مان اڪيلائيءَ ۾ ڪڏهن به اڪيلو نه هوندو آهيان
رسول ميمڻ: ماڻهو ڪڏهن به divert نه ٿيندو آهي، هو قدرتي طرح سان پنهنجي ماحول ۾ فٽ هوندو آهي، divert ٿيڻ هن جي وس ۾ ناهي، Diversion لفظ artificial آهي. مان جيئن دنيا ۾ آيو آهيان ته اها شئي اڳ ۾ ئي مون ۾ موجود آهي، diversion مون کي ڀلائي وجهندي آهي. ٽيبليٽس ۽ انجيڪشنز جي جيڪا دنيا آهي، اها منهنجي financial support واري دنيا آهي، اهو منهنجو رستو ناهي، منهنجو رستو اهو آهي جنهن جي توهان سڀني کي خبر آهي.
حبيب ساجد: ماحول ادبي قسم جو مليو اوهان کي پنهنجي ننڍپڻ ۾، جو اوهان ادب طرف اچڻ جي ڇڪ محسوس ڪئي؟!
رسول ميمڻ: هنر ماڻهوءَ ۾ موجود رهي ٿو ، حالتون ان کي سگهه ٿيون ڏين . ان کان پوءِ ماحول اچي ٿو ، جنهن ۾ ادبي دوستن جون لکڻيون، انهن سان ڪچهريون، ان کي طاقت عطا ڪن ٿيون. ان کان پوءِ مشاهدو اچي ٿو ، مشاهدو ماڻهوءَ کي اها سگهه ڏئي ٿو جو هو اظهار ڪري سگهي ٿو، هن کي اظهار ڪرڻ جو ڏانءُ اچي وڃي ٿو.
امر اقبال: اوهان تي اهو انڪشاف ڪيئن ۽ ڪڏهن ٿيو ته اوهان لکي به سگهو ٿا؟
رسول ميمڻ: اصل ۾ چاچا سائين شروع کان وٺي گهر ۾ سنڌي رسالا وٺي ايندو هيو. جڏهن مان ننڍڙو هوندو هيم ته اهي پڙهندو هيس ۽ پڙهڻ دوران مون کي ائين محسوس ٿيندو هو ته ڄڻ هيءَ منهنجي ئي دنيا آهي. ائين مونکي هڪڙي قسم جو رستو يا کڻي سمجهو Gate way ملي ويو ته هاڻ مون کي ان دنيا ۾ رهڻو آهي. ڪهاڻيون گهڻيون پڙهندو هيس، خاص طور تي ترجما مون کي گهڻو attract ڪندا هيا. خاص طور تي اهي ڪهاڻيون شوق سان پڙهندو هيس جن ۾ پراسراريت ، تجسس ۽ سسپينس گهڻو هوندو هئو، ڪوهيڙي ويڙهيل ماحول واريون ڪهاڻيون ڏاڍيون وڻنديون هيون.
امر اقبال: پهرين ڪهاڻي ڪڏهن لکي هئي اوهان ؟
رسول ميمڻ: پهرين ڪهاڻي چوڏهن سالن جي عمر ۾ لکي هيم، جڏهن مان نائين درجي ۾ پڙهندو هيس. جڏهن مون پنهنجي سؤٽن ، ماساتن کي اها ڪهاڻي ٻڌائي ته انهن چيو، هيءَ سٺي ڪهاڻي آهي. پر مان اها ڪهاڻي ڪنهن رسالي ۾ ڪونه موڪلي. پر پوءِ ڪجهه سالن کان پوءِ مون جڏهن اها ڪهاڻي ٻيهر پڙهي ته مون محسوس ڪيو ته هيءَ سٺي ڪهاڻي ڪانه آهي، ان ڪري مون اها ڪهاڻي ڦاڙي ڦٽي ڪري ڇڏي. مون وٽ ڪنهن شئي کي سنڀالڻ جو سسٽم ئي ڪونهي، مان ڪابه شئي preserve ڪونه ڪندو آهيان. ڪا شئي اگر مون کي نه وڻندي آهي (ٿي سگهي ٿو ته اها ڪنهن ٻئي کي وڻندي هجي ) ته مان ان کي ڪنهن ڪنڊ ۾ اڇلي ڇڏيندو آهيان، trash به ڪري ڇڏيندو آهيان. اسٽور ۾ ڪنهن ڀڳل پيتيءَ ۾ رکي ڇڏيندس. اسان جي گهر ۾ ڏاڪڻ جي هيٺان هڪ ڀڳل وڏي پيتي رکيل هوندي هئي. جڏهن بارش پوندي هئي ته پاڻي ءَ جي ڪري اها ڪهاڻي يا ڪاغذ پسي ڳري ويندا هيا، جيڪي پيتيءَ ۾ رکيل هوندا هئا. مان عام طور تي مَسُ واري پين سان لکندو آهيان. ان ڪري بارش ۾ ان لکڻيءَ جو نالو نشان به مٽجي ويندو هو. مون وٽ هڪڙو بوڪ هوندو هو شاعريءَ جو..... منهنجو خيال هوندو هو ته بوڪ ۾ لکيل اها شاعري سٺي ڪانه آهي، ان ڪري مون اهو بوڪ ان trash ڪندڙ پيٽيءَ ۾ وجهي ڇڏيو هو، ڪجهه عرصي بعد جڏهن مون اهو بوڪ کوليو ته ان ۾ مَسُ جا رڳو چُٽا ڇاپيل هيا، شاعري الائي ڪاڏي اڏامي وئي هئي. ان سان گڏ جيڪي ٻيا به ڪتاب هيا ته اهي به تقريباً ختم ٿي چڪا هيا. منهنجي زندگي ڪڏهن به هڪ سسٽم تحت نه هلي آهي، مان هميشه بي ترتيب رهيو آهيان، جنهن ڪمري ۾ مان سمهندو آهيان ان ۾ منهنجي کٽ ۽ سامهون پيل صوفو ڪتابن سان سٿيل هوندا آهن. منهنجي ٻنهي پاسن کان ڪتاب پيا هوندا آهن، اڄ جهڙي نموني جي سوسائٽي آهي ان ۾ ان عادت کي شايد برو تصور ڪيو ويندو آهي، توهان پاسو ورايو ته ڪتاب پري ڪرڻا پون. (کلندي) ان ڳالهه تي منهنجي گهر واري مون سان سخت اعتراض ڪندي آهي.
امر اقبال: اوهان”پوپٽ“ ۾ جيڪا تحرير لکي هئي ” کاڌي جي ميز تي رکيل ڪتاب“ ته ان ۾ به ان ڳالهه جو ذڪر اوهان ڪيو هو ته اوهان جي چؤگرد ڪتاب پيل هوندا آهن.........
رسول ميمڻ: ها صحيح ٿا چئو هر جاءِ تي ڪتابَ، ڊائننگ ٽيبل تي ڪتابَ، ڪرسين تي ڪتابَ، پر اهو ماحول هاڻ رڳو منهنجي ڪمري تائين محدود آهي.
امر اقبال: اهو توهان ڪڏهن طئي ڪيو ته هاڻ شاعريءَ کي ”الله واهي“ چئي رڳو ڪهاڻي ئي لکجي؟
رسول ميمڻ: يار! شاعري نوجوانن جو ڪم آهي. ماڻهو young هجي، 22 يا 23 سال عمر هجيس، ڪنهن جي عشق ۾ شد ت سان مبتلا هجي، حساس هجي، پنهنجي عشق جو اظهار نه ڪري سگهي، اهو شاعريءَ ۾ اظهار ڪري. پنهنجي محبوب جي سامهون وڃي ۽ اتي ايڏو ته dipperesed هجي جو ڳالهائي نه سگهي... شاعري اتي جنم وٺندي آهي، سڀ کان بهترين شاعري هميشه نوجوان ڪندا آهن. مان 1974 ۾ شاعري ڪئي هئي، ۽ منهنجي شاعريءَ جو ڪتاب به آيو هو.... ”اُوشا جي آشا“. هاڻي چاهيان به جي نه ، ته به شاعري نه ٿو ڪري سگهان.
حبيب ساجد : شاعريءَ ۾ اوهان نثري نظم گهڻو لکيا ؟
رسول ميمڻ: ها مان شاعريءَ ۾ نثري نظم واقعي گهڻا لکيا.
امر اقبال: اوهان هڪ نئين صنف ” نؤلکا“ به لکيا هيا؟
رسول ميمڻ: مون ”نؤلکا“ لکيا هيا ۽ اها صنف مون ئي ايجاد ڪئي هئي. سڀ کان پهرين ”نؤلکا“ مون لکيا هيا، پر اها ڳالهه ماڻهن وچ ۾ ڪرڻ ڏاڍي ڏکي آهي. ان کان علاوه مون هڪ ٻي صنف به ايجاد ڪئي هئي ان جو نالو رکيو هيو ” ڏيکارو“. ڏيکاري ۾ اوهان کي هڪ منظر نظر ايندو، اوهان اهو منظر ڪيئن ٿا پينٽ ڪيو ، اهو اوهان جي فن جو ڪمال آهي........ ته مان ”ڏيکاري“ ۾ اهڙا منظر رڪارڊ ڪيا. داخلي طور تي مان پنهنجي شاعريءَ جي معيار کان خوفزده رهندو آهيان، ان ڪري مان اها ڇپرائيندو ناهيان. شاعري ماڻهوءَ کي ايڏي ته Powerfull زبان فراهم ٿي ڪري جو اهو پنهنجو مقصد زورائتي نموني اظهار ڪري ٿو وڃي. شاعري ماڻهوءَ جي پنهنجي ٻولي آهي، جيڪڏهن توهان وٽ لفظن جو ذخيرو موجود آهي ته پوءِ توهان لاءِ پنهنجو اظهار ڪرڻ ڏاڍو آسان بڻجي وڃي ٿو. هڪڙو نثر نگار جيڪو شاعر به آهي ۽ هڪ شاعر جيڪو نثر نگار به آهي پر جيڪڏهن ڪو ماڻهو ايئن ناهي ته ان جو مثال هڪ ڊکڻ جيان آهي جنهن وٽ ڪاٺ ته آهي پر اهو ان کي رندو نه ٿو هڻي، سونهن نه ٿو ڏئي. اها حقيقت آهي ته شاعر نثر لکي سگهي ٿو، ۽ تمام سٺو نثر لکي سگهي ٿو. اها سگهه هن کي هن وٽ موجود لفظن جو جيڪو ذخيرو آهي ، اهو ڏئي ٿو.
امر اقبال: اوهان جڏهن ڪا ڪهاڻي لکندا آهيو ته ان مهل اوهان جي ڪيفيت ڇا هوندي آهي ؟ شعور ۽ لاشعور اوهان جو ڪيترو ساٿُ حاصل ڪندا آهن؟
رسول ميمڻ: حقيقت اها آهي يار! ته مان وٽ شعور آهي ئي ڪونه.... ۽ نه ئي ڪو لاشعور آ. مون وٽ ڪجهه به ڪونه آهي. جڏهن مان ڪهاڻي لکندو آهيان ته مان هوندو ئي ناهيان، جڏهن مان لکڻ ويهندو آهيان ته مون کي ايئن لڳندو آهي ڄڻ ڪو ٻيو ٿو لکي. مون کي پنهنجي هٿ ۽ ان ۾ پڪڙيل پين تي ڪوبه اختيار ناهي هوندو. هڪڙي اڏام آهي جنهن جو مان مزو وٺندو آهيان.
حبيب ساجد: ان جو مطلب اهو ٿيو ته اوهان جا ڪردار اوهان جو استعمال ڪندا آهن، اوهان ڪردارن جي پوئتان هوندا آهيو ۽ ڪن ڪهاڻيڪارن جيان اوهان پنهنجي ڪردارن جو شعوري سفر طئي نه ڪندا آهيو؟
رسول ميمڻ: ها ، منهنجي ڪهاڻين جا ڪردار منهنجو ڀرپور استعمال ڪندا آهن ، مان انهن تي حڪم هلائي نه سگهندو آهيان يا انهن کي پنهنجي مرضيءَ موجب موڙي نه سگهندو آهيان، ڪردار پنهنجي سفر جو تعين پاڻ ڪندا آهن ، مان اهو نه ڪندو آهيان.
مان گهڻو تڻو ماضيءَ جو ماڻهو آهيان، ماضي مون لاءِ هڪ شهر جيان آهي ، جنهن ۾ مان بالم بڻجي پيو گهمندو آهيان. مان لکڻ مهل مڪمل طور تي disorganized هوندو آهيان. هڪ Pilot ته هوندو آهي پر مون کي ان تي ڪهڙي پوک پوکڻي آهي؟، اهو مان decide نه ڪندو آهيان. ائين سمجهو سِڻيءَ جي هڪ ٻوري آهي جيڪا مان ڪلهي تي کڻي گهمندو آهيان پر مون کي اها خبر ناهي هوندي ته مون کي بازار مان خريد ڇا ڪرڻو آهي؟ سو جڏهن مان لکڻ ويهندو آهيان ته منهنجي ذهن ۾ ايئن سمجهو ته ڪردارن جي هڪ بازار لڳل هوندي آهي، مان کي انهن مان ڪنهن ڪنهن جي چونڊ ڪرڻي آهي..... ته مان اهو به نه ڪري سگهندو آهيان. ڪڏهن ڪڏهن ته عجيب عجيب ۽ خوابناڪ ڳالهيون ذهن ۾ کڻي سمهي پوندو آهيان ۽ پوءِ رکي رکي جاڳي پوندو آهيان، ٿوري جهٽ ساهي پٽي مان وري انهن خوابناڪ خيالن ۾ کوئجي ويندو آهيان، مان وري return ٿي پوندو آهيان... ڪلاڪن جا ڪلاڪ ائين ئي گذري ويندا آهن ڄڻ ڪو ماڻهو ننڊ ۾ گهمندو هجي ۽ ائين صبح ٿي ويندو آهي. هڪڙي دفعي مان ننڊ ۾ هيس ته مون کي لڳو مان لکي رهيو آهيان ، لکي رهيو آهيان، ۽ صبح جو ڏٺم ته واقعي پني تي گهڻو ڪجهه لکيو پيو هو. مون کي لکڻ relief ڏيندو آهي، سڪون ڏيندو آهي، ائين لڳندو آهي ڄڻ مون ڪو وڏو بار پنهنجي ڪلهن تان لاهي ڇڏيو آهي، ۽ ان کان پوءِ مان پاڻ کي ڏاڍو پرسڪون ۽ fresh محسوس ڪندو آهيان، ڄڻ مون تي سالن جو ڪو قرض هيو جيڪو ادا ڪري ڇڏيو آهي، هاڻي مان ڪنهن پکيءَ وانگر بلڪل آزاد آهيان ... ته ايئن مان وقت جي ڪشتيءَ ۾ پيو سفر ڪندو آهيان ، اهائي منهنجي حاصلات آهي، باقي مون کي ان شئي سان ڪو سروڪار ڪونهي ته مان ڇا لکيو آهي، ڪنهن جي لاءِ لکيو آهي .. پر اهم رڳو اهو آهي ته مان هي لکيو آهي. بس مان پاڻ کي define ڪري لکيو آهي.
امر اقبال: چيخوف کي پبلشر چيو هو ته، اوهان ميڊيڪل جو شعبو ڇڏي رڳو ڪهاڻيون لکو، جنهن تي چيخوف هن کي وراڻيو ته ميڊيڪل منهنجي ”قانوني زال“ آهي ۽ ڪهاڻي منهنجي ”محبوبه“ آهي، ته تون ڪيئن ٿو چوين ته مان پنهنجي قانوني زال کي ڇڏي محبوبه جي ڪڍ لڳان؟....... جيڪڏهن ڪو توهان کي چوي ته اوهان ڪا هڪ شئي کڻو، ميڊيڪل يا ڪهاڻي، ته اوهان ڇا فيصلو ڪندؤ؟
رسول ميمڻ: جيڪڏهن ڪو مون کي ايترا پئسا ڏئي جو منهنجو وهنوار هلي ، مان ۽ منهنجي family ٽي ويلا کائي سگهي، انهن جون بنيادي ضرورتون پوريون ٿي وڃن ته مان زندگي ڀر ويهي ڪهاڻيون لکندم.
امر اقبال: توهان کي جيڪو شروعاتي ماحول مليو سکر ۾ جنهن ۾ ”رسول ميمڻ“ رائٽر ٿيو، ان جو ٿورو پس منظر اسان کي ٻڌايو ته اوهان ڪهڙن دوستن جي وچ ۾ گذاريو؟
رسول ميمڻ: هن ”الحبيب“ هوٽل جي ڀر ۾ جاگيراڻي پاڙي ۾ سائين رشيدڀٽي هوندو هُيو، فتاح ملڪ هيو، ته اهي اسان جا seniors هوندا هيا.
شيخ اياز.... specially ان جو ذڪر ڪندم..... 1973 ۾ هڪڙو مشاعرو ٿيو هو، اهو آل پاڪستان مشاعرو هيو جنهن ۾ سڄي سنڌ مان اديب شاعر آيا هيا..... ادل سومري ۽ اياز گل به انهن ڏينهن ۾ نئون نئون لکڻ شروع ڪيو هو، ان ۾ اسان سکر جا رڳا ٽي هياسي. اتي سڀ رائٽر موجود هيا ، مان اتي بيت پڙهيا هيا، صدارت ڪري رهيو هو حسام الدين راشدي ۽ شيخ اياز Chief guest هيو، جڏهن مان بيت پڙهي ڪري اسٽيج تان لهي رهيو هيس ته پير حسام الدين راشديءَ مون کي سڏ ڪري چيو: ”پٽ! هيڏي آ“، پوءِ مون کان بيت وٺي پڙهيائين ۽ شيخ اياز سان به بيتن متعلق discuss ڪيائين.... ته اها منهنجي شروعات هئي.
اسان سڀني ليکڪن جون گڏجاڻيون فتاح ملڪ جي آفيس ۾ والس روڊ تي ٿينديون هيون. ان ۾ اسان ويندا هياسي. مان، ادل سومرو، ايازگل، هڪڙو هوندو هو محمد عيسي جلباڻي، جيڪو ”سدا حيات جلباڻي“ جي نالي سان لکندو هو.... رفيق سومرو هوندو هيو.... ته انهن گڏجاڻين ۾ مان ڪهاڻيون پڙهندو هيس. ان کان پوءِ رشيد ڀٽي صاحب جي اوطاق تي گڏجاڻيون ٿينديون هيون، اهي جيڪي گڏجاڻيون ٿينديون هيون، اهي ڏاڍيون يادگار هونديون هيون. ڀٽي صاحب ڏاڍو کرو ماڻهو هوندو هيو. هو سنئين سڌي ڳالهه ڪندو هو.... هِنَ شيءِ ۾ هيءَ deficiency آ، هيءَ شيءَ هيئن هڻڻ گهرجي.... ڏاڍا سٺا ماڻهو هئا اُهي پنهنجي وقت جا ـــ ڪڏهن ڪڏهن شيخ اياز به اوچتو ڪچهرين ۾ اَچي ويندو هيو. اياز جو اچڻ اسان لاءِ ڪنهن حيرت جهڙي ڳالهه هوندي هئي ـــ مان اوهان کي اياز جو هڪ قصو ٻڌايان......
مان ڪرسيءَ تي ويٺو هيس، رشيد ڀَٽي صاحب سامهون ويٺو هو،
شيخ اياز مون کي چيو ته: ”پُٽَ! تون هوءَ جيڪا دريءَ جي ڀرسان خالي ڪرسي پئي آهي، ان تي وڃي ويههُ، هِتي مان ٿو ويهان“. مان وَڃي اُنَ ڪرسيءَ تي ويٺس،
شيخ اياز اسان نوجوانن جي شاعري ٻُڌي ۽ پوءِ هليو ويو. اياز جي وڃڻ کان پوءِ ڀَٽي صاحب کلي چيو ته: ”خبر ٿئي اياز توکي دريءَ جي سامهون ڇو ويهاريو؟“. مون چيو: ”نه سائين!“. ڀٽي صاحب چيو: ”اياز دريءَ جي سامهون اُنَ ڪري نه ويٺو ته متان ڪوئي کيس دريءَ مان گولي نه هڻي وڃي“...... (کلندي) معنيٰ ته کيس internally ڪو ايڏو ڊَپُ هيو. باقي ائين آهي ته اياز جي شخصيت جو سحر هوندو هو، سندس اچڻ سان هڪ سانتِ ڇائنجي ويندي هُئي. ادبي سنگت جي گڏجاڻيءَ جو روايتي decorum به تبديل ٿي ويندو هو ته ڪيرُ صدارت ڪندو؟ ڪير ڪاروائي هلائيندو؟.... اِهي سڀ ڳالهيون وسري وينديون هيون. اياز جي شخصيت جي ايتري دهشت به هوندي هئي. اسان لاءِ اها فخر جي ڳالهه هوندي هئي ته اياز اسان وٽ اچي ٿو ۽ ادبي سنگت ۾ اچي ڳالهائي ٿو ـــ تمام سُٺيون gatherings ٿينديون هيون ۽ اسان انهن مان ڏاڍو پرايوسي، اسان جا سينيئر جڏهن discussions ڪندا هئا.... ته نيون نيون ڳالهيون، اڻ ٻڌل ڳالهيون پهريون دفعو اتي ٻڌيوسين.
حبيب ساجد: اوهان جي ڪهاڻين ۾ اڪثر ڏند ڪٿائي ماحول ملي ٿو. ٿورو ڌُندُ ...... ته محسوس ائين ٿو ٿئي ته شروعاتي دؤر ۾ اوهان Nathaniel Hathorine کان اثر ورتو آهي؟؟
رسول ميمڻ: (کلندي) يار! واههَ جي observation آهي توهان جي..... بلڪل Hathorine جو ماحول مون کي ڏاڍو وڻندو هيو، هُنَ جو Style........ مون سندس ڪهاڻيون پڙهيون هيون ۽ مون کي ڏاڍيون وڻيون هيون..... اسان معصوم شاهه واري لئبريريءَ ۾ پڙهندا هياسين. سائين غلام مرتضيٰ شاهه هوندو هيو، لئبريريءَ ۾، سڀئي ڪِتابَ کيس ياد هُئا. جنهن ڪِتابَ لاءِ چئو، منٽن ۾ توهان کي ڪڍي ڏيندو..... ته مون کي ان وقت ٽالسٽاءِ ڏاڍو وڻندو هو ۽ ڪافي عرصو ان جو مون تي اثر به رهيو.... ۽ خواهش هوندي هئي ته ڪاش مان ٽالسٽاءِ جهڙيون ڪهاڻيون لکي سگهان. چيخوف هوندو هيو، چيخوف جا ڪردار Nature جي قريب تر ۽ realistic قسم جا آهن. ٽالسٽاءِ وٽ Mysticism (صوفي ازم) ملي ٿو ٽالسٽاءِ واقعي هڪ صوفي آهي....
حبيب ساجد: ٽالسٽاءِ وٽ feelings جي زري پرزي کي واضح ڪرڻ ملي ٿو.....
رسول ميمڻ: بلڪل..... ٽالسٽاءِ وٽ مختلف احساس ملن ٿا.... ۽ روسي ادب ۾ هڪ variety هوندي هُئي. ڀُٽو صاحب جي حڪمرانيءَ جي شروعاتي دؤر ۾ روسي ادب جا ڪِتابَ ڏاڍا سستا ملندا هئا. چئن آنن ۾ هِڪُ وڏو صَخيم ڪِتاب ملي ويندو هو. مئڪسم گورڪئي جو “Mother” ٻارنهن آنن ۾ ملي ويندو هو.... ۽ سُٺا ترجمو ٿيل هوندا هئا. Russian Embassy ۾ اهو سڄو literature ملندو هو. ۽ اتي سنڌي ڪِتابن جو section به هوندو هيو. اڪثر ادب اردو ۾ ترجمو ٿيل ملندو هو. روسي رسالا به ايندا هئا. “Sputnik” ڏهن رُپين ۾ ملندو هو، جيڪو “Readers Digest” جي مقابلي ۾ هوندو هيو.... ته اهو دؤر، منهنجي نوجوانيءَ جو دؤر، گهڻو study ۾ گذريو. رَشين ليکڪن جو مون تي ڪافي اثر رهيو. ڪجهه مصري ڪهاڻيون پڙهيم. ليکڪ جو نالو ياد ڪونهي پَر هڪ اهڙي مصري ڪهاڻي پڙهيم جنهن جو اثر سموري زندگي مون تي رهيو آهي..... ان ڪهاڻيءَ ۾ ائين هيو ته هڪ بزرگ شخص آهي، جنهن جي وڏي ڏاڙهي آهي...... پُهتل شخص آهي. اُهو ريگستان ۾ وڃي ٿو ۽ ٻرندڙ سِجَ جي هيٺان وڃي دعا ٿو گهري ته: ”يا خُدا! هن دنيا کي تباهه ڪر...... هيءَ دنيا ڪنهن به ڪم جي ناهي“..... اُهو دانهون ٿو ڪري.... اوچتو هِڪَ جھرڪي اچي سندس دُعا واري ٻُڪَ ۾ ڪَکَ ٿي رکي، آکيرو ٿي ٺاهي ۽ پوءِ ان ۾ آنا ٿي ڏي. آنن مان ٻَچا ٿا ڦُٽن.... ته پوءِ هي سوچي ٿو ته جيڪڏهن مان پنهنجو ٻُڪ کوليندم ته ٻچا هيٺ ڪري پوندا ۽ تَتل واريءَ تي ڪري مري ويندا.... پوءِ هُو سوچي ٿو ته، مان پنهنجي ٻُڪَ ۾ جھرڪيءَ جي جن ٻچن کي جھليو بيٺو آهيان، انهن کي هيٺ ڪيري تباهه ڪرڻ لاءِ تيار ناهيان، ته خُدا پنهنجي ٺاهيل هن هيڏي وڏا ڪائنات کي ڪيئن تباهه ڪندو؟..... انهيءَ ڪهاڻيءَ جي ماحول، انهن ڏينهن ۾ مون کي تمام گهڻو متاثر ڪيو هو.... سو اهڙيون ڪهاڻيون پڙهڻ لاءِ ملنديون هيون. دوستن سان ادبي موضوعن، ڪِتابن تي اڪثر discussions ٿيندا هئا. رفيق سومرو اسان جو ڪهاڻيڪار دوست، ان وقت Russian Embassy ۾ هوندو هُيو. اُنَ جون discussions ڏاڍيون سُٺيون ۽ powerful هوندي هيون. ائين اسان همعصر دوستن مان به ڪافي پرايوسي. نوجواني هوندي هئي..... ادل سومرو هوندو هيو..... ايازگل هوندو هُيو..... مان چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج ۾ پڙهندو هُيس.... هاسٽل لائيف..... دوستن سان بحث مباحثا..... اهو اسان جو towards maturity وارو دؤر هو.
حبيب ساجد: امر جليل صاحب توهان لاءِ لکيو هو ته، رسول ميمڻ جون ڪهاڻيون پڙهي مون کان پرڏيهي ادب وسري ويندو آهي.....
رسول ميمڻ: 1976ع ۾ منهنجي ڪهاڻين جو مجموعو آيو هو، ”امن جي نالي“...... ان کي پڙهي امر جليل صاحب ”هلال پاڪستان“ ۾ مون تي پورو ڪالم لکيو هو........ ڀُٽو صاحب جو دؤر هو......
قربان منگي: ”تنهنجون منهنجون ڳالهيون“.......
رسول ميمڻ: ها بلڪل.... ”تنهنجون منهنجيون ڳالهيون“..... ان ڪالم ۾ امر جليل صاحب مون کي ڏاڍو encourage ڪيو، جو مون کي اچي عالمي ليکڪن سان ملايائين.... مان سوچيو ته مان ته سُٺو لکي به سگهان ٿو..... انهيءَ لاـءِ مان سائين امر جليل جو اڄ به ٿورائتو آهيان. سائين هاڻي به appreciate ڪندو آهي. ان کان پوءِ ٻَه ڪالم ٻيا به لکيا اٿائين. انهيءَ ڪِتابَ ۾ منهنجي هڪ ڪهاڻي هئي ”شينهن جو ٻچو“.... ته جليل صاحب جو هڪ انٽرويو ڇپيو آهي..... (مون کي محمد علي ماجد فون ڪري ٻُڌايو).... اهو پُراڻو انٽرويو آهي، منهنجي اها ڪهاڻي 1977ع ۾ شايع ٿي آهي ۽ امر جليل صاحب ان انٽرويوءَ ۾ چيو آ ته سنڌيءَ ۾ اهڙي ڪهاڻي گذريل پنجويهن سالن ۾ نه ڇَپي آ..... حالانڪه ان دؤر ۾تمام وڏا writers موجود هُيا... ۽ اهو منهنجي لاءِ وڏو comment آهي.
حبيب ساجد: اوهان جون ڪهاڻيون بدقسمتيءَ سان انگريزيءَ ۾ ترجمو نه ٿي سگهيون آهن. جيڪڏهن ٿين ها ته ٻيون ٻوليون ڳالهائيندڙن کي به خبر پئي ها ته سنڌيءَ ۾ اهڙي شاندار ڪهاڻي به لکجي ٿي.
رسول ميمڻ: ترجمو ته ڇا، سنڌيءَ ۾ منهنجيون ڪهاڻيون پڙهيون ئي نه ويون آهن. سنڌ جو جيڪو پڙهندڙ آهي ان اڃان صحيح معنيٰ ۾ منهنجيون ڪهاڻيون پڙهيون ئي ناهن. اسان وٽ Trend رهيو آهي ته جيڪي اديب نصابَ ۾ شامل آهن ۽ جن کي ڪو امتحان پاس ڪرڻ لاءِ پڙهڻ ضروري هوندو آهي، صرف انهن کي ئي پڙهيو ويندو آهي. اها پڙهندڙ جي مجبوري آهي. جيڪي حقيقي پڙهندڙ آهن، انهن جو حلقو تمام ٿورڙو آهي.... ۽ مون کي اڄ محسوس پيو ٿئي ته منهنجي پڙهندڙن جو هڪ Purified ۽ Selected حلقو موجود آهي. سنڌ ۾ اهو حلقو ٿورو ئي سهي پر موجود آهي ۽ مان انهن کي ٻين ليکڪن کان different ٿو لڳان. اهو حلقو ئي real پڙهندڙن جو حلقو آهي. منهنجي باري ۾ انهن جي راءِ آهي ته، اهڙي قسم جو هن کان اڳ سنڌيءَ ۾ ناهي لکيو ويو. هُو ڪوشش ڪندا آهن مون کي سمجھڻ جي.... ڇو ته مون کي ڪڏهن ائين به لڳندو آهي ته جي مان پڙهيو به ويو آهيان ته سمجھيو نه ويو آهيان. ڇو ته جن ideas جي تحت مان لکندو آهيان ۽ پوءِ وي دوستن کان پڇندو آهيان ته انهن جو conclusion توهان وٽ ڪهڙو آهي؟.... ته هُو جيڪو جواب ڏيندا آهن، اُهو منهنجي دماغ ۾ موجود conclusion کان هٽيل هوندو آهي.
حبيب ساجد: توهان جي هڪ ڪهاڻي ياد پئي ٿي جنهن ۾ بدصورتي خوبصورتيءَ جو لباس اوڍي نڪري ٿي، مگر پوءِ به اها بدصورتي ئي رهي ٿي.....
رسول ميمڻ: منهنجي خيال ۾ خوبصورتي ماڻهوءَ جي اک ۾ هوندي آهي.... ۽ توهان جنهن ڪهاڻيءَ جو ذڪر ڪري رهيا آهيو، اها آهي ”آدم جي دنيا“..... ته ماڻهو پنهنجي اک سان ڇا ڇا ڏسي ٿو اهو سندس personal معاملو آ. ضروري ناهي ته جيڪا شيءِ منهنجي لاءِ Beauty جي حيثيت رکي ٿي، اها ڪنهن ٻي لاءِ به ائين ئي هجي. ماڻهو سونهن کي ڳولي ٿو پر منهنجي لاءِ جيڪو سونهن جو تصور آهي، اهو ڪنهن ٻي لاءِ بدصورتيءَ جو تصور به ٿي سگهي ٿو.
حبيب ساجد: سونهن ۽ مُحبت جا احساسَ ته صدين کان ساڳيا آهن پر ڪمالُ هوندو آهي، ليکڪ جو ته اهو انهن احساسن جي presentation ڪيئن ٿو ڪري؟
رسول ميمڻ: ها...... توهان انهن شين کي محسوس ڪيئن ٿا ڪريو ۽ ان جو اظهار ڪيئن ٿا ڪريو، اصل اهميت ان جي آهي. هر ڪنهن وٽ پنهنجي ڏاتِ آهي. اظهار جو پنهنجو طريقو آهي.
امر اقبال: توهان جي جيڪا ذاتي زندگي آهي، ان زندگيءَ جا واقعا، يادون ۽ ڪردار ڪيتري حد تائين اوهان جي ڪهاڻين يا ناولن ۾ هلي آيا آهن؟
رسول ميمڻ: مان ڏاڍو Nostalgic ليکڪ آهيان. ماضي منهنجي دُنيا آهي. ماڻهو چوندا آهن ته ماضيءَ مان جان ڇڏائي ڇڏجي.... پر مان چوان ٿو ته ماضيءَ کي ڌار ڪرڻ ائين آهي جيئن ماڻهو پَنهنجو جسم دُنَ جي هيٺان ڪٽي ڦٽي ڪري. ماضي اسان سان ائين چنبڙيو پيو آهي، جيئن گرم موسم ۾ پگهر اسان جي جسم سان چنبڙيل رَهندو آهي.
قربان منگي: ائين چئي سگهجي ٿو ته، ماضي اسان جو اثاثو آهي ۽ اسان ان مان جان ڇڏائڻ چاهيون ئي نه ٿا؟
رسول ميمڻ: ها، مون اهوئي پئي چيو ته مان Nostalgic ليکڪ آهيان. منهنجا وڏڙا منهنجي لکڻين جا ڪردار آهن. جيڪي هينئر زندهه ڪونه آهن.... يا وري اهي ماڻهو جن کي مون ننڍپڻ ۾ پنهنجي اردگرد ڏٺو. ماضيءَ ۾ ننڍپڻ جا جيڪي Images هوندا آهن، اهي ڏاڍا Sharp هوندا آهن، ماڻهو سڄي زندگي پنهنجي ننڍپڻ ۾ رهي ٿو. پوڙهائپ ۾ جڏهن Memory loss ٿو ٿئي ۽ ماڻهو Devensia ۾ هليو ٿو وڃي ته سڀ ڪجهه وسري ٿو وڃي.... پر ننڍپڻ جا عڪس پوءِ به نه ٿا مٽجن. سو مون سان منهنجو Nostalgic atmosphere ائين گڏ هلندو آهي، جيئن مان ڪنهن جھنگل ۾ هجان ۽ اتان جا جھنگلي جانور مون سان ايترو هري ويا هجن جو مون سان گڏ گڏ ئي هلندا رهن. مان انهن تي پيارَ جو هَٿُ گهمائيندو هُجان، انهن مان ڪو خطرو محسوس نه ٿيندو هُجي ۽ هُو منهنجي پويان پويان هلندا رهن. سو ماضي شفيق جھنگلي جانورن جيان منهنجي پويان پويان هلي پيو ۽ ان جي مون سان ياري آهي.
امر اقبال: تازو ”پوپٽ“ ۾ توهان جي ڪهاڻي شايع ٿي ”وڻ جي قبر“..... ته اهو وڻ به توهان جي ماضيءَ جو حصو رهيو آهي....؟
رسول ميمڻ: اسان جي گهر جي پڌر ۾ اهو نم جو وڻ هوندو هيو. ان جي هيٺان کيڏندا هياسي. گهر ۾ بجلي نه هوندي هئي، منجھند جو اسڪول کان موٽي ان جي ڇانوَ ۾ سمهندا هياسي. ان مان نموريون ڪرنديون هيون. هڪ مينهن اسان جي گهر ۾ هوندي هئي جيڪا پڌر ۾ ٻڌل هوندي هئي، پٿر جو ڪُونر هوندو هو، جنهن جي هيٺان وري هڪ خطرناڪ کپر نانگ رهندو هو، جنهن جي اسان کي خبر ئي نه هوندي هئي. پر بي فڪر هوندا هئاسي. ان وڻ کي آهستي آهستي ڪٽيو ويو، جيئن ڪهاڻيءَ ۾ بيان ٿيل آهي ۽ آخر ۾ ائين ٿيو جو وڻ جي جيڪا پاڙَ زمين ۾ هُئي اها مٿي اڀري آئي ۽ فرش ۾ هِڪُ اُڀار اچي ويو. ائين محسوس ٿيو ڄڻ اها وڻ جي قبر هجي. اها هڪ Semi familial ڪهاڻي آ جنهن ۾ اڌ سَچُ آ ۽ اڌ Fanticy. اڌ ڪوڙ ته نه چئجي...... (کلندي)..... ان ۾ real touches آهن ۽ ان کان متاثر ٿي مون لکيو آهي. پنهنجي family جي واقعن ۽ ڪردارن کان متاثر ٿي لکيو آهي. اسان جي ڏاڏيءَ جو ڀاءُ هوندو هو، جيڪو شيعو هوندو هو. ڪارا ڪپڙا پائيندو هو، مجلسون پڙهندو هو، ان جو آواز ڏاڍو vocal قسم جو هوندو هو. هُو جڏهن مجلس پڙهندو هو ته سڀ روئندا هئا. جڏهن سکر ايندو هو ته اسان کي ڳالهيون ٻڌائيندو هو. ٻِينڻيون پيئندو هو، دونهون ڇڏيندو هو. گهر ۾ بجلي نه هوندي هُئي، نم جي هيٺان کٽ تي ويهي اسان ڀائرن، ڀينرن سؤٽن کي ڪهاڻيون ٻڌائيندو هو. مان سندس ٻِينڻيءَ جي دونهين ۾ ڪردارن کي اڏامندو ڏسندو هيس. هن جي ٻڌائڻ جو انداز ئي اهڙو هوندو هيو. مون پنهنجي ڪهاڻين جو مجموعو ”فونو“ کيس dedicate ڪيو آ.
امراقبال: ”فونو“ نه سائين! ”سونو ڏند“......
رسول ميمڻ: (کلندي) ها ”سونو ڏند“.
امراقبال: ”زورار احمد جي نالي جنهن ڪهاڻيون ٻڌايون ۽ مون لکيون“.......
رسول ميمڻ: بلڪل، بلڪل صحيح ٿا چئو....... ته اسان جي امڙ به اسان کي ڪهاڻيون ٻڌائيندي هئي. سياري ۾ هڪ ڪوٺيءَ ۾ اسان ٻارَ سُتل هوندا هياسي، لالٽين جي روشني هوندي هُئي، اُنَ ڪوٺيءَ جو چُونو هنڌان هنڌان لٿل هوندو هيو. انهيءَ لٿل چُوني ۾ وري مون کي ڪردار نظر ايندا هُيا..... (کلندي).... بادشاهه بيٺو آهي، ڀرسان وڏن وارن واري عورت گڏ بيٺي اٿس.... مطلب امڙ جيڪا ڪهاڻي اسان کي ٻڌائيندي هئي، ان جا ڪردار مان ڀت تي ڏسندو رهندو هُيس. اهڙو ماحول هيو... ان دؤر ۾ به مان اهو چاهيندو هُيس ته ڪاش مان اهي سڀ ڪهاڻيون لکي سگهان ۽ پوءِ اڳتي هلي لکيم.
حبيب ساجد: ڪهاڻيڪارن لاءِ چيو ويندو آهي ته اُهي هِڪَ اهڙي دنيا تخليق پيا ڪن جنهن جو اسان جي روزمرهه جي زندگي سان ڪو تعلق ناهي.......
رسول ميمڻ: مان تخليقڪار آهيان. ڪائنات ۾ ٻَه هستيون آهن.... هِڪُ خُدا، جنهن هيءَ سموري ڪائنات تخليق ڪئي ۽ ٻيو اهو آرٽسٽ جنهن پنهنجي لکڻين ۾ هڪ پنهنجي دنيا تخليق ڪئي. ان آرٽسٽ کي خدا جي ڪائنات کي real انداز ۾ copy ڪري ناهي ڏيکارڻو. ڪائنات ته سڀني ڏٺي آ، چنڊ سڀني ڏٺو آ، ستارا سڀني ڏنا آهن، پر انهيءَ چنڊ ۽ ستارن کي مختلف اندازَ ۾ ڏيکارڻ، دنيا جي روڊن رستن کي، مختلف اندازن ۾ ماڻهن آڏو پيش ڪرڻ..... اها “Creation” آهي. جڏهن اسان ڪا نئين شيءِ ماڻهن کي ڏيکاريون ٿا ته نواڻ جي ڪري ماڻهو اسان ڏانهن مُتوجه ٿين ٿا. جيڪڏهن مان صحافتي ادب لکان، جنهن ۾ عام شين جو تذڪرو هُجي ته ڇا فائدو؟.... مان ماڻهن کي اهو ڪجهه ٻڌائڻ ٿو چاهيان جيڪو هنن اڳ ۾ ناهي ٻُڌو. مان کين اها دنيا ڏيکارڻ ٿو چاهيان، جيڪا هُنن ناهي ڏٺي. مون وٽ سحر انگيزي آ، طلسم آ، پراسراريت آ..... اهي شيون مون کي وڻنديون آهن. اهي ليکڪ جيڪي symbolic اندازَ ۾ لکن ٿا، جن جون تشبيهون مختلف آهن، اڳ ۾ استعمال ٿيل ناهن، اهي دنيا ۾ وڏا writer ليکيا وڃن ٿا، جيئن ڪافڪا آهي،گارشيا مارڪئيز آهي. گارشيا وٽ به Nostalgic انداز آهي ۽ انهيءَ ادب کي Magical realism ۾ شمار ڪيو ٿو وڃي....... ته مان ان ڳالهه جو قائل آهيان ته اسان کي عالمي ادب سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائڻو آهي. اسان جي سنڌ، جيڪو هڪ مُلڪ هيو، هيڏا وڏا intellectuals اسان جا، دُنيا ۾ ايڏو وڏو نالو اسان جو، اسان جو culture ڪاڏي ويو.... يقين ڪيو دنيا ۾ هاڻي اسان سنڌين کي ڪو سڃاڻي ئي نه ٿو.
مان جڏهن سعودي عرب ۾ رهندو هُيس ته هڪ مصريءَ کان مون پڇيو (جيڪو مون سان گڏ فليٽ ۾ رهندو هو) ته تون سِنڌُ جي باري ۾ ڄاڻين ٿو؟..... چيائين، ها مون پنهنجي ڏاڏي کان سنڌ جي باري ۾ ٻُڌو آهي. پڇيم ڪيئن؟..... چيائين منهنجو ڏاڏو جڏهن ڪنهن ڏورانهين ماڳ جو ذڪر ڪندو هو ته اهو محاوري ۾ چوندو هو ته، اهو ايترو پري آهي جيترو سِنڌُ.... ته وَٽس سنڌ جو تصور اُهو هو ته، ڏاڍو پري. هڪ عرب کان پُڇيم، توکي محمد بن قاسم جي باري ۾ خبر آهي؟ هو عالِم هيو پر چيائين: ”ڪهڙو محمد بن قاسم؟!“.... مون چيو: ”هُو سنڌ ۾ اسلام کڻي آيو هو ۽ اُتان جو ”هيرو“ ليکبو آهي.... ان کي مرشد ڪري پوڄيندا آهن“. پَرَ هُن نه ٻڌايو. عربن محمد بن قاسم کي سڃاتو ئي نه پئي..... اها منهنجي لاءِ حيرت جي ڳالهه هُئي.
امر اقبال: جيئن توهان جون لکڻيون مختلف آهن، ائين توهان جي شخصيت به مختلف رهي آهي. ميلن جھميلن کان پري.....
رسول ميمڻ: سچ ٻڌايانوَ.... منهنجي وَسَ ۾ هجي نه..... ته مان ڦاٽل ڪپڙا پايان، ڏاڙهي ڇڏي ڏيان ۽ هڪ لٺ کڻي بَرپَٽن ۾ هليو وڃان.... منهنجي nature اِها آهي. اڪيلائي مون کي ڏاڍو مزو ڏيندي آهي. خبر ناهي ڇاهي اڪيلائيءَ ۾؟! مان جڏهن اڪيلائيءَ ۾ هوندو آهيان ته يقين ڪيو مان ڪڏهن به اڪيلو نه هوندو آهيان..... منهنجا ڪردار مون سان گڏ هوندا آهن.... ۽ مان جڏهن لکڻ ويهندو آهيان ته پنهنجو پاڻ کي تمام simple رکندو آهيان. سادو کاڌو کائيندو آهيان، سادا ڪپڙا پائيندو آهيان ته جيئن مون کي محسوس ٿئي ته مان ڪجهه آهيان ئي ڪونهَ..... نه منهنجو نانءُ آ، نه منهنجو نشان آ. جنهن ڏينهن مان اُڀري ڪري public جي سامهون آيم، مان مري ويندس..... مان سٺو نه لکي سگهندس. لکائي ڇا ٿو مون کان؟.... منهنجو بي نانءُ وجود..... جڏهن مان محسوس ڪندو آهيان ته “I am nothing” انهيءَ Level تي لهي ايندو آهيان ته پوءِ منهنجو اندر ڦاٽ کائيندو آهي.
امر اقبال: تازو ئي اوهان جي والد صاحب جو انتقال ٿيو آهي. انهيءَ واقعي کي ”ڪهاڻيڪار رسول ميمڻ“ ڪيئن محسوس ڪيو/ڪري رهيو آهي؟
رسول ميمڻ: جڏهن بابو جيئرو هيو ته مان پاڻ کي نوجوان سمجھندو هيس، پَرَ جيئن ئي مون کي بابي جي مرڻ جي خبر پئي ته مون کي محسوس ٿيو ڄڻ مان هڪدم پوڙهو ٿي ويو هجان.... بابي کان پوءِ سندس پُٽن ۾ سڀ کان وڏو مان آهيان..... (خاموشي) هاڻي ٻيا ڪهڙا روايتي جُملا چئجن........
حبيب ساجد: توهان ٻڌايو ته لکڻ وقت ڪو ٻيو هوندو آهي جيڪو اوهان کان لکرائيندو آهي.... ته ڇا اوهان پنهنجيون لکڻيون re-write به ڪندا آهيو؟
رسول ميمڻ: ها، مان re-write ڪندو آهيان. پَرَ ان لکڻيءَ جي grammar جي غلطين کي سڌارڻ لاءِ..... باقي ڪجهه به نه. ها ڪجهه غير ضروري لفظ به ڪڍي ڦٽي ڪندو آهيان.
حبيب ساجد: گارشيا مارڪيز ”One hundred years of solitude“ کي سورنهن دفعا re-write ڪيو هو.
رسول ميمڻ: (مُرڪندي) جي ها........
حبيب ساجد: توهان خليل جبران کان به متاثر رهيا آهيو؟
رسول ميمڻ: نه نه...... خليل جبران پنهنجي انداز وارو هڪ مختلف ليکڪ آهي، پر مون تي جيڪڏهن ڪنهن جو اثر رهيو آهي ته پهريان ٽالسٽاءِ ۽ پوءِ وري مون کي گارشيا مارڪيز جي انداز ۽ ماحول ڏاڍو مُتاثر ڪيو..... ۽ اسان وٽ سنڌيءَ ۾ جيڪڏهن ڪو ليکڪ گارشيا جهڙو لکي ٿو وڃي ته سنڌي ادب لاءِ چڱي ڳالهه هوندي. اسان وٽ ماضيءَ ۾ جيڪو ڪجهه لکيو ويو آهي، اهو ان وقت جي حِساب سان ٺيڪ هو، پر ان کي ترقي ڪرڻ کپندي هُئي ـــ اُنَ کي عالمي معيار تي وٺي اچڻ جي ضرورت هئي. سنڌي ڪهاڻين مان ڪجهه ڪهاڻين کي ڇڏي، باقي ڪهاڻين کي جيڪڏهن انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪجي ته اهي عالمي معيار تي پوريون ڪونه ٿيون لهن. اسان انهيءَ ئي صورت ۾ عالمي معيار تي پورا لهي ٿا سگهئون جڏهن اسان جديد ادب پڙهئون ۽ اسان جو جيڪو ماضيءَ وارو ادب آهي جنهن ۾ گهڻي قدر صحافتي انداز آهي، ان کي ڇڏي، جديد انداز ۾ Abstract انداز ۾، Magical realism واري اندازَ ۾ لکِئون ته ٿي سگهي ٿو ته اسان عالمي ادب ۾ ٿورڙي جاءِ، ڪو corner حاصل ڪري سگهئون.
حبيب ساجد: توهان Auto Biographical Novel به لکيو آهي؟
رسول ميمڻ: ها مون لکيو آهي، ”اسٽيل جا پنجَ گلاس“..... اسٽيل جا پنج گلاس منهنجي ماءُ کي ڏاجَ ۾ مليا هيا. اهي ايترا ته مظبوط آهن جو اڃان تائين موجود آهن. اسان جي generations انهن گلاسن کي استعمال ڪيو ــ انهيءَ وِچَ ۾ شيشي جا الائي ڪيترا گلاس آيا، ڀڄي پيا.... سو انهيءَ پَس منظر ۾ مان اِهو ناول لِکان پيو.
حبيب ساجد: اوهان جي اولاد مان ڪوئي لکي ٿو؟
رسول ميمڻ: منهنجو پٽ آهي، ان وٽ ڪئناڊا جي شهريت آهي. اُهو انگريزيءَ ۾ تمام گهڻو ادب پڙهندو آهي ــ ان انگريزيءَ ۾ ڪجهه Short-Stories لکيون آهن.... پَرَ هو ويچارو هتي سنڌ جي ماحول ۾ fit نه ٿو ٿئي.