گونگا، ٻوڙا ۽ انڌا
”ڪير آهي هن سماج جو رکوالو. هن اوندوهه جي انڌي معاشري جو جوابدار ۽ بي نور قدمن هيٺان پيسجندڙ مظلوم لاچار رڙين کان بيگانو؟“ هن اتي اوندهه ۾ پهچي زور سان چيو، ”ڪير آهي هن ڪاري دستور جو محافظ جنهن تحت هر طرف جهالت کي پروان چڙهڻ لئي ائين آزاد ڇڏيو ويو آهي؟ ڪير آهي هن انڌي سماج جو اڳواڻ؟ ڳالهايو. اي اوندهه جو کاڄ ٿيندڙ انسانو.اي ازل کان اوندهه جي چڪيءَ ۾ پيسجندڙ ايامن کان انڌيرن ۾ ٿاڦوڙا هڻندڙ هيڻن هڏن وارا حيوان کان بدتر انسانو.!“
هو اوندهه ۾ رڙيون ڪندو رهيو ۽ هو اتي افراتفريءَ جي عالم ۾ ڪاري اوندهه اندر ڪنهن کي نظر نه آيو. هن جو آواز انڌي ٿاڦوڙا هڻندڙ عوام جي آهن ۾ دٻجي ويو.
”اٿو ۽ هر طرف آڳ لڳائي ڇڏيو. اها آڳ توهان جي اکين کي جلا بخشيندي. ان آڳ جي روشنيءَ ۾ اوندهه سڙي رک ٿي ويندي ۽ اها آڳ جي روشني توهان کي نوبنو ڪندي.“
هو وڏي آواز ۾ اوندهه اندر رڙيون ڪري چوندو رهيو. هن جي ڪنهن هڪ نه ٻڌي. سڀ اوندهه جا هيراڪ ٿي چڪا هيا. اوندهه انهن جي زندگي هئي. اوندهه انهن جو فلسفو هيو. اوندهه انهن جي سياست هئي ۽ اوندهه انهن جو ادب هيو علم هيو.
هو پوءِ ان دنيا جو حصو ٿي ويو. اوندهه هن جي اکين ۾ لهي وئي. اوندهه ۾ مسلسل رهڻ ڪري هن جي اکين ڪم ڪرڻ ڇڏي ڏنو. هن جو نور موڪلائي ويو. هو ٿاڦوڙا هڻڻ لڳو۽ رستو ڳولهڻ لڳو. جڏهن هو گهڻي جدوجهد کانپوءِ ان اوندهه جي دنيا مان نڪري ٻاهر آيو ته هو انڌو ٿي چڪو هيو.
هو پنهنجي لاغر چڪنا چور زخمي جسم سان لٺ سهاري ٿاڦوڙا هڻندو اڳتي وڌيو. هن جون اکيون موڪلائي ويون هيون. هو اڳي کان هيڻو ٿي چڪو هو. هن جا هٿ هوا ۾ هيڏانهن هوڏانهن تڙپي رستو تلاش ڪري رهيا هيا. هڪ اهڙو رستو جنهن تي هلي هو پنهنجي ناسور بڻيل زخمن جي مرهم تلاش ڪري سگهي. پنهنجن ڏکن دردن ۽ پيڙائن جو حل ڪڍي سگهي. هو هلندو رهيو ۽ پوءِ هو گونگن جي دنيا ۾ پهچي ويو.
گونگن جي دنيا ۾ سڀني جون زبانون ڪٽيل هيون. انهن کي قطار ۾ بيهاري ڪنڌ مٿي ڪري آسمان کي نهارڻ لاءِ چيو ويو هيو ۽ پوءِ پڇيو ويو هيو. ”ڇا آسمان ۾ ڏينهن جو تارا آهن؟ ڇا آسمان ۾ رات جو سج اڀري ٿو؟ ڇا آسمان ۾ هو آهي؟ ڇا آسمان ۾ هي آهن؟ ڇا آسمان جو رنگ آسماني آهي؟“ پوءِ انهن جي زبانن کي پاڙن کان ڇڪي ٻاهر ڪڍي ڪٽيو ويو. اهي رت ڳاڙيندا رڙيون ڪندا ڀڄندا ويا. ڪٽيل زبانن جا ڍير لڳي ويا ۽ اهي وڍيل وات جيان ڳالهائڻ لڳيون.اهي ڌپ ڪري ويون ۽ انهن مان بغاوت جي بوءِ هر طرف ڦهلجڻ واري هئي ته انهن کي نفرت جي باهه ڏئي ساڙي رک ڪيو ويو. پوري قوم گونگي هئي۽ هو وڍيل وجود وارو ذرا ذرا ٿيل انسان پنهنجين نابين اکين مان ڳوڙها وهائي هڪ ڀرجي آيل وڏي آواز ۾ انهن کي مخاطب ٿي رهيو هيو.
”اي نادانو! اي اٻوجهه انسانو. ڳالهايو. توهان جي بقا ڳالهائڻ ۾ آهي. رڙ ڪيو جيڪا زندگي آهي. آهه ڪيو جيڪا آزادي آهي. اي بي زبان وڍيل وات وارا انسانو. خاموشي جي دنيا جا مظلومو. وقت جا وڍيل گگدامو. اٿو هڪ آواز ۾ انسانيت جو نعرو هڻي ظلم جا در ۽ ديوار ڊاهي ڇڏيو. اي انسانو منهنجي التجا جو ڪو ته اثر وٺو. منهنجي آواز تي ڪو ته لفظ ڪڍو. منهنجي صدا تي ڪو ته سڏ ڏيو. منهنجي روئڻ تي ڪا ته آهه ڀريو. نڙيءَ جا دروازا کوليو ته لفظ بغاوت جي گهوڙن تي سوار ٿي توهان جي چپن مان نڪرن ۽ اهي ظالم سان جنگ ڪري ڪنهن انقلاب جي اڳواڻي ڪن. اٿو ۽ هڪ آواز ٿي هر طرف ڦهلجي وڃو.“
هو چوندو رهيو ۽ ماڻهن هڪ نه ڪُڇي. اهي سڀ گونگا هيا. لفظ انهن کان موڪلائي چڪا هيا. انهن چوڻ چاهيو ٿي ته اهي چئي نه پئي سگهيا. اهي مجبور هيا. بيوس هيا. لاچار هيا. پوءِ هو اجڙيل دنيا وارو شخص هڪ ڏينهن رڙيون ڪندي چپ ٿي ويو. هن کي اتي گونگن جي دنيا ۾ سال گذري ويا ۽ پوءِ صديون گذري ويون. هن جي ڪنن ڪڏهن ڪو آواز نه ٻڌو. هن جا ڪن گونگن جي دنيا ۾ آواز ٻڌڻ لئي سڪي مئا. آخرڪار هن جي ڪنن ڪم ڪرڻ ڇڏي ڏنو ۽ هو ٻوڙو ٿي ويو.
هو ڪمزور جسم وارو مظلوم انسان جيڪو هاڻي انڌو هيو، ٻوڙو هيو تنهن سوچيو ته هن جي زبان اڃان سلامت آهي. هو پنهنجي زبان کي استعمال ڪندو، ماڻهن کي ٻڌائيندو ته سچائيءَ جي واٽ ڪهڙي آهي؟ انصاف ڪٿي آهي؟ ظلم مان ڇوٽڪارو ڪيئن ممڪن آهي؟ هڪ دفعو وري اٿيو ۽ لٺ سهاري پنهنجي ڇيهون ڇيهون وجود سان اڳتي وڌيو. هن رڻ جهاڳيا، ريگستان رليا ۽ سمنڊ پار ڪيا. هن جا لٽا ليڙون ليڙون ٿي ڪنهن غريب ملڪ جي جهنڊي جيان لهرائجي رهيا هيا. هو مايوس نه هيو. هڪ آس هئي جنهن سهاري هو هيڻين هڏن ۾ وڏو زور محسوس ڪري رهيو هيو. هو هلندو رهيو. هن جي لٺ هن کي هڪ نيئن دنيا ڏانهن گهليندي رهي. هو وڌندو رهيو. نيٺ هو هڪ اهڙي دنيا ۾ پهچي ويو جتان جا رهاڪو ٻوڙا هيا.
هو ٻوڙن جي دنيا ۾ پهتو ته هن جي قدمن جو آواز ڪنهن جي ڪن تي نه پيو. ان دنيا جي رهواسين جا ڪن ڪٽيل هيا. ڪنهن وقت اها آوازن جي دنيا هئي. اتي هر طرف آواز هيا. ماڻهو اهي آواز ٻڌي سگهندا هيا. پوءِ انهن آوازن کي نفرت خوف مايوسي ۽ موت جو روپ ڏئي ايڏو ته اوچو ڪيو ويو جو اهي آواز ڪنهن ڏائڻ جي ڳلي مان تيزيءَ سان نڪرندي محسوس ٿيا. اهي تيز ٿيندا ويا. اهي هر طرف ڦهلجي ويا. اهي ايڏا ته تيز ٿي ويا جو ماڻهن هٿ ڏئي پنهنجا ڪن بند ڪري ڇڏيا ۽ جڏهن انهن اهي هٿ پنهنجن ڪنن تان هٽايا ته اهي ٻوڙا ٿي چڪا هيا.
هن وڍيل وجود واري ٻوڙن جي وچ ۾ بيهي ڳالهائڻ شروع ڪيو هن جو آواز ڪنهن نه ٻڌو. هن رڙيون ڪيون ۽ پوءِ رنو. هن جي اهڙي عمل تي اتان جي انسانن جي منهن تي ڪو تاثر نه اڀريو. اهي جانورن جيان ڪنڌ هيٺ ڪري رستن تي رليا پئي. هن اڳتي وڌي هڪ انسان کي ٻانهن ۾ هٿ وڌو.
”ٻڌ، اي انسان ٻڌ.“ هن ان کي روڪي چيو، ”منهنجي درد جو داستان ٻڌ. منهنجي دل جا ارمان ٻڌ. منهنجي من جا مونجهارا ٻڌ. منهنجي اندر جي آهه ٻڌ.“
هو هن کي زور سان چوندو رهيو پر هن سامهون بيٺل انسان کي هن جي ڪا ڳالهه ٻڌڻ ۾ نه آئي. ان وائڙن جيان هن اجنبيءَ کي ڏٺو پوءِ اهو ٻانهن ڇڏائي هليو ويو. ان جي اهڙي عمل تي هن کي روئڻ اچي ويو. هو سڏڪڻ لڳو. هن جي بي نور اکين مان ڳوڙها وهڻ لڳا. ماڻهن جا ڪن پٿرن ۾ تبديل ٿي چڪا هيا. هن وري همت ڪئي ۽ هو لٺ سهاري اٿي بيٺو.
”ٻڌو اي انسانو، ٻڌو.“ هن وڏي آواز ۾ چيو، ”اچو منهنجي زبان مان وکرندڙ لفظ چونڊيو. پنهنجا ڪن کوليو ۽ آوازن کي رستو ڏيو. آواز جيڪو جادو آهي. آواز جيڪو سامري آهي. آواز جيڪو حڪمران آهي. آواز جيڪو ڪنن جا درواز کولي ٿو. آواز جيڪو جا ڳائي ٿو. آواز جيڪو حڪم هلائي ٿو. آواز جيڪو اٿاري ٿو. پردا هٽايو ۽ ٻڌو. اها ڪپهه ڪڍو جيڪا وڌي وئي آهي. اهو سيهو جيڪو تپايو ويو آهي. اها ڪِلي جيڪا لڳائي وئي آهي. توهان ڪوشش ڪيو توهان جا ڪن ڪم ڪرڻ لڳندا. توهان ٻڌي سگهو ٿا. ٻڌڻ اڃان به توهان جي وس ۾ آهي.“
هو وڏي آواز ۾ چوندو ويو ۽ ٻوڙن جي دنيا جي رهاڪن هن جو هڪ لفظ نه ٻڌو. اهي هن تي رحم جي نظر وجهي ائين گهوريندا رهيا هيا جيئن هو ڪو چريو هجي ۽ سياڻن جي دنيا ۾ رستو ڀلجي پيو هجي. ماڻهن هن جي هڪ نه ٻڌي. هو رڙيون ڪندو ڳالهائيندو رهيو ۽ پوءِ وقت سان گڏ هو چپ ٿي ويو. ٻوڙن جي دنيا ۾ هن کي ڪيئي سال گذري ويا. هن جي زبان پوءِ ڪڏهن نه اٿلي. هن ڳالهائڻ ڇڏي ڏنو. ڇو جو هن کي پڪ ٿي چڪي هئي ته سندس ٻڌڻ وارو ڪير به نه آهي. پوءِ هن جي چپ کي صديون گذري ويون. هن جي زبان سُن ٿي وئي ۽ هو گونگو ٿي ويو.
هو وقت جو ستايل انسان جيڪو مظلوم هيو. بکايل هيو. بي گهر هيو. جنهن جا ڪپڙا سفر جي ڌوڙ ۾ لٽجي ڦاٽي چڪا هيا. جيڪو دردن جي دانهن بنجي در در گهميو هيو، ان وري همت ڪئي ۽ هو لٺ سهاري اٿيو. هن جون ٽنگون ڏڪي رهيون هيون ۽ ڏٻرو جسم چيلهه وٽان چٻو ٿي چڪو هيو هو ڍنڍو ٿي لٺ سهاري ڏڪندو اڳتي وڌندو. رت گاڏڙ پگهر ڳاڙيندو. لڙکڙائيندو. ٿيڙ کائيندو، گهڻي وقت کانپوءِ هڪ اهڙي دنيا ۾ اچي پهتو جتان جا رهواسي ڳالهائي رهيا هيا ٻڌي رهيا هيا ۽ ڏسي رهيا هيا. هو جڏهن ان دنيا ۾ پهتو ته ماڻهو هن کي چوگرد ورائي ويا. اهي ان اجنبي پوڙهي کي ڪنهن عجوبي جيان ڏسڻ لڳا جنهن جو وجود وقت جي واءُ ۾ لرزي رهيو هيو ۽ سندس منهن جي چمڙي ڍلي تي هيٺ لڙڪي رهي هئي.
”تون ڪير آهين؟“ هجوم مان ڪنهن هن چيو.
”توسان هي ظلم ڪنهن ڪيو آهي؟“ ڪنهن ٻئي چيو.
”ڇا تون ڳالهائي سگهين ٿو؟“ وري ڪنهن چيو.
”ڇا تون ٻڌي سگهين ٿو؟“ ڪنهن ٽئين چيو.
”ڇا تون ڏسي سگهين ٿو؟“ ڪنهن چوٿين چيو.
وقت جو چچريل پوڙهو اتي ماڻهن جي وچ ۾ چوسول تي هيٺ ڪري پيو ۽ هن جي بند بي نور اکين مان ڳوڙها ڪنارن کان هيٺ وهڻ لڳا. هو نه ڳالهائي سگهيو پئي. نه ٻڌي سگهيو پئي ۽ نه ڏسي سگهيو پئي.
***