اسان ماڻهو ٿورڙي تي ڇو ٿا راضي ٿي وڃئون؟!
آغا سليم: منهنجي خيالَ ۾ منهنجا ناول ”همه اوست“ ۽ ”اونداهين ڌرتي روشن هٿ“ اڃان به گهڻا پڙهيا ٿا وڃن. ان جو هڪڙو سبب اهو به آهي ته اهي ناول يونيورسٽين جي سئليبس تي رکيل آهن. پر اها ناول جي popularity ناهي، اِها پڙهندڙ جي مجبوري آ. باقي جيسيتائين ناول جي وڪري جو سوال آهي، ۽ جيئن مان ڏسان ٿو، ته ناول وڪرو ٿئي ٿو ۽ ماڻهو پڙهن به ٿا، مون سان منهنجو جيڪو به پڙهندڙ مليو آ، اُنَ منهنجي انهن ٻن ناولن جو حوالو ڏنو آ، حالانڪه مون ٻيو به گهڻو ڪجهه لکيو آهي. منهنجا ناول بازار ۾ ملن ٿا يا وري آئوٽ آف اسٽاڪ ٿي ويا آهن مون کي خبر ناهي، پر مان سمجھان ٿو ته پبلشر پڙهيو ويندڙ ڪِتاب کي آئوٽ آف اسٽاڪ ٿيڻ نه ڏيندو آهي..... سو مون کي ته اها ئي انفارميشن آهي ته منهنجا ناول هَلن ٿا، پڙهيا ٿا وڃن ۽ ساڳي ئي وقت سراج جو ناول به ايڏو ئي پاپولر آ، اڄ به........ ”پڙاڏو سوئي سڏ“.
امر اقبال: منهنجو مطلب آ ته، سنڌ جي تاريخ جي پسمنظر ۾ سراج صاحب جيئن ناول لکيا، يا ان کان پوءِ وري غلام نبي مغل صاحب لکيا، يا وري توهان تصوف جي موضوعن تي ناول لکيا....... ته اهڙي قسم جا موضوعاتي ناول اڄڪلهه اسان وٽ ڇو نه ٿا لکيا وڃن...... يا توهان جي جنريشن کان پوءِ اسان وٽ اهڙا ڪي ناولنگار ڇو پئدا ٿي ڪونه سگهيا آهن؟
آغا سليم: عرض اِهو آ ته........ اِها ڪا روايت ته نه ٿي ٿي سگهي نه، ته هميشه ماڻهو اهڙي ئي قسم جا ناول لکن...... هڪڙو موضوع آ، انهيءَ تي لکجي ويو، مون پنهنجي اينگل کان لکيو، سراج پنهنجي اينگل کان لکيو.... غلام نبي مغل لاءِ به توهان چئو ٿا..... پَرَ مون سندس ناول ڪونه پڙهيو آ...... جيڪو به تاريخي پس منطر ۾ آهي. ائين نه ٿيندو آ ته ليکڪ هڪ ئي موضوع جي تسلسل ۾ پيا لکندا رهن. زندگيءَ جا ٻيا به هزارين موضوع آهن.
امر اقبال: طارق عالم جو ناول ”رهجي ويل منظر“، تمام گهڻو مقبول ٿيو. نوجوانن ۾ خاص ڪري، ان ناول کي تمام گهڻي پيارَ سان پڙهيو ويو ۽ اڃان به پڙهيو وڃي ٿو..... توهان ان جي باري ۾ ڇا چوندا؟
آغا سليم: هاڻي مهرباني ڪري مون کان اهو نه پُڇجو ته توهان کي فلاڻو ناول پسند آهي يا فلاڻو پسند ناهي..... ٿورڙو مان پنهنجو عيب ٻڌايان ته مون ۾ rejection ڏاڍي آهي..... منهنجي طبيعت ۾ شامل آ. سو انهيءَrejection جو مطلب اِهو ناهي ته، هي سُٺو ناهي ته، ان جو مطلب ته مان پاڻ سُٺو آهيان ـــ ڪنهن جي rejection ڪري مان پنهنجي projection ڪيان.... اهو مقصد ناهي پر شاههَ واري اِها سِٽَ آهي:
مون سي ڏٺا ماءِ، جنين ڏٺو پرينءَ کي
ته اسان ماڻهو تورڙي ٿي ڇو ٿا راضي ٿي وڃئون؟.... سو مون کان اهو نه پُڇو ته ڪهڙو ناول پسند اٿو..... ڪهڙو نه....
امر اقبال: توهان جو جيڪو نثر آهي، ان نثر تي به شاعريءَ جو گُمان ٿيندو آهي، پر آغا سليم جيڪو شاعر آهي، ان جي شاعري هڪ محدود ڪئنواس ۾ ئي رهي، اُهو ڪئنواس گهڻو وسيع ڇو ڪونه ٿي سگهيو؟
آغا سليم: پهرين ڳالهه ته ماڻهو ٺاهي ٺُڪي ناهي لکندو ــ توهان وٽ هِڪُ Inner discipline ٿيندو آهي، جنهن مان ٻولي پنهنجو Style ٺاهيندي آهي. ٻيو ليکڪ جا جيڪي Asthetics هوندا آهن، اهي develop ٿيندا آهن. ته انهن جو اظهار ٿيندو آهي. ٻولي پاڻ It self نه هوندي آ. ٻولي وسيلو آ، توهان جي اندر جي اظهار جو. پوءِ اها ٻولي ڪنهن جي ڪيئن ٿي ٺهي پوي، ڪنهن جي ڪيئن ــ اِهو سڀ ڪجهه ماڻهو دانسته نه ٿو ڪري. ائين الائي ڇو ٿيو جو منهنجي ٻولي اهڙي ٺهي وئي.....
تنهن کانپوءِ توهان ڳالهه ڪئي ته شاعريءَ جي.......... ته اسان جيڪي نثر نگار آهيون، اُهي نثر جي هِڪَ هِڪَ صفحي ۾ الائي ڪيترا غزل چئي ويندا آهيون، اظهارَ جي لحاظَ کان........ سو نثر کي هروڀرو ائين سمجھيو ويندو آ........... سو ٺيڪ آ شاعري پنهنجي جاءِ تي، نثر پنهنجي جاءِ تي......
امر اقبال: توهان جو جيڪو ترجمي جو ڪَمُ آهي، لطيف سائينءَ جي ڪلامَ کي اوهان اردوءَ ۾ منظوم ترجمو ڪيو، يا وري ريسرچ جي حوالي سان، خاص طرح سچل سائينءَ جي ڪلامَ جي حوالي سان توهان جو جيڪو ڪم آهي...... اِهي تمام اهم ۽ وڏا ڪَمَ آهن، پَرَ اَسان کي ضرورت آهي انهيءَ آغاسليم جي جيڪو ڪهاڻي لکي، جيڪو ناول لکي..... اُهو آغا سليم اسان کي واپس ملي سگهي ٿو؟
آغا سليم: مان هڪڙي دفعي پنهنجي هڪ ڪالم ۾ لکيو ته: ”ننڍي لاءِ ڪهاڻي پڙهندا هياسي ته شهزادي گم ٿي وئي ۽ شهزادو ان کي ڳولڻ لاءِ نڪتو...... شهزادي کي چيو ويو ته پُٺتي نه نهارجان، پٺتي نهارڻ سان پنڊ پهڻ ٿي ويندين“.......... سو مان پنهنجي لاءِ لکيو ته: ”مان سڌو سنئون ويسُ پئي، شهزاديءَ جي ڪڍ، ته پويان سڏ ٿيو، پوئتي ڏٺم ته شاهه سائينءَ مون کي سڏ ڪيو آهي ۽ مان اتي ئي پنڊ پهڻ ٿي ويس“...... شاهه سائينءَ وٽ مان پنڊ پهڻ ٿي ويو آهيان. مون جڏهن ”همه اوست“ ناول لکيو، تڏهن ڄڻ ته سنڌ کي، پنهنجو پاڻ کي، سنڌ جي تصوف کي discover ڪيو..... مون چيو، اسان جو Heritage هيڏو سارو آهي ۽ اسان صرف موهن جي دڙي تي خوش آهيون...... ٺڪر ڀتر سامهون پيا آهن..... هي جيڪو جيئرو نظريو آ، attitude آ، اسان ان کي ڇڏيو ويٺا آهيون، بس انهيءَ ڏينهن کان پوءِ مون کي fixation ٿي وئي ته مان هاڻي ڪم ڪندس ته پنهنجي هن Heritage تي ڪندس...... افسانه ٻيا به لکن ٿا، ناول غلام نبي مغل به، شابس ٿس، تمام سُٺو لکي ٿو...... لِکَن ٿا..... مون چيو، مان هاڻي هي ڪَمُ ڪيان. پوءِ شاهه سائينءَ کي نئين نئين angle کان ٿا ڏسؤن ته نئون نئون ماڻهو ٿو نظر اچي ۽ هُنَ سان justice انهيءَ ڪري نه ٿيو آ جو هُنَ جي شاعريءَ کي عروضي شاعريءَ ۾ ترجمو ڪيو ويو آ. جڏهن ته هيءَ جيڪا شاعري آ شاهه سائينءَ جي، يا سَچَل جي، اها اسان جي سماعَ جي روايت جي شاعري آ، ڳائجڻ واري شاعري آ، جيڪڏهن ڳائجي نه ٿي سگهي ته پوءِ ترجمو ڇا جي لاءِ؟؟ ڪهڙي صوفي شاعِرَ ڪا نئين ڳالهه ڪئي آ جيڪا، ڪنهن ٻي نه ڪئي آ؟!.... Style هوندو آ هر شاعِرَ جو، expression جو اندازُ هوندو آ، موسيقيت هوندي آ.... سو مون سائينءَ جو ترجمو ڪيو موسيقيءَ تي، هِڪَ معمولي شعر ٿو ٻڌايان اوهان کي سائينءَ جو ته:
نوري ۽ ناري جوڳيئڙا جهانَ ۾
ٻري جن ٻاري، آءٌ نه جيئندس ان ريءَ
اهو مون ترجمو ڪيو:
ڪيا ڪيا جوگي جگ مين، ڪڇ نوري ڪڇ ناري
جن مين جوت نياري، بن ان ڪي ڪيا جينا ري!؟
سو مطلب آ ته مون سائينءَ کي اندر ۾ ٻوڙي، اندر ۾ تحليل ڪري recreate ڪيو آ ــ مان توهان کي وري.... شاهه سائينءَ جي ڳالهه نڪتي آ ته، ٻڌايان ٿو، مان گلگت ۾ هُيس...... درياءِ گلگت وهندو آ، ان جي ڪناري تي منهنجي هاسٽل هُئي، ان جي ڪمري ۾ رهندو هُيس، سائينءَ جو ”مومل راڻو“ ترجمو پئي ڪيم، مومل راڻي ۾ هِڪَ سِٽَ آهي ته:
سون ورنيون سوڍيون، روپي رانديون ڪن
اهو مان پهريان به ٻڌائي چُڪو آهيان مثالُ..... پَرَ اها ڏکيائي ٿو ٻُڌايان ته، ترجمو ڪندي ڪيئن ٿي ڏکيائي ٿي؟... هاڻي اُهو شعر مون کان (ترجمي ۾) هلي نه پيو. مان سگريٽ پيئندو هُيس، سو مان سگريٽ پيئندي درياءِ گلگت جي ڪناري پئي گهميس، ورجايم پئي ته: ”سون ورنيون سوڍيون، روپي رانديون ڪن“، انهيءَ کي اردوءَ ۾ ڪيئن ترجمو ڪيان...... ائين اوچتو خيال اچي ويو ته:
ڪندن تَن ڪنواريان، کيلين چاندي سنگ
جوڙي خوشبو مين رَچي، مهڪي مهڪي رنگ
ڪهي لطيف سجائين خود ڪو، عجب رنگ ڪي ڍنگ
چڙها پريت ڪا رنگ، وه آئي ڪاڪ ڪي گهاٽ په
سو مون سائينءَ ۾ ايڏو ٻُڏي لکيو آ.
امر اقبال: لطيف سائينءَ کي ترجمو ڪرڻ مهل توهان تي ڪي نوان انڪشاف..........؟
آغا سليم: Yes......... Revelations..... انڪشافَ......... بهترين لفظ استعمال ڪيو توهان........
امر اقبال: .......... ته ڪو اهڙو موڙ به آيو جو توهان، قلم پاسي تي رکي چيو هجي ته: ”هي ڪم مون کان زور آ......“
آغا سليم: نه نه .............. شڪست نه مڃي....... سائينءَ سان انصاف نه ٿو ڪري سگهجي....... پُڄي نه ٿو سگهان مان. اهو ته سوال ئي پيدا نه ٿو ٿئي..... هڪ ماڻهو جيڪو روحانيت جي بلندين تي هُجي...... اُهي وسعتون، اهي بلنديون ڪيئن حاصل ٿين؟..... پَرَ روشني ته ملي ٿي نه سائين!، ڪنهن نه ڪنهن هنڌان ـــ هاڻي مان توهان کي ٻُڌايان ٿو سائينءَ جي revelations جي باري ۾...... انڪشاف ڪيئن ٿا ٿين..... مون سارو رسالو ترجمو ڪيو آ....... پَرَ ڪو ڪو بيتُ پڙهان ٿو ته مون کي ائين ٿو لڳي ته هي ته مان پهريون دفعو پيو پڙهان...... مان توهان کي ٻُڌايان ته ترجمي ۾ به اصل رُوح ختم ٿي ٿو وڃي...... سائين music جو بادشاهه هو، لفظن جو بادشاهه هو، خبر ٿس ته ڪهڙي لفظ ۾ ڪيتري موسيقيت آ، هاڻي مان توهان کي هڪڙو شعر ٿو ٻڌايان..... رڳو اکيون ٻوٽي جيڪڏهن ماڻهو ٻُڌي ته ائين سمجھندو ته ڄڻ الائي ڇا پيو اکين اڳيان هلي:
آکون، ڊاکون، سرکنڊ شاخون، جِتي چوکا چندن ڪنور
هاڻي ٻُڌايو....... ڪيڏي نه هڪ عجيب قسمَ جي سِٽَ آ...... صوتيات ته ڏسو ان جي..... موسيقيت ته ڏسو.
مئه سي ئي ماڻيا، جن تي نه ڀرن ڀنور
ڪنواريون ۽ ڪنور، ڪاهه ته پسون ڪاڪَ کي
آکون، ڊاکون، سرکنڊ شاخون، جِتي چوکا چندن ڪنور............. مان ته ان جي صوتيات جي باري ۾ اوهان کي ٻُڌايو پئي.... ان جي معني ٰ آهي..... آکون، اخروٽ جا وڻ، ڊاکون، انگور جون وليون، سرکنڊ، خوشبوءَ جو جيڪو ٻوٽو ٿئي ٿو، ان جون شاخون..... جِتي چوکا چندن ڪنور...... جِتي تمام گهڻو چندن آ ۽ ڪنور جا گُلَ آهن.... هاڻي ٻُڌايو..... هيڏو حُسن صرف هِڪَ سِٽَ ۾ ٿا ڏسؤن.... جِتي خوشبوئون به آهن..... سونهن به آهي....
مئه سي ئي ماڻيا، جن تي نه ڀرن ڀنور
ايڏا ڪنوارا ڪنور هِن...... ڪنور جا گُلَ ايڏا ڪنوارا هِن جو جن تي اڃان ڀنور به نه ڀريا هِن..... هاڻي وري ڪاڪَ جي ڪنوارين جو ذڪر:
ڪنواريون ۽ ڪنور، ڪاهه ته پسون ڪاڪَ کي
اَڙي!!!.... مون چيو..... هي بيت ته الائي ڪيئن ترجمو ڪيو هوندم..... سو اِهي revelations آهن.....
امر اقبال: ڀلا ڪڏهن اهو خيالُ آيو توهان کي، ته اُردوءَ جي پئماني ۾ لطيفَ جي ڪلامَ جو مَڌُ ماپي ئي نه ٿو سگهي!
آغا سليم: مان اعتراض ڪندو آهيان دوستن تي، هڪڙو ته جيڪو...... اصل ۾ اردوءَ جا ٻَه لهجا آهن. هڪڙو آهي:
ڪون هوتا هي حريفِ مئه مرد افگنِ عشق
غالب ٿو ڳالهائي......... ترڪ ٿو ڳالهائي..... هي اهو ئي لهجو آ تُرڪن جو ـــ هڪڙو آهي:
گوري سوئي سيج پر مخبر ڊالي کيس
انهيءَ کي مان چوندو آهيان خسرو جو لهجو.
خسرو ايسي پريت ڪرو جيسي هندو ڪي جوءِ
پرائي پوت ڪي ڪارن جل جل ڪوئلا هوءِ
امر اقبال: واهه واهه.......
آغا سليم: هاڻي اها به اردو آ...... هوءَ به اُردو آ..... هي صوفي آ....... هُو چوي ٿو:
سو پشت سي هي پيشهِ اَباء سپاه گري
هُو اُنَ جو لهجو آ..... هاڻي مان..... مان ڀلا ڪو ائين ترجمو ڪيو آ ڇا؟!..... جو ڪا assignment مليل هُجي ۽ مان ويهي ترجمو ڪيان..... نه........ مون اهو سوچيو ته سائينءَ جو جيڪو عورت جو لهجو آ، اهو ڪهڙي ٻوليءَ ۾ ٿي سگهندو؟.... ترڪ لهجي ۾ ٿيندو يا ”گوري سوئي سيج پر“ واري لهجي ۾ ٿيندو؟ پوءِ مون ٻنهي کي ملائي ڪري ڪيو. هاڻي ”چوکا ۽ چندن“.... انهن لاءِ اردوءَ ۾ ڪهڙو لفظ آهي؟!!! انهن کي اردوءَ ۾ ڪيئن ترجمو ڪبو؟ هاڻي جيڪا بادشاهي اردو آ، عورت جو لهجو ان ۾ نه آڻي سگهبو. عورت جو لهجو نرم هوندو..... ترجمو ڪو آسان ڪم ناهي...... recreation آ.
امر اقبال: سچل سائينءَ عورت جو آواز ”ننگڙا نماڻي دا جيوين تيوين پالڻا“ جي لفظن ۾ اظهاريو آ.....
آغا سليم: ها...... ايئن ته ٿيندو نه!...... چئو ته وري انهيءَ تي به ڳالهايان.
امر اقبال: ها سائين! ضرور..........
آغا سليم: مان سَچَلَ تي جيڪو ڪِتاب لکيو آ، ان ۾ لکيو آ ته سچل سائين اُميد جو شاعِرُ آ، Libration جو شاعِرُ آ ــــ Liberate ٿو ٿئي. اهو ڪيئن ٿو ٿئي؟؛ ڪافي آ...... هلي ٿي..... ”ننگڙا نماڻي دا، جيوين تيوين پالڻا“...... ڏسو ته هڪ عورت آ جيڪا ڪنوار آ، گهونگهٽ ڪڍي ويٺي آ، ڪنوار کي احساس آ ته مان شڪل صورت جي سُهڻي ناهيان، اها پنهنجي گهوٽ کي ٿي چوي ته: ”ميري آهيان مندي آهيان بيشڪ بندي آهيان، ڍڪين ميڏا ڍولڻا، عيبَ نه کولڻا“..... اها التجا ڪندي ڪندي..... پوءِ ڇا ٿي چوي: ”يار سچل تون لٿي ڪشالي، گهونگهٽ کولڻا، ٻهه ٻهه ٻولڻا“..... اهو آ سچل. اڄ تائين ڪنهن نه سمجھيو هوندو سچل کي ته انهيءَ هڪڙي ڪافيءَ ۾ ڪيڏو انسان جي اندر جو سفر آ.... ته هڪڙي ڇوڪري جنهن کي خبر آ ته منهنجي شڪل صورت سُٺي ناهي، ان جي قبوليت ٿي وئي ــــ هُنَ جيڪا التجا پئي ڪئي اها قبول ٿي وئي.... هاڻي ڏسو: ”گهونگهٽ کولڻا، ٻهه ٻهه ٻولڻا“..... سَچَلَ به ته سائين! discover ڪيو آ نه...... هِڪَ هِڪَ سِٽَ ڳالهائي ٿي..... ٻُڌڻ وارو هُجي.......
امر اقبال: ڪٿي ڪٿي وري سائين! سَچل جهڙو سرمست عاشق وري عاشقاڻي مجبوريءَ ۾ به هليو ٿو وڃي: ”چيم آخر ٻُڌي هٿڙا: اڳيان دلبر تو اينداسون..... چيائين: ايندين ته ڇا ٿيندو؟ ڏسڻ منهن ڪين ڏينداسون.......“
آغا سليم: ٺيڪ آ........ پَرَ هاڻي ڏسو نه..... ”گهنڊ کول ديدار وکائو، مين آيا مک ويکڻ“..... هاڻي ماڻهو اچي ٿو ديدار ڪرڻ ته ڪنهن humble way ۾ اچي ني!..... حڪم ٿو ڪري.... ۽ صوفيءَ لاءِ ۽ خُدا جي لاءِ چوندا آهن ته ماڻهوءَ جي وچ ۾ ماڻهوءَ جو پنهنجو وجود....... عاشق ۽ معشوق جي وچ ۾ عشق..... اهي پردا آهن...... خود عشق پردو آ....... ”گهونگهٽ کول“ معنيٰ الله کي ٿو چئي...... پَرَ ڪيڏي حاڪمانه اندازَ ۾ ٿو چئي، ڪيڏي اعتماد سان ٿو چئي ـــ اهڙي شاعريءَ ۾ رُڳو خوشبوءِ هوندي، رُڳو حُسن هوندو.......... مون کي ياد نه ٿو پوي..... منظور علي خان جو ڳايل ڪلام آهي: ”ڪيو سينگار سُهڻي دي اڳيان.......... تسان سياليان مشڪ ملو ڀلا“.... يعني پوري تَن کي توهان سينگاريو....... مشڪن سان خوشبوءِ ڪريو..... هِڪَ معمولي سِٽَ آ....... پر جي اوهان جي اندر ۾ مشڪ آهي، اندر ۾ ڪي اَٿَوَ خوشبوئون، ته اِها سِٽَ اوهان کي بيهاري ڇڏيندي ته اڳتي پوءِ وڌ اڳ ۾ هي سٽ ته اندر ۾ لاهه.......
امر اقبال: سچل سائين جي فِڪرَ جي حوالي سان توهان جو جيڪو انگريزيءَ ۾ ڪِتابُ آيو آهي....
آغا سليم: اُنَ ڪِتابَ جو Theme آهي ”سچل“. هِڪُ ٿيندو آهي توهان ڪا شيءِ کڻي رکو، هڪ ٿيندو آهي ان جو پورو perception، يعني ان جو پورو پس منظر ـــ سو مون سائينءَ کي کڻي ائين ساهميءَ وِچَ ۾ نه رکيو آ. مون ٻُڌايو آ پهريان ته تصوف ڇا آهي؟ ان جي شروعات ڪيئن ٿي؟ ان جي History ڇا آهي؟ ڪهڙا ڪهڙا سبب هئا...... نظريو ٺهڻ جا؟..... ان کان پوءِ جيڪي صوفي شاعِرَ ٿي گذريا آهن. ڪن ماڻهن کي شايد خبر به نه هوندي ته بيبي رابعه بصري تمام وڏي شاعره هئي، منصور حلاج به شاعر هو. بايزيد بسطامي وڏو شاعر هو. ان کي چوندا آهن “Intoxicated poet”..... معنيٰ ته سرمست هوندو هيو ان زماني ۾. اهي سڀ اهڙا شاعِرَ آهن جن روانيون قائم ڪيون. اڄ جي ڪوئي صوفي شاعري ڪندو ته انهن مان ڪنهن نه ڪنهن جو اڻ سڌي طرح ان تي اثر ضرور ٿيندو. ايڏا وڏا شاعِرَ آهن..... دنيا جا جيڪي به صوفي شاعِرَ آهن، انهن تي انهن شاعرن جو اثر هوندو. اهي بنياد ئي اهڙو رکي ويا آهن. اهي ايڏا وڏا Jiant هُيا، هنن جي روشني اڃان تائين اسان تائين پُهچي ٿي ــــ اهي Fountain head هُيا. انهن وٽان وهڪرو وهي ٿو. اهو وهڪرو شاههَ تائين به پهتو ته سچل تائين به...... تنهن کانپوءِ سنڌ ۾ صوفي روايت جو آغاز ڪيئن ٿيو، ان تي لکيو اٿم ــــ يعني سچل کان اڳ هِتي ڪهڙا شاعِرَ هُيا، انهن جو سچل تي ڪهڙو اثر رهيو آهي. ڪِتاب جو نالو آهي: “Sachal: The Rapturist Poet”، سچل: سرمست شاعر........ مدهوش شاعر. پوءِ آيو آهيان سچل طرف....... هاڻي سائينءَ جا گهڻا ئي رُخَ آهن، هڪڙو ته شاهه ۽ سچل جو ٿورو موازنو ڪيو اٿم ته هُو ”جمالي“ آ ۽ هي ”جلالي“. لطيف سائين ائين نه ٿو چوي ته: ”آهيان اناالحق“ ـــ لطيف سائين پنهنجي ڪردارن جي معرفت ٿو ڳالهائي..... يعني سسئي ٿي چوي پئي ته: ”پاڻ پنهون آهيان“ ـــ ”اناالحق“ واري ئي ڳالهه آ نهَ؟! پَرَ جيئن ته هُو جمالي شاعِرُ آ ته اِها ڳالهه به لوڪ ڪردار جي واتان ٿو چئي.
امر اقبال: ائين چئي سگهجي ٿو ته لطيف ”جمال“ جي جيتري گهرائيءَ تائين پُهتل آهي، سچل ”جلالَ“ جي اوتري ئي اوچائيءَ تي آهي؟
آغا سليم: نه نه نه......... روين جي ڳالهه آهي.... منصور جلالي هو.... .هڪڙا آهن جمالي ۽ ٻيا جلالي ـــ سچل جو رويو جلالي آهي. ”ايجها ڪم ڪريجي.... جنهن وچ الله آپ بڻيجي“..... اها ڪا ڪفر جي دعويٰ ڪانهي ڪا. محبوب جي رنگ ۾ عاشق ايڏو رنگجڻ جي ڪوشش ڪندو آهي ته اهو ٿي وڃان: ”تو من شدي من تو شدم“ معنيٰ الله سان ايڏو عشق ڪجي ته الله پاڻ بڻجي وڃجي. سچل جڏهن چوي ٿو ته: ”عشق جي ٻاجھُون ٻيا سَڀُ ڪُوڙ نه ڪي حُور قصور“ يعني اِهي ڪونهن..... پر ان جو مطلب اهو ناهي ته هُو ڪفر ٿو ڪري..... جڏهن قُرآن ۾ آهي، ته پوءِ آهن..... پوءِ ڪيئن ٿو ان کان انڪار ڪري سگهي...... اهو نه هجڻ معنيٰ ته توهان انهن کي پاسيرو ڪري ڇڏيو...... جيڪا فلاسافي......... اسان جي بيبي رابعه بصري آهي...... چوي ٿي: ”الله سائين! مان جيڪڏهن جنت جي لالچ ۾ توسان پيار ڪريان ته مون کي دوزخ ۾ وِجُهه....... جيڪڏهن دوزخ جي ڀَوَ کان ڪريان، ته مون کي تباهه ڪر..... مون سان صرف انهيءَ ڪري پيار ڪر ته مان تو سان پيار ٿي ڪريان“. ٻي روايت آهي ته پاڻ وڃي پئي هِڪَ هٿ ۾ ڪُوزوهيس، ٻئي هٿ ۾ ڏيئو هُيس. پُڇيو ويس: ”بيبي صاحبه! ڪاڏي ٿي وڃين؟“ چيائين: ”هِنَ ڏيئي سان جنت کي ساڙڻ ٿي وڃان ۽ هُنَ ڪُوزي سان دوزخ کي وِسائڻ ٿي وڃان ته جيئن ماڻهو انهن جي لالچ ۽ ڊَپَ ۾ خدا سان پيار نه ڪن، پر خُدا سان صرف خُدا جي ڪري ئي پيارُ ڪَن“. سو هيءَ ڳالهه هروڀرو ”ڪُفر“ نه آهي. مُلان کي ته خبر ئي نه ٿي پوي......
”دين مذاهب رهه گيا ڪس جا، ڪفر ڪٿان اسلام“
معنيٰ آهي ”الله سان عشق“ جنهن ۾ دوئي ختم ٿئي.