نوجوان ڏاڍو سُٺو ٿا لکن، پر سينيئر کين پڙهن ئي نه ٿا....
اسحاق انصاري: تعليم جي شروعات، پرائمري کان وٺي ڪاليج تائين، لاڙڪاڻي ۾ ٿي، تنهن بعد سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو..... خواهش ته اها هُئي ته فائن آرٽس ۾ پڙهجي، پَرَ اُنَ زماني ۾ اُهو به concept هيو ته پڙهجي اُهو، جنهن وسيلي ڪا نوڪري به ملي...... بي ايس سي فزڪس ۾ ڪئي هئي، ان ڪري ئي Statistics ۾ وَيمُ...... ان سبجيڪٽ جو نالو به پهريون دفعو اُتي ئي وڃي ٻُڌو..... پَرَ پوءِ اُنَ کي چئلينج طور قبوليو ۽ فرسٽ پوزيشن حاصل ڪئي.
محمود سومرو: (کلندي) “Statistics” اُچارڻ ۾ ئي ڏُکيو آهي....
اسحاق انصاري: (ٽهڪ ڏيندي) اسان اُنَ کي ماسٽرس جي ڊگري ڏيندا آهيون، جيڪو صرف صحيح اُچاري وڃي.....
امر اقبال: ”شماريات“ معنيٰ ڳڻپ..... ۽ اَدَبَ ۾ وري ليکا چوکا ٿين ئي ڪونه.......ته پوءِ ڪيئن اوهان ٻنهي شعبن کي گڏ گڏ هلايو ٿا؟
اسحاق انصاري: مان سمجھان ٿو ته ٻنهي شين ۾ نسبت آهي. Statistics ۾ به ڪهاڻيون آهن.... علامتي ڪهاڻيون. مثال طور هڪ فارمولو آهي “y=a+bx” ..... اهو فارمولو ٻڌائيندو آهي ته اوهان جي Growth ڪيئن ٿي ٿئي. انهيءَ واڌ يا Growth ۾ وري ڪيئي ڪهاڻيون اچي ٿيون وڃن. انهيءَ ڪري مون اڳتي هلي Ph.D به انهيءَ سبجيڪٽَ ۾ ڪئي....
امر اقبال: اسيءَ واري ڏهاڪي جي پڇاڙڪن سالن ۾ اوهان هِنَ ئي اسٽوڊيو مان Listners سان ميزبان جي حيثيت سان مخاطب ٿيندا هئا.... اَڄُ هِتي مهمان آهيو..... ڪيئن ٿا محسوس ڪيو؟
اسحاق انصاري: لڳي ٿو ته اُنهيءَ پُراڻي وقت ۾ اچي ويا آهيون.... هنن ئي اسٽوڊيوز ۾ اسين ويهندا هئاسين. ريڊيو اسٽوڊيوز جي پنهنجي هڪ خوشبوءِ ٿيندي آهي. جيئن ئي اوهان اسٽوڊيو ۾ داخل ٿيندا، ان خوشبوءَ کي محسوس ڪري وٺندا..... منهنجي لاءِ سَڀَ کان وڏي ڳالهه ته اسٽوڊيو ۾ ڪا به تبديلي ناهي، ائين آهي جيئن اڳ ۾ هو..... ڪا شيءِ تبديل ناهي ٿي.
محمود سومرو: (کلندي) اوهان جو اشارو مون ڏانهن ته ناهي؟
اسحاق انصاري: (ٽهڪ ڏيندي) توهان ۾ ته تمام وڏي تبديلي اچي وئي آهي......
محمود سومرو: توهان جو هڪ مخصوص انداز هوندو هو..... اوهان جا جُملا اڄ به ياد آهن.
اسحاق انصاري: مان شروع ۾ recorded پروگرام ”نئين سوچ“ ڪندو هيس، پوءِ وري Live پروگرام ڪيم.... اهو به هڪ اتفاق هو.... شوڪت خاصخيليءَ جي ڊاڪٽر مجيد چانڊئي سان دوستي هوندي هئي، اُهو لطيف يونيورسٽي آيو.... مان به اُتي هُيس.... هُو ”نئين سوچ“ ۾ نوجوانن جا انٽرويو ڪندو هو.... مون کي به انٽرويو ڏيڻ لاءِ چيائين.... (کلندي) ان زماني ۾ مان به نوجوان هُيس (سڀني جا ٽهڪَ)..... بهرحال نثار ميمڻ صاحب ان وقت خيرپور ريڊيو تي هُيو، ان ئي منهنجو انٽرويو ڪيو. پَرَ اتفاق سان سندس خيرپور ريڊيو تان بَدلي ٿي رَهي هئي، سو شوڪت خاصخيليءَ مون کي چيو ته ايندڙ هفتي کان تُون ميزبان جي حيثيت سان مختلف مهمانن جا انٽرويو ڪندين.... (کلندي) مان وري نخرو پئي ڪيو ته، نه يار! مان نه ڪري سگهندس..... نخرو ان ڪري پئي ڪيم جو مون کي اها خبر هئي ته ريڊيو وارا ڪمپيئرن کي هرو ڀرو تنگ ڪندا آهن.... سو مون شوڪت کي صاف انڪار ڪيو ته، نه بابا! مان ريڊيو تي ڪم نه ڪندس..... پر پوءِ شابس آهي شوڪت جي ثابت قدميءَ کي جو مون کي مڃائي ورتائين.
محمود سومرو: شوڪت خاصخيلي صاحب اهو تمام سُٺو ڪَمُ ڪيو..... ۽ پوءِ توهان به ”ريڊيو وارا“ ٿي ويئو...... (ٽهڪَ)
اسحاق انصاري: ڏاڍا سُٺا دوستَ هوندا هيا ان زماني ۾ ۽ سڀ محنت سان ڪَمُ ڪَندا هُئا.
امر اقبال: ان زماني ۾ اوهان جا آن ايئر ٽهڪَ ڏاڍا مشهور هوندا هئا......
اسحاق انصاري: هڪڙي خاتون شاعره پنهنجي Autobiography جي Chapter ۾ لکيو ته؛ مان ان زماني ۾ ريڊيو ٻڌندي هئس ۽ جڏهن اسحاق ٽهڪَ ڏيندو هو ته مان چوندي هيس ته انهيءَ حَراميءَ جا ٽهڪَ ته ماري وجھندا.......... (سڀني جا گڏيل ٽهڪَ)
امر اقبال: ڪالههَ فيس بوڪَ تي اوهان جو Status پڙهيم ته: ”پنهنجي جيون ـــ ڀومي خيرپور مان سَلام“..... خيرپور سان ايتري اُنسيت جو سبب ڇا آهي؟
اسحاق انصاري: پهرين ڳالهه ته اِهو لفظ ”جيون ـــ ڀومي“ مون چورايو آهي. اِهو لفظ اردوءَ جي شاعر مسلم شميم استعمال ڪيو آهي. سندس جنم ته شايد انڊيا ۾ ٿيو، پر هُو لاڙڪاڻي ۾ گهڻو رهيو آهي ۽ لاڙڪاڻي کي پنهنجي ”جيون ـــ ڀومي“ سڏيندو آهي. مون کي اهو لفظ ڏاڍو وڻيو، ۽ خيرپور منهنجي ”جيون ـــ ڀومي“ آهي..... مون کي مختلف Fields جي حوالي سان جيڪا سڃاڻپ ملي..... ريڊيو، اَدب..... ته انهن جو تعلق خيرپور سان آهي. مون 1985ع کان 1999ع تائين پنهنجي زندگيءَ جا ڀرپور چوڏنهن پندرنهن سال خيرپور ۾ گذاريا آهن. ان کان اڳ به مون جڏهن اڃان مئٽرڪ پاس ڪئي هئي.... ته ان زماني ۾ قربان منگي، خيرپور مان ٻارن جو رسالو ”پوپٽ“ شايع ڪندو هو.... ”پوپٽ“ جي انهن پَرچن جو مان مستقل ليکڪ هوندو هيس. قربان منگي خيرپور ۾ جيڪي ٻالڪ ميلا ڪرائيندو هو، انهن ۾ شريڪ ٿيڻ ۽ انهن جي ڪمپيئرنگ ڪرڻ لاءِ مان لاڙڪاڻي کان ايندو هيس..... ته خيرپور سان تعلق پراڻو آهي..... خيرپور جي ڪوٽڏيجيءَ واري علائقي ۾ 1970ع واري ڏهاڪي ۾، بابا سائين مختيارڪار هوندو هيو.... ته ڪوٽڏيجي ۽ خيرپور سان تمام گهڻي اُنسيت رهي آهي ۽ ان ڪري ئي مان خيرپور کي پنهنجي ”جيون ـــ ڀومي“ سڏيندو آهيان.
محمود سومرو: اَنيس انصاري صاحب جي پنهنجي هِڪَ وڏي سُڃاڻپَ هئي لکڻ جي حوالي سان، اوهان جا سڀئي ڀائِرَ به مختلف ادبي سڃاڻپون رکن ٿا، توهان کي اِهو ڪڏهن محسوس ٿيو ته، اسحاق انصاري به لکي سگهي ٿو؟
اسحاق انصاري: مان پنهنجيون يادگيريون پئي لکيون..... ته مان سمجھان ٿو، ان وقت مان پنجون درجو پڙهندو هيس.... پُراڻن گهرن ۾، ڏاڪڻين جي هيٺان هِڪَ ”هُري“ هوندي هئي. اسان جي گهرَ ۾ انهيءَ هُريءَ ۾ هڪ صندوق رکيل هوندي هئي، جنهن ۾ ڪِتابَ هوندا هُيا. مان اُنَ هُريءَ ۾ ويهي ڪجهه لکي رهيو هيس ته منهنجو وڏو ڀاءُ اشفاق اتان گذريو ۽ مون کان پڇيائين ته: ”ڇا ٿو لکين؟“، مون کيس چيو ته: ”ڪهاڻي ٿو لکان“.... ته ان زماني کان وٺي جيئن اوهان ٻڌايو ته، اسان وٽ ماحول ئي اهڙو هو. مون ڪنهن جاءِ تي چيو هو ته، اسان assume ٿا ڪريون ته اسان پنهنجي گهر ۾ جڏهن بانبڙا ڏئي اُٿڻ جي ڪوشش ڪئي هوندي ته اسان جا هٿَ ڪِتابن واري ڪنهن ڪٻٽ ۾ ئي پيا هوندا. ڪِتابن جي خوشبوءِ، ڪِتابن جا رنگَ، اسان جي ذهنن ۾ ته سمايل هيا ئي، پَرَ انهن جا اکر اڳتي هلي اسان جي زندگين ۾ داخل ٿيا. ننڍي هوندي کان ئي سَڀُ ڪِتابَ پڙهندا هُئاسي، مختلف رسالا گهر ۾ ايندا رهندا هئا. ٻيو وري بابا سائينءَ کي ڏسندا هئاسي..... لکندو هو، گهرَ ۾ مشاعرا ڪرائيندو هو، پاڻ انهن ۾ ويهندو هو. ته ائين مان به لکڻ شروع ڪيو....
امر اقبال: انيس انصاري صاحب ۽ ان کان پوءِ اوهان جي وڏن ڀائرن جي موجودگيءَ ۾ اوهان کي پنهنجي انفرادي سڃاڻپ حاصل ڪرڻ ۾ ڪا ڏکيائي ته محسوس نه ٿي؟
اسحاق انصاري: نه ائين نه ٿيو.... اسان مان هر ڪنهن جي پنهنجي الڳ سڃاڻپ آهي. اخلاق سُٺو ڪهاڻيڪار آهي. ناول نِگار آهي. ان جو جيڪو School of thought آهي، اهو Stream of Consciousness وارو آهي. اشفاقَ وري Physiological ڪهاڻيون لکيون.... منهنجي لکڻين ۾ وري گهڻو Romance شامل رهيو آهي. اشتياق وري تحقيقَ جو ماڻهو آهي. ان ڪري اسان سڀني کي پنهنجا پنهنجا الڳ رستا مليا.
محمود سومرو: (مسڪرائيندي) مقصد اِهو ته اوهان ڀائرن مان هر ڪنهن ”پنهنجي طبيعت“ مطابق لکيو؟
اسحاق انصاري: (ٽهڪ ڏيندي) جي بلڪل.... ۽ مان اِهو به ٻڌايان ته اسان جي گهرَ جو هر ڀاتي.... ڀائر هُجن يا ڀينرون، انهن سڀني جي اندر ۾ هڪ آرٽسٽ موجود رهيو آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته انهن مان ڪير ڪيترو آرٽ ظاهر ڪري سگهيو. اسان جو ڀاءُ آفاق، آزاد نظمَ لکندو آهي، Painting تمام سُٺي ڪندو آهي. مشتاق Painting ڪندو آ.... هاڻي ته ان به لکڻ شروع ڪيو آهي، پنهنجي Autobiography ۽ ڪافي ڪهاڻيون لکيون اٿائين.... مطلب ته آرٽ اسان کي ورثي ۾ ملي آهي.
محمود سومرو: لطيف يونيورسٽيءَ ۾ Teaching کانپوءِ اسٽيٽ بئنڪ ڏانهن لاڙو ڪيئن ٿيو؟
اسحاق انصاري: نوڪري آهي.... ۽ جيئن مون اڳ ۾ ٻڌايو ته مون پڙهڻ لاءِ جيڪو Subject چونڊيو هو، اهو منهنجي پسند جو نه هو. مون Fine Arts جي ڪنهن شعبي ۾ پڙهڻ پئي چاهيو.... پَرَ اتفاق سان جڏهن Statistics ۾ اچي ويم ته انهيءَ شعبي ۾ ئي مون ڪجهه ڪرڻ چاهيو. يونيورسٽي جيTeaching واري زندگيءَ جو پنهنجو هڪ الڳ مزو ۽ رومانس آهي، اُتي ماڻهو وڌيڪَ آزاد ٿو رهي. اسٽيٽ بئنڪ ۾ وري ٻيو ماحول آهي... پَرَ مون کي خوشي آهي ته مان جنهن شعبي ۾ آهيان ان شعبي ۾ اهم ڪم ڪيو آهي. اوهان کي اهو ٻڌي حيرت ٿيندي ته پاڪستان جي تاريخ ۾، جهن پوسٽ تي مان آهيان، ان پوسٽ تي مون کان اڳ ڪو به سنڌي نه پهتو آهي....
محمود سومرو: اسٽيٽ بئنڪ جي نوڪريءَ جي ڪري اوهان جي لکڻ وارو ڪم ته متاثر نه ٿيو؟
اسحاق انصاري: شروعات ۾ ٻه ٽي سال نوڪريءَ جي Timings جي ڪري ۽ ڪراچيءَ جي الڳ ماحولَ جي ڪري، منهنجو لکڻ جو ڪم متاثر ضرور ٿيو.... مون کي ائين محسوس ٿيندو هو ڄڻ مان پنهنجو پاڻ ۾ گم ٿيندو پيو وڃان، يا روحاني طور مرندو پيو وڃان. پوءِ مون پاڻ لکڻ پڙهڻ لاءِ وقت جي ورهاست ڪَئي ۽ وري ساڳي سفر ۾ شامل ٿي ويس.
امر اقبال: ”خالي بئنچ“ اڃان به خالي آ، يا.........؟!
اسحاق انصاري: هر ماڻهوءَ جي دل ۾ هڪ ”خالي بينچ“ هوندي آهي، جيڪا ڪڏهن به ناهي ڀرجندي.... ۽ اها ڳالهه نه صرف مون سان، پر اوهان سان به لاڳو هوندي.... ڇاڪاڻ ته اوهان جي مُرڪَ به اِهو ٻڌائي ٿي..... (سڀني جا ٽهڪ)
امر اقبال: ”خالي بينچ“ جا ٻَه ايڊيشن وڪامي چڪا آهن..... هاڻي اوهان ان جو ٽيون ايڊيشن آڻڻ چاهيندئو يا ڪو نئون ناول؟!
اسحاق انصاري: هڪ ٻيو ناول لکيو اٿم، چاهيندس ته 2014ع ۾ اهو شايع ٿئي. ”خالي بئنچ“ جو پهريون ايڊيشن ٽن مهينن ۾ مارڪيٽ مان ختم ٿي ويو هو، اُنَ جي پبلشر جو خيالُ هو ته ٻيو ايڊيشن آڻجي، پَرَ مون پاڻ کيس منع ڪيو هو، ان کانپوءِ، سالن کانپوءِ، اسان جي پياري دوست قربان منگيءَ سان منهنجي ڳالهه ٻولهه ٿي ته ان چيو ته ”خالي بينچ“ جو ٻيون ايڊيشن اچڻ گهرجي. پهريون ايڊيشن 2000ع ۾ آيو، ٻيو ايڊيشن 2012ع ۾..... ته ان وچ ۾ هڪ نئين generation اڀري آئي..... ته ڪنهن به ڪِتاب جي هِڪَ کان وڌيڪَ editions جو اچڻ، ليکڪ لاءِ هِڪَ reward ئي هوندو آهي. ڀلي منهنجا ٻيا ڪِتابَ اچن.... پَرَ جيڪڏهن ”خالي بئنچ“ جا اڃان به وڌيڪَ editions ايندا ته اها خوشيءَ جي ڳالهه هوندي.
محمود سومرو: ڪجهه پڙهندڙن جو خيال آهي ته طارق عالم جي ناول ”رهجي ويل منظر“ جي جھَلڪَ ”خالي بئنچَ“ ۾ نظر ٿي اچي. اوهان جو ڇا خيال آهي؟
اسحاق انصاري: رُڳو هِڪَ جھلڪَ آهي، اُها اِها ته هُو به يونيورسٽيءَ جي پس منظر ۾ لکيل آهي ۽ هي به........ باقي مختلف آهي. ڪهاڻي رومانس تي ٻڌل ته آهي ۽ رومانس تي ڪيترائي ناول لکجن ٿا. پَرَ يونيورسٽيءَ جي پس منظر ۾ سَڀَ کان پهريان طارق عالم جو ”رهجي ويل منظر“ آيو، پوءِ منهنجو ”خالي بئنچ“ ۽ ان کانپوءِ وري پرويز ابڙي جو ڪراچي يونيورسٽيءَ جي پس منظر ۾ ”تون هڪ خواب آهين“ آيو.... ته شايد انهيءَ ڪري به پڙهندڙن کي هڪجهڙائي محسوس ٿيندي هجي. باقي انهن مان هر ناول جي اُڻت الڳ الڳ ۽ پنهنجي پنهنجي آهي.
امر اقبال: اوهان جي نئين ناول ”ويلنٽائين 98“ جو موضوع به ”محبت“ ئي آهي؟
اسحاق انصاري: ها ”محبت“......
محمود سومرو: شاعري به ڪَيَو؟
اسحاق انصاري: (کلندي) علم عروض، وزن بحر صفا سمجهه ۾ ڪونه آيو. ان ڪري بهتر سمجھيو ته نثر ۾ ئي لکجي.
امر اقبال: Table Tennis کيڏو پَيا اَڃان؟
اسحاق انصاري: نه هاڻي ته وقت ڪونه ٿو ملي. گهڻي کيڏيم..... لاڙڪاڻي ڊويزن جو چئمپين رهيم. ان کان علاوه باسڪٽ بال به کيڏيو آهيان. اوهان کي حيرت ٿيندي ته اسان ڀائرن جو جيڪو ننڍپڻ يا نوجواني آهي، ان ۾ اسان Sportsman وڌيڪَ رهياسي. اسان Full time اديبَ اَڄُ به ناهيون. اخلاق پنهنجي اسڪول ۾ ڪرڪيٽ جي نمائندگي ڪندو هيو. اشتياق ڊويزن جو Fastest بالر رهيو ۽ Athletics ۾ هزار ميٽر ۽ ٻارنهن سؤ ميٽر جي ڊوڙ ۾ پاڪستان جي ٽيم تائين پهتو. مطلب ته اسان جي زندگي Monotonous ناهي رهي..... رڳو ڪِتابي ڪيڙا هُجئون.... ڪڏهن ڪڏهن ڏسندو آهيان ته ڪي دوست هر وقت ”اديب“ ٿيڻ جي چڪرَ ۾ هوندا آهن. انهن جو ڳالهائڻ، جُملا، مخصوص انداز جا هوندا آهن.... ته انهن تي حيرت به ٿيندي آهي ته کِلَ به ايندي آهي. اسان ڪُل وقتي اديب ناهيون، ”ڪُل وقتي آرٽسٽ“ ضرور آهيون. منظرن کي انهيءَ نظر سان ڏسندا آهيون، ماڻهن کي انهيءَ نظر سان ڏسندا آهيون. خوشبوئن کي جھَٽيندا آهيون......
محمود سومرو: نوجوان جيڪو لکن ٿا، انهيءَ کي ڪيئن ٿا ڏسو؟
اسحاق انصاري: يار! ڏاڍو سُٺو ٿا لکن، مون کي حيرت ٿيندي آهي.... ۽ چِڙَ وٺندي آهي ته اسان جا رائيٽر هڪ ٻه ڪِتاب اچڻ کانپوءِ پنهنجو پاڻ کي الائي ڇا سمجھڻ شروع ڪندا آهن ۽ چوندا آهن ته: ”اڄڪلهه ادب سُٺو ڪونه ٿو لکجي“.... اڙي بابا! توهان پڙهيو آهي انهن کي، جو اهڙي راءِ ٿا ڏيو؟!..... هن وقت اسان جو سينيئر اَديب، جونيئرس کي پڙهي ئي ڪونه ٿو ۽ پوءِ وري سُٺو ادب تخليق نه ٿيڻ جون دعوائون ٿو ڪري..... ڏاڍو ڏک ٿيندو آهي.... منهنجو نوجوانن سان واسطو رهي ٿو..... ۽ مان رکندو آهيان، ان جو هِڪُ سبب پنهنجو پاڻ ۾ اُتساهه پيدا ڪرڻ به آهي... ۽ انهن کي ڇو نه recogonize ڪجي؟! ڏاڍي سُٺي شاعري ٿي اچي، ڪهاڻيون ٿيون اچن، ناول ٿا اچن.... اسان جڏهن ”ڪهاڻي ڪانفرنس“ ڪوٺائڻ جي شروعات ڪئي ته دوستن چيو ته ڪهاڻيڪار آهن ڪٿي؟ ڪٿان اينديون ڪهاڻيون؟..... توهان پاڻ رسالو edit ٿا ڪريو.... اوهان وٽ به شاعريءَ جي ڀيٽَ ۾ ڪهاڻيون گهٽ اينديون هونديون..... انهيءَ شيءِ کي ڏسندي ۽ بابا سائين انيس انصاريءَ جي بنيادي سڃاڻپ ”ڪهاڻي“ کي ڏسندي ۽ سندس ورسيءَ کي هڪ مختلف انداز سان ملهائيندي، اسان ڪهاڻي ڪانفرنسون منعقد ڪيون، شروعات ۾ اسان کي محدود ڪهاڻيون مليون پَرَ هاڻي جڏهن اسان ڪانفرنس ڪرايون ٿا ته سَوَ کان مٿي ڪهاڻيون مِلن ٿيون.... ٺيڪ آهي، انهن مان سڀ انهيءَ Level جون ناهن.... پَرَ ڪهاڻيڪار encourage ضرور ٿيا آهن.
محمود سومرو: انيس انصاري صاحب جي لکڻ جي Style جو اوهان ڀائرن مان گهڻو اثر ڪنهن تي ٿيو؟
اسحاق انصاري: بابا جو هڪ پنهنجو انداز هو. جيئن جمال ابڙي صاحب جو انداز هيو. بابا “Economy of Words” جو گهڻو خيال رکندو هو.... ٿورا لفظ، ڳالهه وڏي.... بابا هروڀرو به پنهنجين ڪهاڻين ۾ ڪا وڏي فلاسافي نه مڙهيندو هو. باقي اثر جو سوال آهي ته مان سمجھان ٿو ته اسان ڀائرن مان هر ڪنهن جو پنهنجو انداز آهي.
امر اقبال: هِڪَ آرٽسٽ جو ڪَمُ آرٽ جي تخليق تي ئي ختم ٿي وڃي ٿو يا کيس قومي/سياسي Issues تي ڌُرائتو ۽ عملي ڪردار به ادا ڪرڻ گهرجي؟
اسحاق انصاري: اصل ۾ ڳالهه اها آهي ته مَحاذَ مختلف آهن. اديبَ جو محاذ آهي لکڻ. هُنَ لاءِ ضروري ناهي ته هُو Strike تي ويهي..... پَرَ جڏهن ضرورت پوندي آهي ته اديب ائين به ڪندو آهي. هِڪ ليکڪ Ideas ۽ Vision ڏيندڙ هوندو آهي. پَرَ دُنيا ۾، ۽ اسان جي سنڌ ۾ اديبن عملي ڪردار به ادا ڪيو آهي. ڪجهه دوست وَري ائين به چوندا ته اسان جو اديب اڄ اهو ڪردار ادا نه ٿو ڪري جيڪو هُنَ ماضيءَ ۾ ادا ڪيو. انهيءَ جو سبب اهو آهي ته ماضيءَ ۾ ان وقت اسان وٽ مضبوط سياسي ڪيڊر به ڪونه هو. ٻوليءَ جو مسئلو هجي يا ون يونٽ وارو مسئلو هُجي، اسان جي اديبن جلسن جلوسن ۾ حصو وٺي عملي ڪردار ادا ڪيو. اُنَ وقت انهيءَ شيءِ جي ضرورت هُئي. هِنَ وقت سياسي پارٽيون پنهنجو ڪَمُ ڪن ٿيون پر پوءِ به انهن جي فڪري قيادت ڪرڻ لاءِ ليکڪ جو ڪردار ضروري آهي.
امر اقبال: اوهان ترجمي جو ڪَمُ به ڪيو آهي.... اُهو ڪَمُ ڪنهن خاص field ۾ ڪيو اَٿوَ؟
اسحاق انصاري: مون گهڻي قدر انگريزي ادب مان ڪهاڻيون ترجمو ڪيون آهن. پَرَ هن وقت مان چيڪ ۽ سلاويڪ ادب، سنڌي ۾ ترجمو ڪيان پيو. خوشقسمتي اها آهي ته اهي ٻوليون مون کي اچن ٿيون. اسان سان الميو اِهو رهيو آهي ته اسان ڪجهه مخصوص ٻُڌل ليکڪ ئي پڙهيا، جيئن چيڪ ادب ۾ اسان صرف ميلان ڪنڊيرا ئي پڙهيو، پر انهن کان علاوه به ڪيترائي ليکڪ آهن جن جو اسان وٽ تعارف ناهي..... ته مان انهن کي به ترجمو ڪرڻ ٿو چاهيان. مان هڪ ڪِتاب ترجمو ڪيان پيو. ان جو نالو مون ”هڪ محبت هزار افسانا“ رکيو آهي. هِڪَ ئي ڪهاڻي آهي، جنهن کي ليکڪن سؤ کان مٿي مختلف اندازن سان لکيو آهي. هِڪَ ئي ڪهاڻي، لوڪ ڪهاڻيءَ جي صورت ۾ ڪيئن لکجي، ساڳي ڪهاڻي علامتي انداز ۾ ڪيئن لکجي.... ته اِهي تجربا آهن... مان انهن کي ترجمو ڪري رهيو آهيان ۽ ان کانپوءِ منهنجو ارادو آهي ته مان اتان جي لوڪ ڪهاڻين کي سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪريان ۽ عجيب اتفاق ته اتان جون لوڪ ڪهاڻيون ڪٿي نه ڪٿي ڪنهن نه ڪنهن حوالي سان اسان جي لوڪ ڪهاڻين سان ملندڙ جلندڙ آهن.
محمود سومرو: ڀلا ائين نه ٿو ٿي سگهي ته اسان جو جيڪو لوڪ ادب ۽ شاعري آهي اُنَ کي انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪري باقي دنيا تائين پهچائجي؟
اسحاق انصاري: شاعري گهٽ ۾ گهٽ مان نه ٿو ڪري سگهان، ڇاڪاڻ ته مان شاعر ناهيان. ٻيو ته ڪنهن به ٻوليءَ جو ترجمو ڪڏهن به تُز ناهي ٿي سگهندو. اصل تخليق جو ويهه پنجويهه سيڪڙو ئي ترجمو ٿي سگهندو آهي. مثال طور اسان ”سر نسريا پاند، اتر لڳا آءُ پرين“ کي ڀلا ڪيئن ترجمو ڪنداسي؟.... پر پوءِ به اسان جو نثري ادب ۽ شاعري ترجمو ٿيڻ گهرجي.
امر اقبال: ناول جي Field ۾ پاڻ وَٽ اڳڀرائي ڇو ڪونه ٿي سگهي آهي؟ اڳئين دفعي هِنَ ئي اسٽوڊيو ۾ مون کي انٽرويو ڏيندي آغا سليم صاحب پڻ اِها ئي شڪايت پئي ڪئي.....؟!
اسحاق انصاري: تعدادَ جي لحاظ کان گذريل چئن پنجن سالن ۾ ناول گهڻو لکيو ويو آهي. وِچَ ۾ گهڻي وِٿي هُئي پر ويجھڙائيءَ ۾ هر سال چار پنج ناول اچي رهيا آهن. اڳي سالن جا سالَ ڪو ناول نه ايندو هو.... هِڪَ اها ڳالهه..... ٻي ڳالهه ته نوجوان لکن ٿا. ٻيو ناول لکڻ هِڪ Full Time Job آهي. ناول جو تمام وسيع ڪئنواس ٿو ٿئي ۽ انهيءَ ڪئنواس کي پاڻَ سان گڏ کڻي هلڻ ڏکيو آهي. ناول هِڪَ Siting ۾، نه ٿو لکي سگهجي. ڪهاڻي لکي سگهجي ٿي، شاعري ڪري سگهجي ٿي، اهڙي صورت حال ۾ Full Time رائيٽر نه هئڻ جي باوجود جيڪي به ليکڪ ناول لکن ٿا، انهن کي شابس آهي. ڀلا پاڻ وٽ ناول، ڪهاڻي يا شاعري لکڻ جي عيوض ملي ڇا ٿو؟.... روزگار جي لاءِ ٻيا ڪَمَ ڪرڻا ٿا پون. ٻارَن جي پيٽَ جي بُکَ ختم ڪرڻ جي جستجوءِ ۾ ڦاٿل ماڻهوءَ وٽ ڀلا شاعري يا لکڻ جو ٻيو ڪَمُ ڪٿان ايندو؟ ان جي باوجود جيڪي لکن ٿا انهن کي شابس آ.
امر اقبال: ماضيءَ ۾ جيڪي سياسي اُٿل پُٿل ۽ ڀونچال وارا دؤر هيا، انهن جي اثر ۾ جيڪا شاعري ٿي ۽ ناول لکيا ويا، انهن بيپناهه مقبوليت حاصل ڪئي. هن وقت جڏهن نسبتاً اهڙي صورتحال ناهي، ته ڇا هن وقت هِڪَ ليکڪ ۽ شاعرَ لاءِ پاڻ مڃائڻ وڌيڪَ ڏکيو نه آهي؟
اسحاق انصاري: وڏي معذرت سان.... اسان جي اديبَ جيڪو ون يونٽ واري دؤر ۾ وڏو ۽ اهم ڪردار ادا ڪيو، ان وقت هِڪَ اديبَ جو تخليقي ۽ عملي ڪَمُ، ٻئي پئي ٺهيا. معاف ڪيو وڃي مون کي.... ته ان ڪَمَ مان عملي ڪَمُ جيڪڏهن 75 سيڪڙو هيو ته تخليقي ڪَمُ صرف 25 سيڪڙو. مان نالا نه کڻندس، ان دؤر ۾ جيڪي شاعِرَ مشهور ٿيا، انهن جو تخليقي ڪَمُ ڇا هي؟ ڪي ٻه چار شعر يا هڪ مجموعو.... پَرَ انهن جو نالو انهيءَ ڪري وڏو آهي جو اُهي عملي ميدان ۾ آيا. هِنَ وقت ڏاڍي مشڪل صورتحال آهي (مان ان کي خوشيءَ جي صورتحال چوندو آهيان) ته سوويت يونين جي ٽٽڻ کانپوءِ، اسان وٽ جيڪو سياسي رنگ هوندو هيو... اهو ڀلي نيشنلزم جو هجي، سوشلزم يا ڪميونزم جو هجي.... انهن ”ازمن“ مان اسان جو ادب هاڻي نڪري آيو آهي. اڳي ائين هوندو هو ته جيڪو ليکڪ جنهن سياسي نظريي سان لاڳاپيل هوندو هيو، هو انهيءَ جي پرچارَ پنهنجي شاعري، ڪهاڻين يا ٻين لکڻين ۾ ڪندو هو. ڪو ليکڪ جيڪڏهن هاري تحريڪ ۾ آهي ته هو پنهنجن لکڻين ۾ رُڳو وڏيري جو پٽڪو ڌوڙ ڪندو هو، ڪو قومپرست آهي ته ان جي شعرن ۾ رڳو بم گولا ئي ملندا هئا.... منهنجي چوڻ جو مقصد اِهو آهي ته، مان ڏاڍو خوش آهيان جو گذريل ڏهه پندرنهن سالن کان وٺي اسان وٽ Pure تخليقي ادب اچي رهيو آهي.... ۽ انهيءَ تخليقي ادب کي بچائڻ ۾ وقت کپندو. اسان وٽ جيڪو نسلُ هن وقت موجود آهي، اِهو اُهو نسل آهي، جيڪو ذڪر ڪيل سڀني شين کي ڏسي چُڪو آهي، پر اڳتي جيڪو نسل اچڻو آهي اهو Fiction کي صرف Fiction ئي ڪري پڙهندو. تنهن جي ڪري مان وري به چوان ٿو ته ليکڪ لاءِ صرف ۽ صرف پنهنجي تخليق جي بنياد تي پاڻ مڃائڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي ويو آهي. ڀلا رسول ميمڻ جيڪو لکي ٿو، اُنَ ۾ ڇا نه آهي؟..... ڪمال لکڻيون آهن، منور سراجَ جون لکڻيون ڪمالَ جون لکڻيون آهن..... معاف ڪجو آغا سليم صاحب منهنجو وڏو آهي.... پاڻ ٻڌائي ته انهن مان ڪنهن کي پڙهيو اٿائين؟..... نه پڙهيو اٿائين!.... مان چئلينج سان چوان ٿو. منهنجو وڏو آهي، مان سندس احترام ڪندو آهيان، پر مان دعويٰ سان ٿو چوان ته آغا صاحب پاڻ کانپوءِ وارن ليکڪن کي پڙهيو ئي ناهي، جيڪو مون کي ڏک آهي. اسان جو نوجوان سٺو ٿو لکي ۽ تخليقي ٿو لکي. تخليقي ادب هر دؤر جو ادب هوندو آهي. ائين ڇو هجي ته جيڪو ادب 70 واري ڏهاڪي ۾ سُٺو هُيو، هاڻي ان کي ڪو پڙهڻ وارو ئي نه هجي. تخليقي ادب ۾ آفاقيت هوندي آهي. اهو Time ۽ Space جي چَڪر مان نڪري ايندو آهي.
امر اقبال: سياسي نعري ۽ تخليقي ادب ۾ اهو ئي ته فرق هوندو آهي نه....؟؟!
اسحاق انصاري: ها بلڪل.... اسان وٽ تمام سٺو تخليقي ادب لکجي پيو، پر هڪ عجيب Trend پئدا ٿيو آهي ته: ”سُٺو ادب ڪو نه ٿو لکجي“...... ڇو نه ٿو لکجي؟!!.... توهان پڙهو ته سهي.
امر اقبال: توهان ٽي وي لاءِ ڊرامه به لکيا، پَرَ پوءِ ان کي continue نه ڪيوَ، ان جو سَبَبُ.... ۽ ڇا ڊرامو لکڻ جي ڪري هِڪَ ڪهاڻيڪارَ جو ڪهاڻي لکڻ وارو ڪَمُ مُتاثر ٿئي ٿو؟
اسحاق انصاري: ايئن ٿيو آهي. اسان جا جيڪي ڪهاڻيڪار دوست ڊرامي طرف ويا ته اهي ڪهاڻيءَ کان پري ٿي ويا. حالانڪه ٻنهي شين کي گڏ به هلائي سگهجي ٿو.... پر ڳالهه وري به اها ٿئي ٿي ته ڪهاڻيءَ جي ڪِتاب تي هزار روپيه به رائلٽي نه ملندي. ڊرامي جا پئسا ٿا ملن، نالو ملي ٿو. ان ڪري ئي ڊرامي طرف ويندڙ ڪهاڻيڪار، ڪهاڻيءَ طرف موٽن نه ٿا. باقي، ڊرامو خود هڪ تخليق آهي ۽ اوهان جي سوال مطابق مان هاڻي ڊرامو ڇو نه ٿو لکان ته.... هاڻي ڊرامي جون ترجيعون تبديل ٿي ويون آهن. انهيءَ ۾ اسان فِٽ ٿي نه ٿا سگهون.... تخليقي ڊرامو هاڻي ڪونه ٿو لکجي.
محمود سومرو: پڙهندڙن کي ڪِتابن طرف ڪيئن موٽائجي؟
اسحاق انصاري: اِهو هڪ عام الميو آهي. اسان وٽ ڪِتاب پڙهندڙ گهٽ رهيا آهن. لٽريسي اسان وٽ تمام گهٽ آهي. پر پوءِ به جيڪڏهن سٺو ڪِتاب اچي ٿو ته ماڻهو وٺن ٿا، پڙهن ٿا.
امر اقبال: اوهان کي هِڪُ ئي پُٽ آهيا ”آدريان“ ان جو آرٽ جي ڪنهن شعبي ڏانهن لاڙو آهي؟
اسحاق انصاري: ها، آدريان ستين درجي ۾ آهي. مون کي ٻڌايائين ته: ”بابا! مان انگريزيءَ ۾ ناول ٿو لکان“.... هڪ دفعي مزيدار ڳالهه ڪيائين.... انيس انصاري اڪيڊمي پاران سموري سنڌ ۽ خاص طور ڪراچيءَ ۾ هر مهيني ڪو نه ڪو پروگرام ڪرائيندا آهيون.... ته هڪ دفعي چيائين: ”بابا! هي سَڀُ پروگرام توهان بابا لاءِ ٿا ڪرايو؟“، مون چيو: ”ها“ تنهن تي چيائين ته: ”پوءِ مون کي به اوهان لاءِ ڪرائڻا پوندا......“ (ٽهڪَ).... بهرحال آدريان لکي ٿو ۽ مان ان کي Encourage ڪندو آهيان.
محمود سومرو: ذاتي ۽ ادبي زندگيءَ ۾ توهان ڪافي ڪاميابيون حاصل ڪيون آهن، پر پوءِ به ڪا اهڙي کوٽ، جيڪا اوهان محسوس ڪندا هُجو؟
اسحاق انصاري: کوٽ جو هُجڻ ضروري آهي، ڳولا ۽ جُستجو جاري رهڻ گهرجي. اهي خَتم ٿيا ته ماڻهو ختم ٿي ويندو. ٻيو ته عشق ختم ٿيڻ نه گهرجي. دل ۾ هر وقت هڪ ڇيت ضرور چڀڻ گُهرجي. اُها ڇيت ئي هڪ تخليقڪار کان ڪجهه نه ڪجهه تخليق ڪرائيندي.
محمود سومرو: لطيف يونيورسٽيءَ واري دؤر ۾ اوهان ۽ امان ڀَٽي صاحب جو جوڙ مشهور هوندو هُيو...
اسحاق انصاري: بلڪل..... امان ڀَٽي صاحب ۽ مان يونيورسٽيءَ ۾ مختلف activities ڪندا هُئاسين. شاگردن کي encourage ۽ activate ڪندا هئاسين. نوان نوان Ideas سامهون ايندا هُئا. مَچ مُشاعرن ۽ پيروڊي مُشاعرن جي شروعات ڪئي سون.
امر اقبال: اهڙن پيروڊي مشاعرن ۾ تنوير عباسي صاحب به شريڪ ٿيندو هو.....
اسحاق انصاري: تنوير عباسي، اميد خيرپوري، ايازگل، ادل سومرو، نظام زائر، مختيار ملڪ سَڀُ هوندا هُيا.... حالانڪه ان وقت ادل ۽ اياز يونيورسٽيءَ ۾ نوڪري نه ڪندا هُئا... پر پوءِ به ايندا هُئا.
محمود سومرو: اڳ لطيف يونيورسٽي ننڍڙي هوندي هئي، هاڻي اُها الاهي وڌي وئي آهي، اوهان اُنَ ۽ هاڻوڪي يونيورسٽيءَ کي ڪيئن ٿا ڏسو؟
اسحاق انصاري: جيئن جيئن Society ترقي ڪندي آهي ته تبديليون اينديون آهن. ان وقت صرف ڪئمپس هوندو هو. صبح جو ڪلاس هلندا هئا ۽ ٻي بجي کان پوءِ ڪئمپس سنسان ٿي ويندو هيو. پَرَ اسان جڏهن شاگردن سان گڏ مختلف پروگرامن جي ريهرسل ڪندا هئاسي ته ڪئمپس جون شامون سُرن ۽ ٽهڪن سان گڏجي وينديون هيون. مان سمجھان ٿو ته ان وقت شايد تخليقي ۽ ڪلچرل ڪَمُ وڌيڪَ ٿيندو هو.
امر اقبال: ائين محسوس ٿيندو آهي ته توهان زندگيءَ جي هرپل کي ماڻڻ چاهيو آهي؟!
اسحاق انصاري: ڏسو نه.... اسان کي زندگي ملي ئي ڪيتري آهي؟! ماڻهو الائي ڇو ائين سمجھندا آهن ته ڪنهن به شيءَ کي ماڻڻ، ان جو مزو وٺڻ لاءِ پئسن جو هجڻ ضروري آهي. ائين ناهي...توهان کي ڪنهن روڪيو آ ته ڪنهن سرسبز ٻنيءَ ۾ وڃي فطرت جا رَنگَ نه ڏسو. ڪنهن روڪيو آ ته سرنهن جي ڇانوَ نه ماڻيو، املتاس جي وڻ جو ساٿُ نه حاصل ڪيو، موتيي جي مُرڪَ نه ماڻيو.
امر اقبال: (کلندي) محبت پئسي سان ڪونه ملندي آهي، اُها ته مفت ۾ به ملي سگهي ٿي، جيڪڏهن ماڻهوءَ ۾ اهڙي اهليت ۽ فضيلت هُجي ته...... (سڀني جا ٽهڪَ)
اسحاق انصاري: بلڪل..... بلڪل..... موسيقي آهي، اُنَ مان حظ وٺڻ گهرجي... پَرَ توهان واري ڳالهه اَمرَ!.... ته.... مان ته ڪوشش ڪندو آهيان ته چانهه پيئڻ مان به مزو وٺان... ڪڏهن ڪنهن سُٺي ڪوپَ ۾ چانهه پيئڻ جو مزو وٺجي ته ڪڏهن وري ڪنهن پُراڻي ۽ چٿريون لٿل ڪوپَ ۾.... ڪڏهن رستي ويندي ڪنهن ڪکائين هوٽل ۾ ويهي چانهه پيئجي، ٽيپ تي هلندڙ گانا ۽ ماڻهن جون ڳالهيون ٻڌجن. مختلف موسمن..... لِباس ۾ مختلف رنگن مان مزو وٺڻ گهرجي. هر علائقي جي آرٽ جا پنهنجا رَنگَ آهن. جاپان جي آرٽ ۾ اوهان کي ڌنڌلا ڌنڌلا رنگ نظر ايندا، هالينڊ جو مُصور جڏهن Sun Flowers جو کيتُ ٿو چِٽي ته اُنَ ۾ تيز ۽ شوخ رنگ ٿو استعمال ڪري، يورپ جو مصور پنهنجي آرٽ ۾ ڪوهيڙي کي گهڻي جاءِ ٿو ڏي.
امر اقبال: هڪڙيون اهي لکڻيون آهن جيڪي اوهان لکي چُڪا آهيو. ڪا اهڙي لکڻي جيڪا اوهان سالن کان چاهيندي به نه لکي سگهيا آهيو؟
اسحاق انصاري: ناول جيڪو مان هاڻي ڇپرائڻ چاهيان ٿو، ان کي لکئي ڪافي عرصو ٿي ويو آهي پر مان اڃان ان مان مطمئن نه آهيان، هاڻي به سوچيان ٿو ته ڪنهن دوست کي ڏيندس ۽ چوندس: ”ڏِسُ! جي ڇپجڻ جهڙو آهي ته ٺيڪ نه ته اِتي ئي رکي ڇڏيونس“. مون ”خالي بينچ“ ويلَ به ائين ڪيو هو. ”خالي بيئنچ“ 1987-88ع ۾ لکيو هو، پوءِ لکي ڇڏي ڏنو هيم، پوءِ اسان جي دوست نديم گل عباسيءَ پڙهيو ۽ مون کي encourage ڪيائين ته اِهو ڇپجڻ گهرجي، وري اخلاقَ پڙهيو ته ان به همت وڌائي، ائين مان وري Ph.D لاءِ ٻاهر هليو ويس، موٽيس ته اِهو ناول وڃي 2000ع ۾ ڇپيو.
امر اقبال: اڄ هِتي هن Studio ۾ ويٺي اوهان ڪنهن جي، پاڻَ سان گڏ هِتي هُجڻ جي خواهش رکو ٿا.....
اسحاق انصاري: هڪ قُربان منگي ۽ ٻيو شوڪت خاصخيلي ـــ قربان ته گڏ ويٺو آهي. شوڪت هجي ها ته اسان ماضيءَ طرف موٽي هلئون ها.....
محمود سومرو: ريڊيو ٻڌندا آهيو؟ اڳ ۽ هاڻي واري ريڊيو ۾ ڪهڙو فرق آهي؟
اسحاق انصاري: (کلندي) ڪراچيءَ ۾ ٽريفڪ جام ٿيڻ جي صورتحال ٻڌڻ لاءِ F.M ريڊيو ٻڌندو آهيان. اڳ جڏهن ريڊيو Medium Waves تي هوندو هو ته ڊرامه رڪارڊ ٿيندا هئا، موسيقيءَ تي محنت ٿيندي هئي.... نصير مرزا، محمد علي ٻانڀڻ، شوڪت خاصخيلي، مختيار ملڪ، نصير سومرو..... اِهي سڀ دوستَ وڏي محنت ڪندا هئا. سهراب فقير ريڊيو خيرپور تان Introduce ٿيو. اُستاد گلزار علي خان هِتي وڏو ڪَمُ ڪيو.....
محمود سومرو: آخر ۾ ڪو اهڙو سوال جيڪو اوهان چاهيو ٿا ته اسان اوهان کان ڪيون؟
اسحاق انصاري: (کلندي) مان اِهو ٿو چاهيان ته هاڻي مون کان ڪو به سوال نه ڪيو. (سڀني جا گڏيل ٽهڪَ).