سگھندس، دنيا ۾ ڪهڙي منهن سان هلندس، ته ٻئي طرف الٽو مونکي درسگاھ مان نيڪالي ڏني ويندي ۽ آئون پڙهي نه سگھندس “ته پوءِ آخر ڇا ڪريان، ڪيئن معلم کان بدلو وٺان . . . ؟” هن کي ڪو به جواب سُجھي نه آيو.
گھر پهچندي هن چاچيءَ سان گھڻو نه ڳالهايو، صرف ايترو چيائين “آئون ٿڪل آهيان چاچي، سمهان ٿو” ائين چئي هو پنهنجي هنڌ تي ليٽي پيو، هو برابر ٿڪل هو پر اڄ ننڊ جي پَري هن کان رُٺل هئي، هو ڪٺل هَرڻيءَ جيان بستري ۾ ڦٿڪي رهيو هو، لڇي رهيو هو، سوچيندي ۽ لڇندي رات گذري وئي ۽ هن کي ننڊ نه آئي.
اها سياري جي پڇاڙي هئي، هڪ ڏينهن درسگاھ جي باغيچي مان ڪم ڪندي شازوءَ نلڪي وٽ پهچي هٿ منهن ڌوتو ته مک معلم جو پٽ مُنو هن وٽ آيو ۽ هن سان روايتي سلام دعا بعد چيائين “يار شازو آئون ڪڏهن ڪڏهن تنهنجي باري ۾ ڏاڍو سوچيندو آهيان”
“ڇا” شازو کان ڇرڪ نڪري ويو، هن کي ڊپ ورائي ويو ته ڪٿي اهو راز ته نه ظاهر ٿي چڪو هو جيڪو هن هر ڪنهن کان ڇپايو هو، اهو راز جيڪو معلم جي انساني قدرن ۽ اخلاقيات سان ويجھو ڳانڍاپو رکي ٿو، شازوءَ پڇيو “ڇا سوچيندو آهين منهنجي باري ۾ . . .؟”
“اهوئي ته آئون هونئن خوبصورت ڇوڪرو آهيان” منو چيو “پر شازو تون مونکان وڌيڪ خوبصورت آهين، درسگاھ ۽ ڳوٺ جي سڀني ڇوڪرن کان وڌيڪ حَسين آهين، آئون سوچيندو آهيان ته ڪاش آئون تو جهڙو خوبصورت بنجي پوان”
شازوءَ گھور ڪري منوءَ جي منهن ۾ ڏٺو، مَنوءَ جي چهري ۽ چپن تي هلڪي مسڪراهٽ ڇانيل هئي، ۽ سندس اکيون لڳاتار شازوءَ کي تڪي رهيون هيون، شازوءَ کي انهن اکين ۾ معلم جون اکيون نظر آيون، شازوءَ آهستي آهستي محسوس ڪيو ته منوءَ جي هٿ ۾ چهبڪ هو ۽ منوءَ جي چهري ۾ معلم جون اکيون هيون جيڪي رعبدار ۽ دهشت وارين نگاهن سان شازوءَ کي تڪي رهيون هيون، پر هن وقت شازو ڏڪيو نه ٿي، هن جي جسم ۾ رت جو دورو تيز ٿيندو ويو، ۽ هن پنهنجيون مُٺيون ڀڪوڙجندي محسوس ڪيون، هن جي دل چاهيو ته منوءَ کي ڳچيءَ کان جھلي سندس اکيون نوچي ڪڍي وٺان، پر اوچتو شازوءَ جون مٺيون ڍريون ٿي ويون، رت جو دورو ڌيمو ٿي ويو ۽ هن جي ذهن ۾هڪ خوشيءَ جي لهر اڀري، هن هلڪو مُرڪيو ۽ دل جو دل ۾ سوچيو ته “ها، هاڻ آئون بدلو وٺندس معلم کان” ڪنڌ کي هاڪار ۾ ڌوڻي منوءَ کي چيائين “يار اڄ آئون ڳوٺ نه ويندس، اڄ رات درسگاھ ۾ ئي ترسندس.”
اڌ رات گذري چڪي هئي، شازو درسگاھ جي پويان طالب علمن واري ڪمرن مان هڪ ڪمري ۾ ستل هو، هن سان گڏ منو ستل هو ۽ هڪ ٻيو طالب علم ٿورو پريان ڪنڊ وٽ کونگھرا هڻي رهيو هو، انتقام جي باھ ۾ پڄرڻ سبب شازوءَ کي ننڊ نه ٿي آئي، هن وهاڻي تان ڪنڌ مٿي کنيو اوندھ ۾ ڏسڻ ۾ ڪجهه به نه آيس، پر ڪنڊ ۾ ستل طالب علم جي کونگھرن جي آواز مان اندازو ٿيس ته هو اگھور ننڊ ۾ آهي ۽ منو هلڪي چُر پر ڪندي پاسو ورايو جنهن مان هن محسوس ڪيو ته منو اڃان ڪچي ننڊ ۾ آهي، هن سوچيو بدلي جووقت اچي ويو آهي، هن ڏينهن جو ئي ذهن ۾ منصوبو جوڙي ڇڏيو هو ته هو معلم جي پٽ منوءَ سان بلڪل اهوئي ڪندو جيڪو معلم ساڻس ڪيو هو، اهڙي ريت هو معلم کان بدلو وٺندو.
شازو ٿورو اڳيان سرڪي منوءَ کي ويجھو ٿيو، سوچيائين ته معلم وانگي هو منوءَ جي سلوار لاهيندو ۽ زبردستي منوءَ جي وات تي هٿ ڏئي ساڻس اهوئي ڪجهه ڪندو جو معلم ڪيو هو، شازو ويجھو ٿي آهستگيءَ سان منوءَ جي سلوار ڇوڙي هيٺ ڇڪي ته منو ڪجهه سجاڳ ٿي پيو پر بنا ڪجهه مزاحمت ڪرڻ جي ۽ بنا ڪنڌ ورائڻ جي، پاڻ پنهنجي سلوار گوڏن تائين لاهي، دُڏا کڻي شازوءَ کي ويجھا ڪيائين، شازوءَ کي حيرت لڳي “مار . . . ! هي ته اڳ ۾ ئي ان تي هِريل آهي، هي معلم جو پٽ آهي، ٻين طالب علمن سان گڏ سمهندو آهي، پڪ ٻيا طالب علم اڳ ۾ ئي هن سان اهو سڀڪجهه ڪندا هوندا جنهن ڪري هي ان تي هِريل ۽ راضي آهي” شازو سوچڻ لڳو، بحرحال هن کي معلم کان بدلو وٺڻو هو سو هن سوچيو هو منوءَ سان ائين ڪندو، پر اوچتو سندس پيٽ ۾ کڏ پوڻ لڳي، هن جو مرداڻو عضوو بنهه ناڪاره هو، شازوءَ ڪيتري ئي ڪوشش ڪئي پر هو بدلي وٺڻ جي قابل نه ٿيو، هن کي هاڻي ٻيهر ڊپ ٿيڻ لڳو، ڊپ کان شازو ڏڪڻ لڳو، هن کي پهريون ڀيرو محسوس ٿيو ته هِن ۾ اها صلاحيت ئي نه آهي، هاڻي هن کي سمجهه ۾ اچڻ لڳو ته هو بيحد خوبصورت آهي، ڇوڪرين جهڙو خوبصورت پر صلاحيتن ۾ به ڇوڪرين جهڙو، شازو کي محسوس ٿيو ته هو شهزور ناهي، هو شازو به ناهي، بلڪه شازيه آهي، هن کي ٻيهر چڙ اچڻ لڳي پنهنجو پاڻ کان نفرت ٿيڻ لڳي، نفرت ڪاوڙ ۾ بدلجندي وئي ۽ آهستي آهستي سندس سڄو وجود هڪ ڀيرو ٻيهر زهر آلود بنجي ويو، تڏهن اوچتو سرٻاٽن ۾ منوءَ جو آواز آيو “ڇورا تو ۾ حال ئي ڪونهي !” ان جملي شازوءَ جي دل ۾ بڙڇي کوڙي ڇڏي.
شازو چاچيءَ سان ڳالهائڻ به ڇڏي ڏنو هو، درسگاھ وڃڻ به ڇڏي ڏنو هو، اڪثر ڪري گھر ڀرسان بيٺل ٻٻرن جي وڻن هيٺيان ويهي ڪلاڪن جا ڪلاڪ، پهرن جا پهر سوچيندو رهندو هو، هن کي دنيا بي سواد محسوس ٿيڻ لڳي هئي، زندگي بي مزي ۽ ڇَسي بنجي پئي هئي، هن کي مردن کان نفرت ٿيڻ لڳي، عورتن کان نفرت ٿيڻ لڳي، هر شيءِ کان نفرت ٿيڻ لڳي، هُن پنهنجي زندگيءَ جو هي راز ڪنهن سان به نه سَليو، هن کي سمجهه ۾ نه ٿي آيو ته دنيا ۾ سندس جاءِ ڪهڙي آهي ۽ ڪٿي آهي، هن کي محسوس ٿيو ته سندس جاءِ عبادتگاهن ۾ به ناهي، مڙهين ۾ به ناهي، بازارن ۽ عام جڳهين تي به نه، سندس جاءِ اتي به ناهي جتي مرد آهن، سندس جاءِ اتي به ناهي جتي عورتون آهن، هو اهو به نه ڄاڻي سگھيو ته سندس جاءِ دنيا ۾ ڪٿي ۽ ڪهڙي آهي، هو مشتعل ٿي ويو، ۽ نيٺ هڪڙي ڏينهن چاچيءَ کي ڪمائڻ جو چئي شهر هليو ويوهو.
لائوڊ اسپيڪر مان معلم جي آوازتي شازوءَ جي ماضيءَ جون يادون ٽٽل شيشن جي ٽڪرن جيئن وکري ويون، معلم ڏاڍيان چئي رهيو هو ته “پهرين بندن جا حق آهن، جنهن به بندن (انسانن) جي خدمت ڪئي، ان کي ئي هميشه واري زندگيءَ ۾ انعام ملندو” هي اهوئي مک معلم هو جنهن جي وجود جي ڪراهت شازوءَ جي وجود ۾ اوتيل هئي، شازو روڊ تان بيهه پري کان معلم کي تقرير ڪندو ٻُڌي ۽ ڏسي رهيو هو، وقت سان گڏ گھڻو ڪجهه بدلجي ويو هو پر شازوءَ کي محسوس ٿيو ته معلم اڃان نه بدليو هو، شازوءَ کي اوچتو محسوس ٿيو ته تقرير ڪندڙ معلم گھوڙي تي چڙهيل هو، سندس هٿ ۾ چهبڪ هو ۽ ڳاڙهين رعبدار اکين سان شازوءَ کي تڪي رهيو هو. اوچتو ان وقت زمين ڌوڏيندڙ ڌماڪو ٿيو، سموري درسگاھ دونهين جي ڪڪرن سان ۽ شعلن سان ٻَري پئي، ماڻهن جون اڀ ڏاريندڙ رڙيون ٻڌجڻ لڳيون.