ستي ٿي سيڙائي، لنڊي ٿي لاڏ ڪري!
ساڳيو ئي حال سنڌ جي سنڌين جو به آهي. جي چانور نه ملي ته ماني اڌوري رهندي. هڪ ويلي تي چانور ضرور کپن. سياري جي منجھند جو ۽ اونهاري جي رات جو. ڳوٺن ۾ ته اڪثر گرمين ۾ رات جو کير چانور کائيندا هئا. اها خوراڪ ڪا مجبوريءَ وچان نه بلڪه خوشيءَ سان ورتي ويندي هئي. ان ۾ ڪنجوسائيءَ جو ته سوال ئي نه پيو اُٿي. جن جي سارين جي پوک هئي، سي ته خوش قسمت سمجھيا ويندا هئا. انهن چند خوش نصيب زميندارن ۾ اسان جي گهر جو به شمار ٿيندو هو. ڇو جو لاڙڪاڻي ۽ قمبر وچ ۾ ٽنڊي جي ڳوٺ ۾ اسان جون ٻنيون هونديون هيون، جتي سارين جي پوک ڀلي ٿيندي هئي. شهدادڪوٽ اناج جي وڏي ۾ وڏي منڊي آهي. اُتي سڄي تر جا زميندار ۽ هاري، ساريون يا ٻيو فصل کڻي ايندا هئا. فصل لهڻ وقت شهدادڪوٽ جي اناج منڊيءَ ۾ ڏاند گاڏين ۽ اُٺن جي پيهه لڳل هوندي هئي. فصل لهڻ دوران ڌنڌوڙين جو ڪاروبار عروج تي هوندو هو. ڪو هر وڪڻندڙ به سانجهيءَ جو جڏهن گهر موٽندو هو ته ٻارن ٻچن لاءِ مند آهر ڪاشيءَ وٺي ايندو هو. واپارين جون ته پنج ئي آڱريون گيهه ۾ هونديون هيون. اُهي گاڏا ڀري الڳ الڳ شهرن ڏي روانا ڪندا هئا. اسان جي ٽنڊي واري زمين جو فصل ڀلو ٿيندو هو، ڄڻ ته سون پيدا ڪندي هئي. نوٽن جا ٿها ئي ٿها ايندا هئا. اڪثر پاڻيءَ واهي جي يا بند ڀڄڻ تي جھيڙو ٿيندو هو. جتي اسان جو بروهي ڪمدار امير بخش ڪهاڙي ۽ بندوق سان مقابلو ڪري سڀني کي ڊوڙائي ڪڍندو هو. امير بخش بروهيءَ جون خود پنهنجون زمينون هونديون هيون ، ۽ هو پنهنجي بروهي قبيلي جو سردار پڻ هو. هو پاڻ سان بروهين جا 50_60 گهر وٺي لڏي اچي اسان جي ٽنڊي واري زمين تي آباد ٿيو هو. امير بخش بروهيءَ جو ٽنڊي واري زمين تي اچڻ سان ڄڻ اسان جي لاءِ سنهري قسمت جي ۽ زر جي نديءَ جي وهڪري بند ڀڃي ناڻي جو سيلاب آڻي ڇڏيو. امير بخش سنڌي مسلمان نه بلڪه سمرقند، بخارا، يا تاشقند جو روسي مرد لڳندو هو. اڇي ڊگهي ڏاڙهي، رنگ گلابي، نڪ ڊگهو، قدآور، اکيون شيريون، گهر ۾ ايندو هو ته خوشيءَ جي لهر ڇانئجي ويندي هئي. گهر جي اندر غير مردن، خاص طور مسلمانن جي اچڻ تي پابندي هئي. حالانڪه پڙدو ڪونه هو. پر تڏهن به غير مردن جي داخلا تي پابندي هئي. پر چند شخصيتون هيون، جن کي مسلمان يا غير مرد نه بلڪه گهر جي ڀاتين وانگر گهر ۾ اچڻ جي اجازت هئي ۽ امير بخش اُنهن چند شخصيتن مان هڪ هو. اسان جي گهر لاءِ ته صرف هاري هو، پر پنهنجي قبيلي جو سردار ۽ خود زميندار هو. نوٽن جا ٿها آڻي امڙ جي پلاند ۾ وجھندو هو. جيڪا ابن ڏاڏن جي جھوني ڪٽ لڳل ٽجوڙيءَ ۾ نوٽن کي ٺونسيندي ويندي هئي. هڪ طرف چانديءَ جا باسڻ برتڻ، ٻئي طرف وڏن ابن ڏاڏن جي ٺھرايل مندر جي ڀڳوان جا چانديءَ جا مڪٽ ۽ ٻيا زيور وغيره هوندا هئا. اُن خوش نصيبيءَ ۽ زر جي ڦوهه وهڪري تي نه صرف بندن کي پر ڌڻيءَ کي به هوس ۽ حسد ٿيڻ لڳو. شايد انهيءَ هوس ۽ حسد ڪري اُن راجائي دؤر کي وقت ۽ قدرتي قهر جي چپيٽ ڪمزور ۽ هيڻو بڻائي ڇڏيو.
امير بخش جي فرزند يا ٻئي ڪنهن ويجھي عزيز ڪنهن جو خون ڪيو، جنهن ڪري شيردل همراهه جي دل ڀڄي پئي. امير بخش پريشانين ۾ مبتلا ٿي ويو ۽ زر مان دلچسپي ۽ موهه ڇڏي تياڳ طرف لاڙو ڪرڻ لڳو. عمر پنجاهه کان مٿي هئس، پر طاقت ۽ همت نوجوانن کان به گھڻي. امير بخش جي هڪل تي چڱن ڀلن جو هانءُ ڇڄي پوندو هو. بابي سائينءَ کي چيائين؛ ”مرشد! مان هاڻي ٽنڊي مان وڃڻ چاهيان ٿو. مون کي اجازت ڏيندا.“ نه صرف بابو سائين، پر امڙ ۽ اسين سڀ ٻار وڪوڙي وياسين کيس ته ”اسان کي ڇڏي نه وڃ.“ پيار جي زنجيرن ۾ جڪڙيل، مايوس دل هوندي به ارادو ترڪ ڪري ڇڏيائين. پر مالڪ کي ته ڪجھه ٻيو ئي منظور هو. ڀلا قدرت جي ڳجھه ۾ ڪنهن هٿ وڌو آهي. اوچتو فصل کي ڪيڙي لڳڻ وارو دؤر شروع ٿيو. سارين جو فصل تيار ٿي بيهي، جڏهن لابارو لهڻ وارو هجي، تنهن کان اڳ ڪيڙو اچي مار ڪري، فصل برباد ٿي وڃي. ڪٽ سٽ جو ته سوال ئي نه پيو اٿي. اهو سلسلو هڪ سال، ٻئي سال، ٽئين سال لڳاتار جاري رهيو. ڍل جي معافي، ملڻ نه ملڻ جھڙي، تپيدار اچي ڍل جي وصوليءَ لاءِ ديرو ڄمائيندو هو. هوڏانهن امير بخش پنهنجي گهرو حالتن ڪري دل لاهي چڪو هو، امڙ ۽ ابي کان هٿ ٻڌي نوڙت ۽ نياز سان اجازت گهريائين. نه چاهيندي به امڙ ابي، بي دليو وڃڻ جي اجازت ڏنس. امير بخش بابا جن کي تسلي ڏيندي چيو؛ ”مرشد مان ڪو پري نٿو وڃان، پنهنجي ڳوٺان، ٻارڙن سان ملڻ ايندو رهندس.“ جنهن بهادر بروهيءَ کان تر جا سڀ هاري ناري ڊڄندا هئا، اُهو نيڪ بخت انسان ڪمزور ۽ هيڻو پئي لڳو. اکيون آليون ڪري الوداع ڪيائين.
امير بخش نه ويو، پر پاڻ سان ڪجھه وقت لاءِ اسان جي قسمت به کڻي ويو. جنهن ٽنڊي واري زمين کي خريد ڪرڻ لاءِ وڏا وڏا زميندار نوٽن سان جھول ڀري ايندا هئا، اُها زمين ڀڙ ڀانگ ٿي وئي. اهو سلسلو سال ٻه نه بلڪه لڳاتار ڏهن سالن تائين جاري رهيو. حالانڪه ٻيون جايون، دڪان هئا، شهدادڪوٽ ۾ هڪ هوٽل ۽ هڪ جاءِ سرڪار کي پوسٽ آفيس طور ڏنل هئي. پڪي عمارت هئي، جيڪا اڃا تائين سرڪار وٽ ئي آهي، انهيءَ ڪري گهر جي ڪنهن ڀاتيءَ جي نالي سان شهدادڪوٽ جي پتي تي خط پهچڻ ۾ ڪابه دقت نه ٿيندي هئي. پوسٽ آفيس ۽ ٻين جاين جي مسواڙ ۽ ٻنيءَ ٻاري مان ايترو پورائو نه ٿيندو هو. گهر ۾ هر روز مهمانن جي اچ وڃ هوندي هئي. مٿان وري مهمان نوازيءَ وارو پهاڪو ته مهمان ته قسمت وارن جي گهر ۾ ايندا آهن. هڪ ويندو هو ته، ٻيو ايندو هو، جنهن ۾ هندو ۽ مسلمان ٻئي طبقا شامل هوندا هئا. خرچ برداشت نه ڪندي به مسڪراهٽ ۽ کلي کيڪاري مهمان نوازيءَ جو فرض ادا ڪيو ويندو هو. مهمانن جي پيهه تي ڪيترا ماڻهو امڙ ۽ ابي کي چوندا هئا، ”توهان تي دڙ وڏي آهي، پنهنجو پرائو هر ڪو اچي ٿو خيما کوڙي“ سڄو ڏينهن چانهه جا ٻاٽلا پيا چڙهندا هئا. جنهن تي ڪڏهن ڪڏهن ڪي واياڻيون پنهنجائپ ڪري بابي تي ڪاوڙجي به وينديون هيون ته دوست چاهي دشمن کي بنا حجاب داخلا ٽڪيٽ جاري ڪئي اٿو. اڳلو توهان کي چاهي نه چاهي. اوهان ڪري ڀنڊارو لڳايو ٿا. ”گُهر ته گهرانءِ“ ماڻهو توهان جي مخالفت ڪن ۽ اوهين آهيو، جو پنهنجي گهر ۾ مهمان نوازيءَ ڪري کين پناهه پيا ڏيو. نانگ کي ڪيترو به کڻي کير پياريو، پر نانگ ڏنگ ضرور هڻندو. پر انهن هدايتن ۽ نصيحتن جو امڙ ۽ ابي تي اهڙو اثر ٿيندو هو، جھڙو اونڌي گهڙي تي پاڻي. مالي حالت تنگ هئڻ جي باوجود مهمان نوازيءَ کان ڪين ڪيٻائيندا هئا. مهمانن جي دڙ جي باوجود مسڪرائيندا هئا. پر اسين ٻار جٺ ڦٺ ڪندا هئاسين. ايتري قدر جو ڪمدار جلال خان به ڪاوڙ ۾ اچي ڪڏهن ڪڏهن چوندو هو؛ الله سائين ٽنگ به پِٽيَن جي نٿو ڀڃي. ان مهمان نوازيءَ جي نتيجي طور اسان جيڪي امير بخش جي گهر وارين عورتن جھڙا ڄٽڪا ڪچي سون جا ڪنگڻ ۽ جھومڪ ٺھرايا هئا، سي سڀ ڍلن ۽ ڀلاوڻي جي نذر ٿيندا ويا. ڀلاوڻي کان ٻج ۽ ڀاڻ وٺي، ٽنڊي وارين ٻنين تي لڳايو وڃي. جيئن ئي فصل تيار ٿئي ته ماڪڙ ۽ ڪيڙو اچي مار ڪري ائين چئجي ته زندگيءَ جو اُهو دور بدترين دور هو، جو گهر جو ڪمدار، جيڪو گهر جو ڀاتي، منشي ۽ مالڪ کڻي چئجي، اُهو پنهنجي گهران ڪڏهن ڪڏهن ڪڻڪ ۽ چانورن جون ڳوڻيون ۽ پنهنجي باغيچي مان ڀاڄيون کڻي ايندو هو، جنهن سان گهر ۽ مهمانن جي پورائيءَ لاءِ ٿوري مدد هوندي هئي. مٿان ڀلاوڻي جو وياج پٺيان وياج امڙ چوڻ لڳي؛ ”وڏن جو پاراتو لڳو آهي.“
ٽنڊي واري زمين اسان جي بابي جي ڏاڏي جي هئي، جنهن کي آل اولاد ڪون هو. امڙ ڪاوڙجي چوندي هئي ”ان کان ته ڪنهن کي دان ڪري ڇڏيو ها ته سٺو. اُن جي نالي تي زمين وڪڻي هردوار ۾ مندر ٺھرايو ها ته چڱو.“ ان زمين جي مالڪ ڪشور داس کي آل اولاد ڪونه هو. اسان جو ڏاڏو سائين ئي سندن واحد وارث هو.
امڙ جو بابي سان ان ڳالهه تي تڪرار به ٿيندو هو. پر اهو تڪرار نرالو هو. نه پِٽ، نه پاراتو، نه گار نه گٿو لفظ نه ئي گهر ڇڏڻ جي ڌمڪي ۽ نه ئي ڪني عورت وانگر وڏي واڪي جنگ جوٽڻ. ڪڏهن ڪڏهن اسين ٻار، جلال خان ۽ ايتري قدر، اسان جو ڏاڏو ۽ سندس سهرو چرچ ڏيندا هئاسين ته ”بي انصافيءَ ۽ غلط طريقي واري مهمان نوازيءَ خلاف آواز اٿاريو.“ پر امڙ چوندي هئي؛ ”خانداني عورت جو اهڙو وڙ نه آهي.“ امڙ جو والد ڪراچيءَ ۾ آنري مئجسٽريٽ ۽ اسان جي ناني، بوبڪن جي اڻ پڙهيل ڳوٺاڻي عورت هئي، پر عقل ۽ سياڻپ ۾ پڙهيل لکيل به اُن جي اڳيان پاڻي ڀرين. اسان جي ناني ٻه شاديون ڪيون. اسان جي ناني ۽ نانيءَ جي عمر ۾ وڏو تفاوت هو. ننڍيءَ عمر ۾ ئي ڏهاڳڻ بڻجي وئي ۽ امڙ جيڪا سندس آخري اولاد، ۽ ڀائرن ۽ ڀينرن ۾ ننڍي ۾ ننڍي هئي، تنهن کي شاديءَ وقت هدايت ڪيائين ته ”تنهنجو آواز گهر جي چؤديواري کان ٻاهر نه نڪرڻ گهرجي.“ امڙ به پنهنجي ماءُ جي هدايت کي ڪري ڳنڍ ٻڌي. ڪراچيءَ جي اُن شهري ماحول کي ترڪ ڪري، ڳوٺ جي گھٽيل ماحول ۽ عمرڪوٽ واري بند کي گلي لڳايائين. ڪراچيءَ ۾ امڙ اولڊ ٽائون ڪانگريس شاخ جي ڪئپٽن ۽ ڪنيا ناري منڊليءَ جي جنرل سيڪريٽري هئي. مهاتما گانڌيءَ، سروجني نائڊو، ونودني، سر رامن ڀائي، ليڊي هاروئن مهوٽا ۽ سيٺ رتن چند جھڙين شخصيتن سان سماجي خدمتن ۽ پرارٿنا سڀائن ۾ پنهنجي اولڊ ٽائون جي ڇوڪرين ۽ عورتن کي وٺي ويندي هئي، جتي اڪثر عاملياڻين ڇوڪرين سان اصولي تڪرار ٿيندو هئن. هڪ ڀيري دادي ڄيٺي سپاهيملاڻيءَ سان گڏ ڪيترن دڪانن تي وديشي ڪپڙي کي تياڳ ڪري سوديشي ڪپڙي جي وڪري جي هدايت ڪرڻ لاءِ وئي. اُن تي دڪاندار ڄيٺي سپاهيملاڻيءَ سان ٽڪر کاڌو جنهن کي هٿ ۾ ولائتي واچ پئي هئي. چيائين؛ ”دادي خود ته ولائتي شيون واپرايو ۽ اسان غريبن جي روزگار تي لت هڻڻ لاءِ اسان کي هدايت ڪريو ٿا. هيءَ واچ ته پهرين لاهيو.“ امڙ دوڪاندار کي ٺاريندي چيو ته ”اوهان کي غلط ڳالهه نه ڪرڻ گهرجي“ جنهن تي امڙ کي چيائين؛ ”ستي ڀيڻ! اوهان وچ ۾ نه پئو، مان ڏسان پيو، اوهين کاڌي واپرائيندا آهيو، پر هن داديءَ کي ڪوبه چوڻ جو حق نه آهي.“ جنهن تي ڀيڻ ڄيٺي سپاهيملاڻي ککي وکي ٿي وئي. دادي ڄيٺي سپاهيملاڻي، ڪراچيءَ جي ستي شاهاڻي، ساوتري آڏواڻي، امڙ جي عزت ڪنديون هيون ۽ ڪم جي تعريف به اُن زماني ۾ جڏهن روپئي جو ملهه اڄوڪي سؤ برابر هو، تنهن وقت ۾، پنج سؤ رپيا بهار ٻوڏ فنڊ ۾ گڏ ڪري امڙ ڏنا هئا. اهڙي شخصيت ۽ ڪردار هُين، جو ڪير به ستي ڀيڻ کي انڪار نه ڪري سگھندو هو. ڪنهن ذڪر ڪيو ته دادا ساڌو واسواڻيءَ پنهنجي ڪتاب ۾ ستي ۽ ساوتري (امڙ ۽ امڙ جي ڀاءُ جي ڌيءَ) جو ذڪر ڪيو آهي. ڪراچيءَ جا بنيادي رهاڪو ستي، ساوتريءَ ۽ جيٽلي سسٽرس جي نالي سان واقف هوندا، جن جي ڪراچيءَ ۾ سماج سيوا، اخلاق ۽ تهذيب ۾ هاڪ ۽ ڌاڪ هئي. امڙ اهڙي دؤر کي الوداع ڪري ڳوٺاڻو ماحول اپنايو، ۽ ڏک سک ۾ ابي سان ٻانهن ٻيلي ٿي بيٺي. قرضن مٿان فرض چڙهڻ لڳا. بابو نه پيو زمين وڪڻي ۽ نه ئي ڪا ٻي واهه تلاش پيو ڪري. امڙ گھڻو سمجھائڻ لڳيس، پر تريءَ تيل ئي نه لڳائڻ ڏنائين. هڪ ڀيري امڙ ڪاوڙ ۾ اچي ابي کي چيو؛ ”نماڻي رهزنن جي ور چڙهي آهي.“ امڙ جا اهي لفظ ٻڌي بابي کان کل نڪري وئي، کلي جلال خان کي چيائون؛ ”ستيءَ تي ناولن جو اثر آهي. ڀلا سڄو ڏينهن جو پئي ڪتاب پڙهي.“ امڙ جي، ابي جي ضد ۽ زمينداري هٺ کان هيٺ نه لهڻ واري دانهن تي اسين ٻار به کلي اُٿياسين. امڙ جي نه وڙهڻ واري ڪردار تي اسان کي ڪاوڙ به لڳندي هئي. ٻارن جو ساڳيءَ طرح جو رويو، بابي جي پنهنجي سياسي ۽ سماجي حيثيت ۾ فائدي نه وٺڻ تي رهندو هو. امڙ ابي ۽ اسان ٻارن وچ ۾ اصولن جي جنگ هوندي هئي. دليلن ۾ امڙ صحيح هوندي هئي پر فتح بابي سائينءَ جي ٿيندي هئي، ڇو جو آخرڪار مرد جو هو، ۽ اُهو به زميندار، ڳوٺاڻو، سياسي ۽ سماجي مرتبي وارو مرد. هٺان هيٺ لهڻ مرد ذات جي گھٽتائي ۽ توهين ٿئي ها. بابي سائينءَ جي ايمانداريءَ اسان کي ڪروڙپتين جي فهرست مان خارج ڪرائي ڇڏيو. حق تي هلڻ واري اصول اسان کي ڪيترين سنسٿائن ۽ ڪميٽين جي ٿاڦيل عهدن کان وانجھي ڇڏيو. نه ته اڄ گهر جا تقريباً سڀ ڀاتي ڪيترن سماجي ميڙن ۾ هارن ۽ سنمان جا حقدار بڻجن ها.
ٽنڊي جي نقصان واري دؤر ۾ قرض مٿان قرض چڙهڻ لڳو. اُن دؤر جو ذهن تي ايترو ته اثر پيو، جو اڄ به نه نوٽن جون ٿهيون پاڻ طرف ڪشش ڪنديون آهن ۽ نه ئي پئسي نه هئڻ جو ملال ٿيندو آهي، نه ڪڏهن احساس ڪمتريءَ جو، نه وري برتريءَ جو احساس ٿيندو آهي. ڏک سک جي کوري ۾ گهر جا سڀ ڀاتي پڪي ٿانو وانگر پچي نڪتا آهيون.
انهن ڏهن سالن واري مصيبت ۽ قدرتي قھر يا خدائي ناراضپي واري دؤر دوران پنهنجن پراون جي چڱيءَ طرح پرک ٿي آهي. پنهنجي پرائي ثابت ڪرڻ لاءِ، وقت کان مٿي ٻيو ڪو پارکو نه ٿو ٿي سگھي.
جڏهن تپيدار گهر ۾ ايندو هو ته سڀني جي چهرن تي فڪر ۽ گھٻراهٽ جا تاثرات عيان هوندا هئا. بابو سائين آٿت ڏيندو هو. چوندو هو؛ ” اهڙي ڪهڙي ڳالهه آهي. ڍل ڏئي ڇڏينداسين.“ امڙ ۽ ابو ٻئي همت کان ڪم وٺندا هئا. پر مون کي يقين آهي ته اُن وقت سندن دل به ڇڄي پئي هوندي. صرف ٻارن اڳيان ظاهر ٿيڻ نه ڏيندا هوندا. جلال خان جو ساٿ ته اسان سان مينهن جھڙ، ڏک سک، تتيءَ ٿڌيءَ ۾ رهيو. جنهن تي ڪيترا تعصبي مسلمان کيس چوندا هئا ته تون هندن جي گهر ۾ رهي ڪافر بڻجي ويو آهين. جلال خان مذهب جو پابند انسانيت ۾ اعتقاد رکندڙ، نيڪ مسلمان آهي. رمضان مهيني ۾ پورا روزا رکندو هو، ۽ اڄ ڏينهن تائين جلال خان شهدادڪوٽ ۾ ابي امڙ ۽ ڀائرن وٽ ايندو رهندو آهي، جيڪي اُتي ئي رهندا آهن. هاڻي امڙ ۽ ابو ٻيئي پرلوڪ پڌاري ويا آهن. جلال خان کي گهر جي هر هڪ ڳالهه جي ڄاڻ آهي. شايد ڪيترين ئي ڳالهين کان اسين به واقف نه هجون، پر هو هر هڪ حادثي، هر هڪ ماڻهوءَ جي رويي کان واقف آهي.
تپيدار جي اچڻ تي جلال خان اردليءَ تي لڳي ويندو هو. تپيدار جي حيثيت ڏسجي ته ڪجھه ڪين آهي. اُن وقت ۽ ان دؤر ۾ هُو مالڪ کان به ڏاڍو پئي نظر آيو. پاڻ سان گڏ ٽولو خوشامدڙين جو وٺي نواب وانگر اوطاق تي آرام فرمائيندو هو. گوشت خور نه هوندي به تپيدار لاءِ هوٽل تان گوشت ۽ ٻوڙ پلاءُ گهرايا ويندا هئا. جيڪڏهن ان طبقي جي لباس جو بيان ڪريان ته ائين محسوس ٿيندو ته معمولي پگهار وارو تپيدار نه، بلڪه ڪنهن رياست جو رئيس، ڪنهن ڳوٺ جو وڏيرو يا ائين چئجي ڪنهن شاهاڻي خاندان جو سڪيلڌو نورچشم، سونو سڳو، هٿ ۾ پونچي ڪچي سون جو ويڙهه ۽ هڪ ٻه منڊي، مٿان وري امپورٽيڊ واچ چڱن ڀلن به نه ڏٺي هوندي. لباس ۾ فل وائل جو ڪڙتو. مطلب ته ڍل اڳاڙڻ نه، بلڪه پاڻ پسند ڪرائڻ يا جڙيل خان وانگر سنڀري، پاڻ موکائڻ تي سندرو ٻڌو هجائين. کائڻ پيئڻ ۾ ٻوڙ پلاءُ کان سواءِ، مڇي مانيءَ طرف نگاهه کڻڻ به گناهه سمجھندو هو. بس ائين چونديس ”مرسين مرسين ڊڀ نه چرسين“ اگر تپيدارن جي ڪردار تي قلم آزمائي ڪريان ته شايد ڪيتريون بهارون سندن داستانن جي نذر ٿي وڃن.
قمبر تعلقي ۾ اسان جي زمينداري آهي رانوتي، ماريا، ٽنڊي وغيره ۾ اتي هڪ هاري هو جيڪو ٽنهي هنڌ ايندو ويندو هو، جنهن جو نالو باگو هو. ڪوشش ڪندو هو ته ٻيڙي چانڊيي، مارين، لالو رائنڪ، ٽنڊي وغيره ۾ سندس چڱ مڙسي کي مڃيو وڃي ۽ کيس چڱو مڙس ڪري وچ ۾ ويهاريو وڃي. ڪيترا ته سندس چڪر ۾ اچي ويندا هئا. يٽن هڻڻ جو استاد هو. ڏاڏو سائين ڪيترا ڀيرا تعنا تنڪا هڻندو هوس، پر باگي تي اهي اهڙو اثر ڪندا هئا، جھڙو اونڌي گهڙي تي پاڻي. پوري تر ۾ باگي جھڙو ڪو لٻاڙي ۽ گشئي ڪونه هوندو هو. ڏاڏو سائين ڳالهه ڪندو هو ته هڪ ڀيري باگي پوري قمبر تعلقي ۾ واءِ ويلا مچائي ڏني هئي. چيائين ”ڀڄو ڙي ڀڄو ،شينهن ڪاهي پيو آهي“. ماڻهن ۾ حراس ڦھلجي ويو، جڏهن ڏاڏي سائين هڪل ڪري چيس، ”اڙي قمبر جھڙي شهر ۾ گھاٽا وڻ ته ڇا پر ٻوٽن جا جھرمٽ به ڏور فاصلي تي ملندا، اتي وري شينهن ڪٿان ايندو“؟ باگو لغاري پهرين ته پنهنجي ڳالهه تي اِٽ هڻي بيٺو پر پوءِ اڻ سڌي طرح ڪوڙ جو اظهار ڪيائين. بس ان ڏينهن کان پوءِ پوري تر ۾ ڪوبه ڪنهن کي ڪوڙ هڻندي جھليندو هو ته چوندا هئا، ”آهين ته ڪو باگو لغاري.“