عاشورا
اسين ڦونڊ ۾ ڀرجي وينديون ھُيوسين، ڇو ته شوالو اسان جي شخصي ملڪيت ھو. ھونئن ته خدا جو گهر ڪنھن جي شخصي ملڪيت ٿي نٿو سگھي، پر سرڪاري کاتن ۾ ڏيکارڻ لاءِ يا ٻئي ڪنھن جي قبضي جي خيال کان اُن تي شخصي ۽ ڌرمائو نالو پئجي وڃي ٿو. اسين اُن ڏھاڙي پنھنجي شخصي ملڪيت تي وڌيڪ فخر ڪندا ھئاسين، ڇو جو، جنھن کي مرضي پوي ته شوالي جي دري مان عاشورا ڏسڻ ڏيون ۽ جنھن کي ناپسند ڪريون، تنھن تي قلم 144 لڳائي ڇڏيون. جيڪي وڙھندا ھئا، ان ڏھاڙي، انھن کان بدلو وٺڻ جو موقعو عطا ٿيندو ھو ۽ کين کي پڙ ۽ عاشورن جي ماتم واري نظاري ڏسڻ کان محروم ڪندا ھئاسين. پوءِ چاھي ان انتخاب ۾ پنھنجو اڌ وقت وڃائي وھندا ھئاسين، ڇو جو ھر گهڙي شوالي جو در بندا ڪندا ۽ کوليندا ھئاسين ۽ اسان تي مالڪ ھئڻ جو احساس حاوي پئجي ويندو ھو.
عاشورن جي مڪان مالڪ گلوءَ جو به ساڳيو اسان جھڙو حال ھو. ھن جي عمر ڪافي وڏي ھئي، ائين چئجي ته چاليھن پنجيتاليھن جي وچ ۾ ھو. سڄو سال مڪان جو خيال نه ڪندو ھو. پر محرم دوران ھو به پنھنجي ابي ڏاڏي جي مڪان جي اچي سَڌُ سَماءُ لھندو ھو. سڄو ڏينھن سلفي ۽ چرس جا پيو سُوٽا ھڻندو ھو. اسان جي گهر جو لحاظ رکندو ھو ۽ عزت به ڪندو ھو. گهر طرف پاڻ ته ڪونه نھاريندو ھو، ٻين کي به اک کڻي نھارڻ جي جرئت نه ٿيندي ھئي. سندن ساڳيو ئي رويو مندر ڏانھن به ھوندو ھئو. اھو پٽڪو (ماتم) گھڻو وقت اڳ ۾ شروع ٿي ويندو ھو، خاص ڪري ڪيترا ڏينھن اڳ، امام حسن ۽ حسين جا دک ڀريا ۽ دل ڏاريندڙ داستان ٻڌڻ لاءِ ايندڙن ۽ ماتم ۾ شريڪ ٿيندڙن جون اوڇنگارون اسان جي واري تائين پھچنديون ھيون، پندرنھن ويھه کٽولا پيا ھوندا ھئا ۽ اسين سڀ ڀائر ڀينر قطار ڪري سمھندا ھئاسين. بابو سائين ڪاوڙجي چوندو ھو: ”اڙي چريا ته ڪونه ٿيا آھيو اسپتالن وانگر کٽولن جي قطار لڳائي ڇڏي اٿو.” وچ ۾ اسان ٽنھي ڀينرن جا کٽولا ۽ اوسي پاسي کان ڀائرن جا. بس سڀيئي اُٿي کڙا ٿيندا ھئاسين، رات جو پري کان ايندڙ پڙن جو انتظار ڪندا ھئاسين. ڪڏھن واري واري در کان ڊڪون پائيندا ھئاسين ته ڪڏھن آڳر واري در ڏانھن ڀڄندا ھئاسين.
ھڪ رات مھاجرن جو پڙ اچي رھيو ھو. اسان سڀني ڀائرن ۽ ڀينرن ان جو آواز ٻڌي کٽولن تان ٽپا ڏيڻ شروع ڪيا. ھڪ ٻئي جي کٽولن تان ٽپا ڏيندا، ڀڄڻ لڳاسين. آخر ۾ امڙ جي کٽ ھئي، امڙ جي ننڊ حرام ڪرڻ جي پرواھ ڪرڻ بغير اوطاق ڏانھن ڀڄڻ لڳاسين. ان ٽاڪوڙي تي امڙ ڇرڪ ڀري اُٿي کڙي ٿي. اسان جي پويان ھوءَ به ڊڪڻ لڳي. اسين سمجھي وياسين ته امڙ کي غلط فھمي ٿي آھي. امڙ کي ڪري ٻک وڌوسين : ”آئي! پڙ اچي رھيو آھي پڙ، اھو ڏسڻ لاءِ ٿا وڃون.” امڙ سمجھيو، شايد ڪٿي ڌاڙو لڳو آھي، يا ڪو چور ڪنھن گهر ۾ گهڙي پيو آھي. ان ڏس ۾ اسان جي ھاڪ ھئي ته ڪٿي به ڪنھن به ھنڌ ڪو شاھينگ داخل ٿيو ناھي، کيس پڪڙي، ٿڦاٿوڦي ڪري، نوڙيءَ سان ٻڌي، سندس مُنھن ڪارو ڪري ، ٿاڻي ۾ ڏيندا ھئاسين.
جڏھن امڙ کي حقيقت جي خبر پئي ته ھوءَ خاموش ٿي ويئي، اسين سڀ ٻار مار جي ڊپ وچان، امڙ کي ڀاڪر پائي بيھي رھياسين، ”امڙ اسين پڙ ڏسڻ لاءِ ڀڳا ھئاسين” ننڊ مان ڇرڪ ڀري اٿڻ تي امڙ جي حالت جو اسانکي بخوبي احساس ھو. ته متان چاٽوڙا پون، اِن ڪري سڀ ٻار، امڙ جي چوڌاري دائرو ٺاھي چوڻ لڳاسين، ”ڪجھه ڪونه آھي، ڪجھه ڪونه آھي.” امڙ جي چھري تي ڪاوڙ، ننڊ مان ڇرڪ ڀري اٿڻ ۽ چور کي پڪڙڻ وارا گڏيل سڏيل تاثرات ھئا. خبر نه آھي، ننڊ ڦٽائڻ واري گستاخي ڪيئن معاف ڪري ڇڏيائين.
ان وچ ۾ پڙ به اچي چڪو ھو. جيئن ته عاشورن جو پِٽڪو ڪافي ڏينھن اڳ شروع ٿيندو ھو، ان ڪري اسين به ان جي تيارين ۾ ڪافي ڏينھن اڳ ۾ لڳي ويندا ھئاسين. حويليءَ جا سڀ ٻار اچي اسان جي گهر ۾ گڏ ٿيندا ھئا. ڇوڪرا گھڻا ۽ ڇوڪريون گھٽ ھونديون ھيون. ائين چئجي ته انھن جي قيادت جو شرف مون کي عطا ٿيندو ھو، ڇو ته اسين گهرن ۾ عاشورن جو ماتم ڪندا ھئاسين، جنھن کان امڙ ابو ڏاڍا بيخبر ھوندا ھئا. ڪوٺي تي کليل ڇت کان علاوه بنگلو ھوندو ھو. ٻارن جو سڄو ٽولو ان بنگلي ۾ پھچي ويندو ھو، ۽ چؤطرف گول دائرو ٺاھي، اسين ”علي مولى يا حسين” جو پٽڪو ڪندا ھئاسين. ڪڏھن ڪڏھن ته زنجيرن جي بدران نوڙيون کڻي ايندا ھئاسين ۽ پوءِ ھڪ ڪلھي تان ٻئي ڪلھي طرف گھمائي ”علي مولى يا حسين” جا نعرا ھڻندا ھئاسين ۽ ان جي رفتار ايتري تيز ڪندا ھئاسين، جيتري وڌ ۾ وڌ ڪري سگھجي، ڏاڏي سائين کي شڪ پوندو ھو ته اسين ڪجھه ڪري رھيا آھيون. ڪڏھن ڪڏھن ابي امڙ جي اڳيان “علي مولى يا حسين” جا لفظ نڪرندا ھئا ته ڪاوڙجي چوندا ھئا : ”چريا ته نه ٿيا آھيو، ماليخوليا ته نه ٿي اٿو، پٽڪو ڇو ٿا ڪريو” ھڪدم وات کي ٻنجو اچي ويندو ھو. ھڪ ڏينھن ڏاڏو سائينءَ تاڙ ۾ رھيو، اسين جيئن بنگلي ۾ جيئن ئي گول پڙ ٺاھي، چئني طرف گھمي، پٽڪو ڪري رھيا ھئاسين، “يا حسين ياحسين” ته ڏاڏو سائين اچي مٿان نڪتو. نه ڪيائين ھم نه ڪيائين تم. لڪڻن جو وسڪارو شروع ڪري ڇڏيائين. ڏاڏي جا خار پاڙي وارن ڇورن ۽ ڇورين تي گھڻا رھيا. اسين ڏاڪڻ تان ڊڪون پائيندا ڀڳاسين ته مان امڙ سان ٽڪرائجي پيس. ڀونڊو ڏئي چيائين، ”لک جي لعنت ھجيئي، ڌيءَ ڌڻ ٿي، ڇورن سان گڏ پٽڪو ڪري رھي آھين، ھنن جو ته خانو خراب ٿيو آھي تنھن سان گڏ تون به ڇتي ٿي مُئي آھين.” اُن وقت ڇَتا ڇڙيل ھجن، پير اگھاڙا، مٽيءَ ۾ ڀريل ۽ بنگلي جي ڌڌڙ سان ھٿ ۽ منھن ڀريل، ايتري قدر جو جيڪا بنگلي جي ڌڌڙ اڏامي ھُئي، ان مٽيءَ جي رَوَ چپن ۽ ڏندن تي چڙھيل ھئي. اسين امام حسن رضه ۽ امام حسين رضه جو ماتم ته ڪري رھيا ھئاسين، پر اسان کي ڪير پاڻي پيئارڻ وارو خدا جو بندو ڪونه ھو. ڏاڏي سائينءَ جي گارين جو ڦھڪو لڳو پيو ھو. امڙ کي چيائين: ”ڇورن سان گڏ تنھنجي ڌيءُ جو به خانو خراب ٿي چڪو آھي. ڏٺئه پِٽڪو پئي ڪري!” ڀائرن کي ته خوب ڪچيون گاريون مليون ۽ مون تي ڦٽ لعنت جو وسڪارو پيو. خوف وچان ڏڪڻ لڳيس ته ڏاڏا سائينءَ لڪڻن جو وسڪارو نه ڪري، پاڙي وارن ڇورن ۽ ڇورين تي ته خوب لڪڻن جو وسڪارو ٿيو. پر خبر نه آھي، مون کان ڪيئن ڪؤ کائي ويا. تنھن وچ ۾ امڙ جي لعنت جو وسڪارو ھو. گڏوگڏ باسڻ مَلڻ ۽ ماني رڌڻ وارن ماين به ملامت وِڌي : “امڙ قھر آھي ڇا آھي؟ مھراج جي ڌِيءُ ٿي پِٽڪو پئي ڪري، سري رام سري، گرو بابا ديا ڪر، برھمڻ جا ٻار ٿي يا حسين يا حسين پيا ڪن!” مٿان وري اسان جي جھوني ملازم جلال خان جون لعنتون مطلب ته ھر ڪنھن پنھنجو پنھنجو سُر آلاپيو. جنھن کان جيترو وس پڳو، اوتري لعنت ملامت ڪيائون، ڪنھن معاف نه ڪيو. دل ۾ ڏاڍا جک لڳي رھيا ھئا. ماءُ پيءُ ۽ ڏاڏي کي ته معاف ڪري ڇڏيم. جلال خان تي ٿورا جک کاڌم. ڇو ته جلال خان جي امڙ ۽ ابو عزت ڪندا ھئا ۽ خود جلال خان به اسان کي پيار ڪندو ھو، ان ڪري ان کي به بخشي ڇڏيم. باقي ٻن ڪم ڪندڙ ماين تي اھڙا خار لڳي رھيا ھئا، جو دل چيو پوتي لاھي، ڄنڊن کان وٺي گهر کان ٻاھر ڪڍي ڇڏيان.
دل ئي دل ۾ گاريون ڏئي رھي ھيم ته اڄ انھن چغلخورن جو به مڪو متو آھي. ايتري ناٽڪ جي باوجود ٻاھر مڪان مان پِٽڪي جي دھل سان گڏ دل ئي دل ۾ آواز اُٿي رھيو ھو: ”علي مؤلى يا حسين ياحسين !” بس اُن ڏينھن جو بيچينيءَ سان انتظار ڪندا ھئاسين. جڏھن پڙ نڪرندا ھئا ته نه صرف اسين، پر اوڙي پاڙي واريون واڻياڻيون ۽ واڻيا به انتظار ڪندا ھئا. اسان جي امڙ به اُن ڏينھن جو انتظار ڪندي ھئي ته پڙ لنگھن ته ڏسون. مڪان جي ٻاھران دُڪان کلي ويندا ھئا. گھُورڙيا خومچن تي مٺايون کڻي وڪڻندا ھئا. ان سان گڏ پاڻي ۾ رنگ وجھي الڳ الڳ بالٽيون ٺاھيندا ھئا ۽ شربت جا گلاس وڪڻندا ھئا. اسين گهر مان پئسا وٺي شربت ۽ مٺايون کائيندا ھئاسين، جيڪي گهر ۾ ٺھيل مٺاين جي اڳيان رتيءَ جيتري سواد جيتريون به نه ھونديون ھيون ۽ شربت به سئڪرين جو ھوندو ھو، پر ٻاراڻا شوق!
انھيءَ ڏھاڙي ڏاند گاڏين جي پيھه لڳل ھوندي ھئي، گاڏير به لھي شربت پيئندا ھئا. گهر جي صاف سٿرن گلاسن کي ڇڏي، اُنھن جي جوٺن جستي ٺوٺين گلاسن ۾ شربت پيئڻ ۾ نه بڇان ايندي ھئي ۽ نه اھو احساس ٿيندو ھو ته برھمڻ جو اولاد ٿي ڪري ڄٽن جي جوٺن گلاسن ۾ شربت پي رھيا آھيون. خبر نه آھي اھو ڪھڙو جذبو ھو. بس جيئن ئي پڙ نڪرندا ھئا ته گهر جي اوطاق جي ڪاٺ جي دروازي جي ڳلکڙين مان اکيون ڪڍي ڏسندا ھئاسون ته زالون ڌڪا ڏينديون ھيون ته توھين وڃي ٻاھر ڏسو. ھڪ ٻئي پٺيان تابوت اچڻ شروع ٿيندا ھئا. سڀني کي ھڪ ئي پڙ جو انتظار ھوندو ھو. ڪيتريون زالون لوڻ جا ٻڪ ڏينديون ھيون ته ڪيتريون ڪوھر ۽ شربت ڏينديون ھيون. ماتم ڪرڻ تي ڇاتيءَ ۽ مٿي مان خون جون ڌارون نڪرنديون ھيون. ڪي ته زنجيرن سان چمڙي ڇلي ڇڏينديون ھيون. ٻيا مٿان رک ۽ پاڻي وجھندا ھئا. ھڪ ٻئي پٺيان تابوتن جو جلوس جاري رھندو ھو. سڀني کي ھڪ ئي پڙ جو بيچيني سان انتظار ھوندو ھو. اھو پڙ ھو رنن جو، اُن سان گڏ پوليس جو خاص بندوبست ھوندو ھو. نه صرف مردن کي پر زالن کي به ان جو انتظار ھوندو ھو. اھي عورتون ڏسڻ ۾ ڪو ٺاھوڪيون نه ھونديون ھيون، تنھن ھوندي به سندن پِڙ پٺيان پيھه لڳل ھوندي ھئي. مسلمانن سان گڏ شيخڪا ڇوڪرا پٺيان پٺيان ھلندا ھئا. انھن جي ماتم جو ڏينھن نه، بلڪه پاڻ کي ڏيکارڻ جو ڏينھن ھوندو ھو. ھر ڪنھن کي ڪنھن چڪني جا ڪُرتا، سٺيون گوڏيون، ڪن کي اڇا سلوار ڪرتا، ڳچي ۾ سوني چين ۽ ھٿ ۾ بوڇي، سٺن ڪاون سان ڀريل ٽوپيون، ته ڪن ڪن کي وري ڳچيءَ ۾ ريشمي رومال ھوندا ھئا. اُھي پڙ سان گڏ گڏ ھلندا ھئا. پوليس وارن جو ان پڙ سان وڌيڪ تعداد ھوندو ھو. اھي زالون ڪارا ڪپڙا پائي، وار کولي، ڏورن تي ڌڪ ھڻي، پِٽڪو ڪنديون ھيون. اسان جي گهر اندر جيڪي زالون ھونديون ھيون، سي اوطاق جي ڪاٺ جي در جي کلڳڙين مان جھاتيون پائي ڏسنديون ھيون. اُنھن بازارو عورتن کي ڏسڻ کان علاوه جيڪي ننڍا ڇوڪرا ھوندا ھئا، سي اوطاق اندر بيٺل زالن کي ٻڌائيندا ھئا ته ”ھي ڦلاڻي زميندار جو پٽ آھي، ھي شيخڪو ڇوڪرو آھي، ھي ٻروچ آھي، ھي فلاڻي چانڊئي، کوکر يا بروھيءَ جو پٽ يا ڀاءَ آھي” انھن عورتن سان گڏ اُن ڏھاڙي غير مردن کي ڏسڻ جو به موقعو ملندو ھئن، جن جا قصا پنھنجي گهر ۾ مردن کان ٻڌنديون ھيون ته فلاڻو شوقين آھي يا فلاڻيءَ سان رستو اٿس يا انھن عورتن وٽ ويندو آھي.
ھڪ ڀيري اوچتو اسان جو ڏاڏو سائين اچي نڪتو. زالن کي ھڪل ڏنائين؛ ”پڙ ھليا ويا آھن اڃا ڇو بيٺيون آھيو؟” ان جو مقصد مٿي بيان ڪيل مراد وٽان ھو. بابا سائين جيڪي پردي جا سخت پابند آھن، عورتن کي گهر جي چار ديواري اندر رھڻ ۽ عورتون گهر جي عزت آھن، ننڍين نيٽين کي ٻين ماڻھن اڳيان اچڻ نه گهرجي ، انھن ڳالھين ۾ يقين رکندا ھئا. تن کي کل اچي وئي. کلي ڏاڏي سائينءَ کي چيائون ، ”پڙ ته ھليا ويا آھن، پر ٽؤٽ ڇورا ته اڃا وڃن پيا نه“ اھو ٻڌي زالون شڪي ٿيون، ۽ بڇ پائي اٿي ڀڳيون. بابو سائين، امڙ ۽ گهر ۾ آيل ھندو ۽ مسلمان ڇوڪرا ٽھڪ ڏيئي کلڻ لڳا.