گڏهن جي آزادي
ٽهڪندڙ زمين مان اڀرندڙ ڄر ۾ نظر ايندڙ وڻ ڄڻ پاڻي ۾ عڪس جيان پئي لڏيا. رمو ڪولهي جيڪو هاڻي سؤ گڏهن جو مالڪ هو، پراڻي پڳ تي ميري ڌوتي پائي اڳين گڏهه تي ائين ويٺل هيو جيئن ڏيهه مات ڪرڻ نڪتو هجي. هن پويان نوانوي گڏهه ادب مان ڪنڌهيٺ ڪري هڪ ٻئي پويان ائين هلندا هيا جيئن ماڪوڙن جي قطار مينهن وسڻ کان اڳ محفوظ جاءِ جي ڳولها ۾ هوندي آهي.
ڪو وقت هيو، هو ٻن گڏهن جو مالڪ هيو جيڪي هن کي پيءُ پاران ورثي ۾ مليا هيا. هن محنت ڪئي ۽ وڏي جاکوڙ کانپوءِ هو هاڻي سؤ گڏهن جو مالڪ هيو.پنهنجي تڪ ۾ گڏهن جو مشهور واپاري هيو. ڪڏهن ڪنهن کي ضرورت پوندي هئي ته اهو رموءَ کان ئي گڏهه خريد ڪندو هيو. رمو ٿوري منافعي تي گڏهه وڪڻي رقم ڪمائيندو هيو جنهن ڪري هن جي گڏهن جا خريدار گهڻا هيا.
ڀل ٿر جو پاڻي هر هنڌ ڪسارو هجي پر ڪاسبي کان ننگر تائين اهڙو ته مٺو هيو جو اڃ ته اجهائيندو هيو پر بک ڀڙڪائي وجهندو هيو. اتي گڏهه روزگار جو وڏو وسيلو هيا. ڪمي ڪاسبي انهن جي پٺ تي پاڻيءَ جون مشڪون ڀري ننگر پارڪر جي سرڪاري آفيسن، اسپتال ۽ گهرن تائين پهچائيندا هيا. ڪٿي گڏهه جي پاسن کان ڪنڊيءَ جون ڪاٺيون لڙڪندي نظر اينديون هيون ته ڪٿي گڏهه گاهه ڍوئيندي ڏسبا هيا. ڪارونجهر جي جڙ مان وٽيل ننگر شهر جي رات جتي مورن جي ٽهوڪن سان گونجندي هئي اتي گڏهه هينگون ڪري ماڻهن جي ننڊ ڦٽائيندا هيا.
رموا ڪولهيءَ جو ننڍپڻ اتي ئي گذريو هيو. ننگر کان ڀوڏيسر ويندڙ رستي تي جهوني مسجد جي مٿين پاسي ڀٽن تي ڪل ملائي يارنهن چونئرا هيا. اولهاري ڀٽ جي لهواري تي ڪنڊيءَ جي وڻن جو جهڳٽو هيو. ڪنهن وقت اتي هڪ چونئري اندر رموءَ جو پيءُ ميگهو پن جون ٻيڙيون وٽي انهن ۾ تماڪ ڀريندو هيو. ان جي آمدنيءَ جو ذريعو اهي ٻيڙيون ۽ ٻه گڏهه هيا، جيڪي ڪنڊيءَ ۾ رسي سان ٻڌل هوندا هيا. رمو چونئري جي ڪنڊ ۾ ويهي پيءُ کي ٻيڙيون ٻڌندي ڏسندو هيو جيڪو روز پنهنجي ٻڌل ٻيڙين جو وڏو انگ پاڻ ئي پي ويندو هيو. رموءَ کي اها عادت به اتان ئي پئي. هو پيءُ کان پيئڻ لئي ٻيڙي گهرندو هيو. پيءُ پٽ تي رحم کائي ڪڏهن ٻيڙي ڏئي ڇڏيندو هيو نه ته هو اڪثر پيءُ جون ٻڌل ٻيڙيون ان کان اک بچائي چوري ڪري پيئندو هيو.
”اڙي ڇورا ايڏيون ٻيڙيون پيئندي ته کائينداسين ڇا؟ گڏهه جي لڏ.“
هو جڏهن پٽ کي نصيحت ڪندو هيو ته هن جي ڳالهائڻ تي چپن جي ڪنڊ ۾ ڦاٿل ٻيڙي ائين لڏندي هئي جو ان مان نڪرندڙ دونهي مان هن جا لفظ اکرن جي صورت ۾ لکجندي نظر ايندا هيا.
اڃا پڻس جي ڏاڙهيءَ جا وار اڇا ئي نه ٿيا هيا جو دنيا مان راهي ٿيو. رمو ٻن گڏهن سان اڪيلو رهجي ويو. وقت سان رمو سگهارو ثابت ٿيو. هن پيرين پند سوين ميل سفر ڪيو. ڪارونجهر جي سلسلي کان اڳتي ڪاسبي جي زرخيز زمينن تائين ويو. جتي گڏهه جو ملهه ٽڪو هيو اتي هن کي رپيو مليو. هو آيو پنهنجي علائقي مان سستا گڏهه خريد ڪري وري ويو ۽ وڪيا. هن ججها ڏوڪڙ هٿ ڪيا. رمو ويو واپار ڪندو۽ وڌندو.
هڪ ڏينهن هو سؤ گڏهن جو مالڪ بڻجي ويو. اولهاري ڀٽ جي لهواري پاسي ڪنڊيءَ جي وڻن ۾ هن جا سؤ گڏهه ٻڌل هوندا هيا. ننگر ۽ ڪاسبي وڃڻ کان اڳ هو گڏهن جي سٺي سيوا ڪندو هيو. صبح جو سوير ڀلو گڏهه چونڊي ان تي ويهي اڳتي هلندو هيو ۽ نوانوي گڏهه هن پويان ڪنڌ جهڪائي قطار ٺاهي هلندا هيا. ڪنهن کوهه ڪناري گڏهه گاهه کائي پاڻي پي تازا توانا ٿيندا هيا. سج لٿي کان اڳ واپس ورندو هيو ۽ اولهاري ڀٽ جي لهواري پهچي هر گڏهه کي ڳچيءَ ۾ رسو وجهي ڪنڊيءَ جي وڻ سان ٻڌي چونئري ۾ وڃي پيءُ جي ڇڏيل پاٿاريءَ تي ليٽي ٻيڙيءَ جا سوٽا هڻندو هيو.
هڪ دفعي هن واپار سانگي ننگر ۽ ڪاسبي وڃڻ جو پهه ڪيو. صبح جو اٿيو ۽ گڏهه ڇوڙيا. جڏهن ڀلي گڏهه تي چڙهي هڪليندو پويان ايندڙ نوانوي گڏهن سان ننگر کان ٿورو پري پهتو ته آسمان ڪارن ڪڪرن سان ڍڪجي ويو. رموءَ سوچيو، ڪيترا ڪڪر آيا، ڪيترا ويا. ڪڏهن مينهن نه وٺو. اهي وري ڪهڙو مينهن وسائيندا جو ڊڄي واپس وري جيڪي ٿيڻو هوندو ٿيندو. اهو سوچي سؤ گڏهه ساڻ ڪري هنومان مندر وٽ پهتو ته مينهن شروع ٿي ويو. مينهن جون بوندون هن جي پراڻي پڳ تي ڪري ان ۾ جذب پي ٿينديون ويون. هو اڳتي هلندو رهيو. جڏهن ڳاڙهي جبل وٽ پهتو ته هن جي پڳ ڪرندڙ بوندن ۾ ايڏي ته ڳوري ٿي چڪي هئي جو ان جو وزن مٿي تي محسوس ڪري رهيو هيو. هن جي ڏاڙهي جا وار آلاڻ ۾ ڄمي هڪ ٿي ويا ۽ گڏهه تي ويٺي هن جي پسيل ڌوتيءَ مان ڪاراسٿر ائين ڏسجي رهيا هيا جيئن ٻه سانوريون رئي ۾ منهن لڪائي هن جي گوڏن ويٺل هجن.
هن پويان هلندڙ نوانويءَ گڏهن جي رفتار سست ٿي وئي. وسندڙ مينهن جي بوندن ۾ هر شيءِ ڌنڌلي ٿي وئي. ڀٽن ۽ ڳاڙهي جبل تان پاڻي رڙهندو هيٺ وهڻ لڳو. سمورا گس پاڻيءَ جي وهڪرن ۾ تبديل ٿي ويا. اهو سانوڻ جو پهريون وسڪارو هيو. هر طرف خوشيءَ جي لهر هئي پر رموءَ جي دل جي هورا کورا وڌندي وئي. هو گهڻو اڳتي نڪري آيو هيو. هاڻي واپس ورڻ محال هيو. هن کي خبر هئي ته ڀٽن ۽ جبلن تان رڙهندڙ پاڻيءَ سڀ گس ٻوڙي ڇڏيا هوندا. هو گڏهن کي هڪليندو اڳتي وڌندو رهيو. هن محسوس ڪيو هاڻي اڳتي هلڻ ڏکيو آهي. هن ڪنڌ ورائي هيڏانهن هوڏانهن نهاريو جيئن لڪڻ جي جاءِ ڳولهيندو هجي. پريان هن کي هڪ ڀٽ نظر آئي جنهن تي ڪنڊين جا وڻ هيا ۽ اها وهندڙ نين کان گهڻو مٿي ۽ محفوظ هئي. هو گڏهن کي هڪليندو ان ڀٽ طرف وڌيو. اتي پهچي مٿي ڪنڊين جي جهڳٽي ڏانهن هليو. جڏهن پهتو ته گڏهن کي گڏ ڪري ڪنڊين هيٺيان پناهه ورتائين. هن شڪر ڪيو ته کيس لڪڻ لاءِ سٺي جاءِ ملي هئي نه ته گڏهن مان آسرو لاهي ويٺو هيو. هن محسوس ڪيو جيڪڏهن اها جاءِ نه ملي ها ته جيڪر گڏهه پاڻيءَ ۾ لڙهي وڃن ها. هو گڏهن کي ساڻ ڪري چڱي دير مٿي ڀٽ تي ويهي مينهن بند ٿيڻ جو انتظار ڪندو رهيو. جڏهن مينهن جهڪو ٿيو ته هن ڏٺو هيٺ وڃڻ جا سڀ رستا بند ٿي چڪا هيا. پاڻي گسن تان ندين جي صورت ۾ وهي رهيو هيو. هن لاءِ اهو ممڪن نه هيو ته گڏهن کي ساڻ ڪري سفر جاري رکي سگهي. انهن ئي سودائن ۾ هيو ته هن کي پريان ڪو واٽهڙو ڀٽن جي وٽ وٺي ايندي نظر آيو. هن کي اٻاڻڪو ڏسي مٿي چڙهي آيو ۽ پڇيائينس.
”ڏي خبر ڏاڍو منجهيل ڏسجي رهيو آهين؟ ڪو مسئلو هجي ته جيڪر مان تنهنجي مدد ڪيان.“
هن جي ڳالهه ٻڌي رموءَ ٿڌو ساهه ڀريو.
”گڏهن جو واپاري آهيان. سؤ گڏهه ساڻ ڪري اهو سوچي گهران نڪتو هوس ته ننگر ۽ ڪاسبي وڃي اهي وڪڻي سٺو ناڻو ڪمائيندس پر مينهن رستو روڪي وڌو آهي. هجان ها اڪيلو سِرُ ته منهن ڏئي مٿانهين کان هلندو ڳوٺ پهچان ها پر هاڻي هنن سؤ گڏهن جو ڇا ڪيان؟“
هن جي ڳالهه ٻڌي واٽهڙو سندس ڀڪ ۾ ويٺو ۽ ڪنڌ ورائي ڏٺو. ڪو گس خالي نه هيو جتي پاڻي نه هجي.شام ٿيڻ واري هئي ۽ رات تائين رستن تان پاڻي جي نڪرڻ جو ڪو امڪان نه هيو.
”لڳي ٿو توکي رات هتي رهي صبح سان سفر ڪرڻو پوندو.“ واٽهڙوءَ چيو.
”چوين ته سچ ٿو.“ راموءَ مايوسيءَ مان چيو. ”پر هنن گڏهن کي ڪٿي لڪايان. هجي ها گهر ته هنن کي رسن سان ٻڌي هٿيڪو ڪيان ها. هن رڻ پٽ ۾ مون وٽ ايڏا رسا نه آهن. رات ٿيندي ئي جيڪڏهن اوندهه ۾ هيڏانهن هوڏانهن ڀٽڪي ويا ته وڏي نقصان ۾ پئجي ويندس. رسن بنا هنن کي هٿيڪو ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو آهي.“
هن جي ڳالهه ٻڌي واٽهڙو ٽهڪن ۾ ٻڏي ويو.
”اها ڪهڙي ڳالهه آهي.“ هن چيو. ”مان سمجهان ٿو ته تون ضرور سؤ گڏهن کي سؤ رسن سان ٻڌي هٿيڪو ڪندو هوندين پر اهو ڪو مسئلو نه آهي. منهنجي ڳالهه غور سان ٻڌ.“
پوءِ واٽهڙو راموءَ ڀرسان اچي وڏي راز مان ٻڌائڻ لڳو.
”تون هيئن ڪر. جيئن گهر اڳيان گڏهن جي ڳچيءَ ۾ رسو وجهي ڪنڊيءَ جي وڻن سان ٻڌندو آهين ائين هر گڏهه کي ڪنڊيءَ جي وڻ وٽ بيهاري خالي هٿ ان جي ڳچيءَ چوڌاري ڦيرائي ڪنڊيءَ جي ٿڙ ۾ ڳنڍ جو اشارو ڏي. گڏهه ائين سمجهنداته اهي ٻڌجي ويا آهن. تون منهنجيءَ ڳالهه تي يقين ڪر اهي پاڻ کي ٻڌل سمجهي بيهي رهندا. جڏهن رات گذري ته صبح سان راهي ٿجانءِ.“ واٽهڙو هن کي صلاح ڏئي روانو ٿي ويو. ان جي وڃڻ کان پوءِ رموءَ ايئن ئي ڪيو. هن هر گڏهه کي ڪنڊيءَ جي وڻ وٽ وٺي خالي هٿ ان جي ڳچيءَ چوڌاري ڦيري ٿڙ ۾ ڳنڍ جو اشارو ڏنو. جڏهن هو واندو ٿيو ته ڏٺو سڀ گڏهه ائين بيٺل هيا جيئن اولهاري ڀٽ جي لهواڙيءَ تي ٻڌجڻ کان پوءِ بيٺل هجن. رموءَ سک جو ساهه کنيو ۽ سوچيو چڱو ٿيو واٽهڙو مليو جنهن اهڙي صلاح ڏني جا وقت تي ڪارائتي ثابت ٿي.
جڏهن رات پنهنجا پنک پکيڙيا ته مينهن بند ٿي چڪو هيو پر وڄ آسمان ۾ چير وجهي چمڪي رهي هئي. ڀٽ هيٺ نانگن جي تيز ترڻ ڪري پاڻيءَ ۾ سرڙاٽ پئي ٿيا. هن جا کيسا ڀريل هيا پر کائڻ لاءِ ڪجهه نه هيو. هن سوچيو هيو. ننگر پارڪر پهچي مختيارڪاريءَ ٻاهران دينوءَ جي هوٽل تان دال ماني کائي اڳتي وڌندو پر ننگر پارڪر اتان ڪجهه پنڌپري ڪارونجهر جي ڪاراڻ ۾ لڪيل هيو. هن کي بک ورائي وئي هئي. موسم جي وٺ سٺ ۾ هن مانجهاندو به نه ڪيو هيو. هن سوچيو الاءِ هوٽل کليل هوندو الاءِ نه. اهو سوچي وري مايوسيءَ مان ڪَرَ ڀڃي اوٻاسيون ڏيڻ لڳو. کيس بک تپائي رهي هئي. هو لٽو ڇنڊي اهو سوچي اڳتي وڌيو ته جي دينوءَ جو هوٽل بند هوندو ته مانيءَ ڳڀو ضرور هِتان هُتان ملي پوندو. هو هلندو جڏهن ڪارونجهر کي ويجهو ٿيو ته اوچتو اتر کان واءُ مينهن ٿي ويو. وڏڦڙو وسيو ۽ آسمان ۾ ٺڪاءُ ٿيو، ڄڻ اڀ ڦاٽي پيو هجي. وڄ باهه جيان وسڻ لڳي ۽ جڏهن ڪارونجهر تي ڪري ته اهو ٻرڻ لڳو. هو منهن ڀر هيٺ ڪريو. جبل تان رڙهندو جڏهن جين مندر جي پڌر ۾ ڪريو ته کپر ڇرڪي وڃي مها وير جي بت ۾ لڪيا. رموءَ جي وات مان وهندڙ رت ڄمي ويو. هن جون اکيون کليل هيون ۽ اڀ مان مينهن ڪڻيون ڳوڙهن جيان انهن تي ڪري رهيون هيون.
ڀٽ تي ڪنڊيءَ جي وڻن هيٺان بيٺل گڏهه اتي ئي بيٺا رهيا. صفا نه چريا. رمو نه اچڻو هيو نه آيو. چار ڏينهن گذري ويا. ساڳيو واٽهڙو جنهن رموءَ کي صلاح ڏني هئي اوچتو اتان اچي لنگهيو. ڏٺائين رموءَ جو ڪو نانءُ نشان نه هيو. گڏهه ڪنڊيءَ جي وڻن هيٺان بکن ۾ پاهه ٿي رهيا هيا. هو سمجهي ويو ضرور ان رات رموءَ سان ڪو حادثو ٿيو آهي. گڏهه ان خيال کان ته رسي سان ٻڌل آهيون پنهنجيءَ جاءِ تان نه چريا آهن.بک ۽ اڃ انهن جا حال هيڻا ڪري ڇڏيا هيا. گڏهه ڏاڍا مظلوم پئي ڏٺا. هو هر گڏهه وٽ ويو ۽ انهن کي آزاد ڪرڻ جي نيت سان ڳچيءَ چوڌاري ائين هٿ ڦيريا جيئن رسي مان ڇوڙيندو هجي. گڏهن جڏهن محسوس ڪيو ته اهي رسن مان آزاد ٿي چڪا آهن، خوشيءَ مان نڪ ڇنڊي چپ ڦڙڪائڻ لڳا. واٽهڙوءَ انهن کي گاهه کارائي پاڻي پيئاريو. پوءِ هو ڀلي گڏهه تي چڙهي ويٺو ۽ نوانوي گڏهه ادب مان هيٺ ڪنڌڪري قطار ٺاهي ائين هلڻ لڳا جيئن هو رموءَ پويان هلندا هيا.
***