فطرت
چارلس ڊارون ۽ ليمارڪ کان وٺي ويسمين تائين ڪيترن ئي ساڃاھ وندن، تحقيق ڪندڙن ارتقا جي باري ۾ جيڪي به نظريا ڏنا آهن انهن ۾ اها هڪ ڳالهه ساڳي آهي ته زندگي لڳاتار بدلجندي رهي آهي ۽ ارتقا پذير رهندي پئي آئي آهي ڊارون جو چوڻ هو ته فطرت جاندارن جي چونڊ ڪري ٿي، جيڪو به جاندار بدلجندڙ ماحولياتي حالتن ۾ پاڻ اندر مثبت تبديليون آڻي پاڻ کي فطرت سان هم آهنگ ڪري سگهيو آهي اهو ئي زنده رهي پنهنجو نسل وڌائي سگهيو آهي ۽ جيڪو به جاندار بدلجندڙ ماحولياتي حالتن موجب پاڻ ۾ نيون خاصيتون يا نيون تبديليون نه پيدا ڪري سگهيو آهي اهو ختم ٿي ويو آهي، لکين سالن جا پراڻا ڍانچا ۽ هڏا اهي ثابتيون آهن ته ڪيئي نسل هن ڌرتي تي راڄ ڪرڻ کان پوءِ فطري تبديليءَ مطابق پاڻ کي تبديل نه ڪري سگهڻ جي ڪري روءِ زمين تان ختم ٿي ويا. جڏهن جڏهن فطرت ماحولياتي حالتون بدلائي ٿي ته مطلب اها نواڻ چاهي ٿي ۽ نواڻ مطابق جاندار به پاڻ ۾ تبديليون آڻي پاڻ کي فطرت سان هم آهنگ ڪن ٿا ته اهي به پاڻ ۾ نواڻ آڻين ٿا ۽ نواڻ نه آڻي سگهندڙ ختم ٿي وڃن ٿا، اهڙيون تبديليون هن ڌرتي جي ڪروڙين سال ڄمار ۾ اينديون رهيون آهن ۽ اينديون رهنديون، لڳاتار اهو حالتن جي تبديلي جو سفر ٻڌائي ٿو ته فطرت نواڻ پسند آهي.
هن ڌرتي، ستارن، چنڊن ۽ سج جي حرڪتن سبب ڪروڙين سالن کان ڏينهن ۽ رات ٿيندا رهيا آهن هر ڏينهن هڪ نواڻ آهي، هر رات هڪ نواڻ آهي، سياري کان پوءِ گرمي اچي ٿي، هر سيارو نواڻ آهي ۽ هر گرمي نواڻ آهي، هر مند هر دفعي هڪ نئون احساس ڏياري ٿي ، اهو نواڻ جو سلسلو صدين کان جاري آهي، هر وڻ جو ڦٽڻ، گل جهلڻ، خوشبو ڏيڻ اهي سڀ هڪ نواڻ جو احساس آهن
هڪ ٻار ڄمي ٿو ته ان وقت انجو قدبت ننڍو۽ غير پيچيده هجي ٿو پر جيئن جيئن وقت گذرندو رهي ٿو، ٻار جوان ٿئي ٿو، زندگي کي پروان چاڙهي ٿو اھا نئين جواني هڪ نواڻ جو احساس ڏياري ٿي، پوءِ اڌڙوٽ ٿئي ٿو، سندس قد بت ان دوران وڌي ٿو، پيچيده ٿئي ٿو، شڪل شبيهه ۾به وڏو فرق اچي وڃي ٿو، اها به هڪ نواڻ آهي، ان بعد پوڙهو ٿئي ٿو، وار اڇا، منهن گهنجيل، ڪمزور بدن اها به هڪ نواڻ آهي ان بعد موت، جسم ڳري سڙي خاڪ ۾ ملي وڃي ٿو اهڙي طرح فطرت لڳاتارنواڻ سان سرشار ٿيندي رهي ٿي، هڪ نينگرجڏهن پيدا ٿئي ٿو ته ان وقت سندس آجيان لاءِ ماءُ ۽ پيءُ هجن ٿا جيڪي کيس سنڀالين ٿا، پالين ٿا ۽ اهي ئي والدين ان نينگر لاءِ ڪل ڪائنات هجن ٿا، پر جڏهن اهو نينگر جوان ٿئي ٿو، پرڻجي ٿو ته سندس زندگي ۾ نئين زال اچي ٿي تڏهن سندس چاهتون ان آيل نئين زال ڏانهن وڌي وڃن ٿيون ۽ والدين لاءِ سندس چاهتون گهٽجي وڃن ٿيون ۽ ان بعد جڏهن کيس اولاد ٿئي ٿو ته هاڻ سندس چاهت ۽ ڌيان اولاد لاءِ وڌي وڃي ٿو ۽ زال لاءِ ڪجهه گهٽجي وڃي ٿو اهڙي ريت مائٽ، زال، اولاد ،مطلب ته زندگي ۾ آيل هر نئين شيءَ ڏانهن انسان متوجه ٿي وڃي ٿو ۽ لڳاتار انسان نواڻ پسند ئي رهي ٿو، اوهان غور ڪريو ته توهان کي ننڍپڻ ۾ جيڪي دوست ملن ٿا جيڪي گڏ رانديون رونديون ڪن ٿا اهي توهان لاءِ ڪُل دنيا هجن ٿا توهان کي انهن جو ساٿ پيارو لڳي ٿو وري جڏهن نوجواني ۾ نوان دوست ملن ٿا ته هاڻي اهي وڌيڪ پيارا لڳن ٿا، اهي ئي ڪُل دنيا هجن ٿا توهان لاءِ ان بعد گڏ ڪم ڪندڙ ساٿي توهان لاءِ سڀ ڪجھ هجن ٿا اهڙي ريت لڳاتار دوستن ۽ واقفڪارن جا هجوم واري واري سان ملندا وڃن ٿا ۽ هر نئون هجوم توهان کي وڌيڪ بهتر لڳي ٿو، پراڻيون دوستيون ذهن تان اثر گهٽائينديون وڃن ٿيون ۽ نيون دوستيون توهان جي ذهن تي ڇائنجنديون وڃن ٿيون اهڙي ريت توهان جي فطرت لڳاتار نواڻ کي تلاش ڪندي رهي ٿي.
مون ڪيترن ئي ماڻهن کان اهو بار بار ٻڌو آهي ته “ڪجهه نئون ڪجي” يا زندگي ۾ ڪا نواڻ آڻجي اهي جملا انهن جي فطري خواهش جو اظهار هجن ٿا، سندن اندر ۾ لڪيل نواڻ پسندي ۽ نواڻ جي تلاش جي بيچيني جو عڪس هجن ٿا پرھ ڦٽي جو باغ جو سيرڪرڻ، پکين جو ٻوليون ٻڌڻ ، سائي ڇپر تي جرڪندڙ ماڪ ڦڙا ڏسي فرحت محسوس ڪرڻ، اهو سڀ ڪجهه نواڻ پسندي جي ڪري ٿئي ٿو، توهان جڏهن ڪو حسين منظر يا خوبصورت ماڻهو ڏسو ٿا، ڪا وڻندڙ جاءِ ڏسو ٿا، توهان بار بار ان کي ڏسڻ جي خواهش ڪريو ٿا، بار بار ان کي ڏسڻ جيتوڻيڪ نواڻ نه آهي پر پوءِ وڻندڙ شيءَ کي هر ڀيري ڏسڻ سان اها نئين محسوس ٿيندي آهي. توهان مان ڪيترا ئي سياحت ۽ سفر جي خواهش رکن ٿا، نيون نيون جايون گهمڻ جي تمنا رکن ٿا اهو ڇالاء ؟ توهان پراڻن لباسن بدران نوان لباس پهرڻ پسند ڪريو ٿا اهو ڇالاءِ؟ جيڪڏهن توهان شاعر، موسيقار، چترڪار يا ڪهاڻيڪار آهيو يا ڪنهن به قسم جا تخليق ڪار آهيو ته سدائين نيون نيون تخليقون ڪرڻ جي خواهش رکو ٿا اهو ڇالاءِ؟ اهو سڀ ڪجهه ان لاءِ جو توهان جي اندر ۾ نواڻ پسندي آهي، نواڻ جي تلاش آهي، نواڻ جي تلاش هر انسان جي فطرت ۾ شامل آهي، پر ڪي انسان اهڙا به آهن جن کي نواڻ دريافت ڪرڻ جا موقعا ملي وڃن ٿا ۽ اهي ڀرپور نموني سان نواڻ جي رستي تي منزلون تلاشيندا رهن ٿا ۽ سڄي زندگي نوان نوان تجربا ڪندا رهن ٿا پر جن ماڻهن کي نواڻ تلاشڻ جا موقعا نٿا ملن انهن جي اندر ۾ نواڻ جي خواهش هڪ دٻيل توانائي بڻجي وڃي ٿي ۽ اها گهٽن، اندروني دٻاءُ توڙي ٻين مختلف صورتن ۾ ظاهر ٿئي ٿي ڪي ماڻهو ان اندروني دٻاءُ سبب نفسياتي مريض بڻجي وڃن ٿا، چيڙاڪ ۽ ويڙهاڪ بڻجي وڃن ٿا، ته ڪي بور ۽ بدظن ٿي پون ٿا ڪنهن ماڻهو کي کاڌو پيتو ۽ ٻيون زندگيون جون سڀ ضروري شيون ميسر ڪري ڏنيون وڃن پر کيس هڪ ڪوٺي ۾ لڳاتار قيد ڪري رکيو وڃي ته ڇا اهو انسان ان آسائش واري قيد کي خوشي سان قبوليندو؟ هر گز نه، قيد فطري طور انسان کي نواڻ تلاشڻ کان روڪي ٿو، ان ڪري ڪنهن کي لڳاتار قيد ڪنهن به صورت ۾ قبول نه هوندو آهي، چاهي ان شخص کي کاڌو پيتو، عيش آرام ۽ سڀئي سهولتون ميسر ڪري ڏجن پر لاشعوري طور کيس اهو احساس هوندو آهي ته هو قيد آهي ، بند آهي، ان جو ٻين لفظن ۾ مطلب اهو ٿيو ته هو نواڻ کي تلاش نٿو ڪري سگهي، اهو ئي احساس آهي جيڪو کيس ذهني عذاب ۾ مبتلا ڪري ٿو ۽ قيدي ذهني عذاب جو شڪار هجن ٿا، قديمي زماني کان وٺي جيل خانه، قيدخانه ٺاهيا ويا آهن جن ۾ ڏوهارين کي بند ڪري رکيو ٿو وڃي عدالتون سزائون ڏيندي اهو چونديون آهن ته فلاڻي کي هيترا سال قيد جي سزا ڏجي ٿي اها آخر سزا ڪهڙي سزا آهي جيڪا ڪنهن کي ڏوھ جي بدلي ۾ ڪجهه سال هڪ چوديواري ۾ بند ڪرڻ جي هجي پر اها بدترين سزا آهي ڇوته ڪنهن انسان کي قيد ڪري ڇڏڻ جو مطلب اهو آهي ته سندس لاءِ نواڻ تلاشڻ جي راھ بند ڪري ڇڏجي ۽ نواڻ کوجڻ جي راھ بند ڪرڻ وڏي ذهني سزا آهي ، وڏو عذاب آهي.
آزادي هڪ خوبصورت احساس آهي، آزادي جو لفظ ٻڌندي ئي ذهن هڪ پرمسرت احساس سان سرشار ٿي وڃي ٿو، هميشه کان وٺي آزادي لاءِ گهڻيون ئي جنگيون لڳي چڪيون آهن، آزادي لاءِ لکين انسان خون وهائي چڪا آهن اها آزادي آخر چئجي ڇا کي ٿو؟شايد ان جو اصل مفهوم آزادي جي راھ ۾ وڙهندڙ به نه سمجهي سگهيا آهن. آزادي هڪ اهڙي ڪيفيت جو نالو آهي جنهن ۾ انسان پنهنجي مرضي موجب زندگي ۾ ڪجهه به ڪري سگهي ٿو، پنهنجي مرضي سان زندگي گذارڻ جو اصل مفهوم اهو آهي ته نواڻ جي کوجنا واري فطري خواهش جيڪا انسانن جي اندر ۾ لڪيل هجي ٿي ان جو سڦلتا ٿيڻ، توهان پنهنجي مرضي سان زندگي گهاريو ٿا ته مطلب توهان زندگي ۾ نواڻ تلاشڻ جا حقدار ٿي وڃو، ٿا، ائين نواڻ کي تلاشڻ جو حق ۽ اختيار ملڻ ئي آزادي آهي.
آزادي اهڙي ڪيفيت آهي جنهن ۾ انسان مرضي مطابق نواڻ کي تلاش ڪرڻ جا موقعا هٿ ڪري ٿو هونئن ته غلامي يا ڪوبه اهڙو اصول يا قانون جنهن ۾ انسان پاڻ کي پابندين ۾ جڪڙيل ۽ غلام تصور ڪري ٿو ان نطام جا به مقرر ڪيل قائده ۽ قانون هجن ٿا، انهن مقرر قانونن ۽ پابندين ۾ ڪوبه انسان پاڻ کي غلام ۽ گُهٽ ٻوسٽ ۾ ورتل محض انهيءَ ڪري محسوس ڪري ٿو جو ان پابند نظام ۾ کيس ڪا نواڻ ڳولڻ جو موقعو نٿو ملي ان کي صرف انهن مقرر اصولن ۽ پابندين جي پاسداري ڪرڻي پوي ٿي، ان ڪري اهو آزادي لاءِ جاکوڙ ڪري ٿو، ته جئين مرضي موجب هو زندگي گذاري سگهي ۽ نواڻ کي تلاشي سگهي. توهان ڏٺو هوندو ته پکين کي پڃرن ۾ قيد رکڻ يا جانور کي لوهي پنڃرن ۾ واڙي ڇڏڻ سان هو بيچين ۽ بيقرار ٿي پوندا آهن ۽ آزادي چاهيندا آهن ته هو مرضي سان نوان نوان وڻ ووڙين، نيون جايون تلاشين، فضا ۾ اڏامي نوان ماڳ پسن ۽ نوان رنگ ڍنگ سکي سگهن.
هڪ آزاد گهمندڙ ڦرندڙ انسان ۽ هڪ قيدي جي زندگين ۾ ڪهڙو فرق هجي ٿو؟ ٻئي ڪپڙا پائين ٿا، ٻئي کاڌو کائين ٿا، توڙي جو ٻنهي کي هڪ جيتريون سهولتون فراهم ڪري ڏجن ته پوءِ ٻنهي جي زندگين ۾ باقي فرق ڪهڙو رهندو؟ اهو ته ٻاهر گهمندڙ انسان نيون شيون، نوان ماڻهو، نوان ماڳ ۽ نوان انداز تلاش ڪري سگهي ٿو ۽هڪ قيدي اهو سڀ ڪجهه نٿو ڪري سگهي اهو ظاهر ٿيو ته فطرت نواڻ پسند آهي ۽ انساني فطرت به نواڻ کي ئي پسند ڪندي رهندي آهي، دنيا جون سموريون سائنسي ايجاديون به نواڻ جي جستجو جو نتيجو آهن.