مروئان موت ملوڪان شڪار
ڳوٺ ۾ ڏاندن جي گوءِ ته آئي ڏينھن ٿيندي ھئي. پوري ڳوٺ ۾ ڌڌڙ ڇانئجي ويندي ھئي، جيڪو گوءِ کٽي ايندو ھو تنھن جو دھلن ۽ شرنائين سان جلوس ڪڍندا ھئا. ڏاندن جي مالڪ کان وڌيڪ ڏاند ڏسڻ لاءِ ماڻھن ۽ ٻارن جا ھشام پرٽجي پوندا ھئا. ڊمپ ڪري ڏاند کي وڪوڙي ويندا ھئا. ساڳيو ئي حال نانگ ۽ نوريئڙي جي ويڙھ تي ھوندو ھو. نانگ جو منھن چچرجي ويندو ھو. نانگ ۽ نوريئڙي جي ويڙھ باگڙي ڪرائيندا ھئا. باگڙي ته ڳوھ کي ڦاسائي ڳچيءَ ۾ نوڙي وجھي به گھمائيندا ھئا. ڪڏھن ڪڏھن ته اسين ڊپ وچان ڀڄندا ھئاسين، ڇو جو گهر ۾ ڪم ڪندڙ مائي ٻڌايو ھو ته ڳوھ جي ڦوڪ ھڻڻ سان اکيون انڌيون ٿي وينديون آھن. ڪڪڙن جي ويڙھ تي سَوَن روپين جون شرطون لڳي وينديون ھيون. ڪڪڙن جو وڙھي وڙھي بُروحال ٿي ويندو ھو. ھڪٻئي جون اکيون زخمي ڪري ڇڏيندا ھئا. ڏسڻ وارن جا ٽپا لڳا پيا ھوندا ھئا. مروئان موت ملوڪان شڪار.
مھمان جي مھمان نوازي ڪرڻ سٺي ڳالھه آھي. مان ائين چونديس ته سنڌ جا سنڌي مھمان نوازيءَ جا جنسي ڪوڏيا آھن ڪوڏيا. وڏا چوندا ھئا : مھمان ڀاڳن وارن جي گهر ايندا آھن. مھمان نوازيءَ کي فرض ادائگي جو نالو به ڏئي سگھجي ٿو. پر مون کي لڳي ٿو ته سنڌ جي سنڌي سٻاجھڙن ڳوٺاڻن ۾ فرض ۽ شوق جي ٻنھي جذبن ملي جنون جو روپ اختيار ڪيو آھي. ائين ته مھمان نوازي ڪرڻ سٺي ڳالھه آھي پر پنھنجو پيٽ ڪٽي مھمانن جو ڀڀ ڀرڻ ته واجب نه آھي. ان جي برعڪس ھتي ڀارت ۾ وسيل سنڌي مھمان نوازيءَ جو ڏيکاءُ ڪرڻ ۾ اڳرا آھن. پيا مھمان نوازيءَ جو وڏي واڪي ڍنڍورو ڏيندا . خاص طور اُھي سماج سيوڪ، جن جون تصويرون عمومن گاھي به گاھي ھندستان جي سنڌي اخبارن ۾ ڏسڻ اينديون آھن. جيڪي پنھنجي پرچار ۽ اشتھار بازي خاطر مھمان نوازيءَ جو ڍنڍورو ڏئي ميزبان بڻجڻ واري شرف کي اڻ ڄاڻ بڻجي اخبارن ۾ سنڌ مان آيل ان شخصيت جي تعريف ڪري اھو اعلان ڪندا آھن ته ”سنڌ جو ادو قرب ڪري ٻه پير ڀري، اسان جي غريب خاني تي پير گھمائڻ جي زحمت ڪري آيو.” وڏي خوشي جي ڳالھه آھي، پر جي انھن سماج سيوڪن يا داني پرشن يا نام نھاد مھمان نوازيءَ جي ڪوڏين وٽ ڪو اڻ ڄاڻ غريب ٻن ڏھاڙن لاءِ پناھ گهرڻ وڃي ته کيس اھڙين ڪرڙين نگاھن سان ڏسندا جو شرم وچان اُنھن جي در تي ويندڙ غريب شخص ڇھه فوٽ زمين اندر پيھي ويندو.
خير، مان ائين به نه چونديس ته ھندستان جا سڀ مھمان نوازيءَ واري قرب ۽ فن کان محروم آھن. پر اھا حقيقت آھي ته ھو سنڌ جي ھندن چاھي مسلمانن جي مھمان نوازيءَ سان برميچي نه سگھندا. ائين ته سنڌ ۾ ڪي ڳاڻ ڳڻيا، سيٺيون ۽ زميندار اھڙا ھوندا، جيڪي پنھنجي ڌن دولت تي نانگ وانگر ڦڻ ڪڍي ويھندا آھن. اُنھن جو شمار ڪنجوسن مھا پيچن ۾ ڪري سگھجي ٿو. عام طور سنڌ جا رھواسي ميزباني جي فرض ادائگي ۾ پٺتي نه پوندا ھئا. ٻيو ته ٻيو ڪُوھر وڪڻندڙ به وسان ڪين گھٽائيندو ھو. مھمان لاءِ ٻن ڀاڄين، گرمين جي مند ۾ انب گدري جو ضرور بندوبست ڪندو ھو. نه صرف پنھنجي سيڻن سڄڻن ۽ نياڻيءَ سياڻيءَ جو خيال رکندا ھئا. پر ڳوٺ جي نياڻيءَ کي پنھنجي نياڻيءَ ڪري ڀائيندا ھئا.
ممڪن آھي سنڌ ۾ به ھتي وارو دؤر اچي وڃي پر ايترو جلد ان منحوس دؤر جي اميد ڪرڻ حماقت ٿيندي، ڌڻي در دعا گهرنديس ته اھڙو وقت نه اچي ته بھتر. ڏڻ وار ملھائڻ ۽ دان پڃ ۾ به اُتي جا ماڻھو اڳ اڳرا آھن. حالانڪه چوندا آھن ته اڳي وارا اُھي ڏڻ وار ۽ ڏينھن نه رھيا آھن. تنھن ھوندي به وسان ڪين گھٽائيندا آھن. ھتي جي ماڻھن کان وڌيڪ مذھب ۽ ريتن رسمن ۽ دنيا داريءَ جا پابند آھن. سماجي بھبوديءَ وارن ڪمن ۾ يا ڪنھن تي ڪوئي قدرتي قھر نازل ٿئي ته ڦوڙي ڏيڻ ۾ پٺتي نه ھٽندا. ايتري قدر جو گھورڙيا ۽ پاٽولي به پاڻ ڦٽي پورو ڪندا. ھتي ته سؤ روپيا دان ڏيڻ تي به تصوير ڇپجي وڃي ٿي ۽ ڪيترا ته اھڙا سماج سيوڪ آھن ، جيڪي ائسوسيئيشنن جي چندن مان اعلى شخصيتن کي نينڍ ڏئي گهرائي دان ۽ غريبن جي مدد جو اعلان ڪري اخبارن ۾ پنھنجو نالو Philanthropist داني پرشن ۾ شمار ڪرائين ٿا. اھڙا سماج سيوڪ فلنٿراپسٽ لفظ جي معنى کان يا ته ناواقف آھن يا وري معصومن کي بيوقوف بنائڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. جيڪي ھتي مان سنڌ جي سنڌين جي تصويرن ڇپائڻ ۽ داني پرشن جي فھرست ٺاھيان ته ڀارت جي سنڌي اخبارن ۾ سنڌ جي سنڌي ھندو چاھي مسلمان ڳوٺاڻن جي تصويرن ڇپجڻ جو سلسلو ڏھاڪن تائين جاري رھندو. پوءِ ته ائين چونديس ته تقريبن ھر ھڪ سنڌ جي سنڌي اخبار ۾ تصوير ڇپائڻ جائز آھي ۽ سندن پيدائشي حق به دان پڃ، خيرات، تيرٿن ۽ حج تي وڃڻ لاءِ واجھه وجھندا ھئا. ڪي مومن ته حج تي گناھ بخشائڻ، خدا جي بارگاھ ۾ سر جھڪائڻ ۽ قيامت ڏينھن حساب ڪتاب جي سختي کان بچڻ لاءِ ويندا آھن. اُھي حاجي بڻجي، پنج ئي پھر نماز پڙھي ۽ خدا جو خوف ڪري قرآن پاڪ جو سھارو وٺي اسلام جي ڏسيل اصولن جي پيروي ڪندي زندگي بسر ڪن ٿا. ھروڀرو سڀئي حاجي يا حاجياڻيون انھي عمل تي پابند نه آھن. ڪن ته حج تي وڃڻ کي ڪمائي جو سرشتو به ڪري بڻايو آھي. اُتان ڊالر، ڪپڙو لٽو ۽ ساز و سامان کڻي ٻٽين رقمن تي وڪڻڻ سندن ڪم آھي، بس نالي ۾ حاجي يا حاجياڻيون سڏائين پر سودو ٺڪي ٺوڪي ڪن. اُتي جا شيخ ٻين مسلمانن جي ڀيٽ ۾ مالي طور مضبوط آھن. انھي ڪري حج تان واپس اچڻ تي انھن جي زندگيءَ جو معيار وڌيڪ ٿي وڃي ٿو. گڏوگڏ ڪٽرپڻي يعني دين تي پابند رھڻ واري شخصيت تھائين مضبوط ٿي وڃي ٿي. وڏي ڏاڙھي رکن، ابن ڏاڏن جي ڊيل ڊول کي ئي ڀلجي ويندا آھن، ڪي ته اھڙا تعصبي جو واڻئي جي صحبت کي ڪفر سمجھن. ٻئي طرف ڪيترا اھڙا به مسلمان آھن، جيڪي مذھب جا پابند ھوندي به انسانن کي خدا جي خلقيل اولاد سمجھي گلي لڳائين انھن ۾ تعصب جي چڻنگ ۽ چوچڙيءَ جي پھل ۽ پيش قدمي خاص ڪري سنڌ ۾ آباد ٿيل مھاجرن طرفان ئي ڪئي وئي آھي.
اسان جو گهر ڪافي ڦھليل آھي، چؤطرف وڏيون عمر جي ڪوٽ واريون ڀتيون آھن. ان عمر جي ڪوٽ اندران نه ئي ٻاھر ڏسي سگھجي ۽ نه ئي وري ٻاھران ڪو ڪوٽ اندر ڏسي سگھي. واڙيءَ جي ھڪ طرف مڪان ته ٻئي طرف کوجن جي ورھاڱي کان پوءِ جوڙيل مسيت، جنھن جي صبح شام واري اذان ۽ رمضان پاڪ واري مھيني جا واعظ چڱي طرح ٻڌڻ ۾ ايندا ھئا. ڪڏھن ڪڏھن ته اسين مولوي صاحب جي سُر ۾ سُر به ملائيندا ھئاسين ۽ گهر جي جي ٻاھرين اوطاق جي پويان ڪجھه فاصلي تي شھدادڪوٽ جي جھوني وڏي مسيت آھي، جنھن جو مولوي صاحب بابي سائينءَ جي ڪافي عزت ڪندو ھو. خبر نه آھي ته ھينئر حيات آھي يا وفات ڪري ويو آھي. ھڪ ڀيري ته مان به بابي سائين سان گڏ مسيت ۾ وئي ھيس.
سنڌي مسلمان ھندن کي واڻيو يا ڪافر چوندي ڪجھه حجاب ڪندا ۽ ڪجھه حضور شرمائيءَ ڪري ان لفظ کي استعمال نه ڪندا ھئا. ھروڀرو پنج ئي آڱريون برابر نه ٿينديون آھن. ڪي ٽوٽ ٽوٽ يا شودا، فرقيورانه جذبن کي ھوا ڏيندا ھئا، پر اُنھن جي عمل کي خدا جو خوف رکندڙ وزن گھٽ ڏيندا ھئا. ھندو مسلمان ملي جلي عيد ۽ ٿڌڙي ملھائيندا ھئا. اسان جي گهر ۾ عيد تي سڪو ميوو، مٺائي، زردو يا سَئين واري عيد تي سئيون موڪليندا ھئا ۽ جلال خان بروھي عيد تي چانھه جا ٻه وڏا پيڪٽ ۽ کنڊ کڻي ايندو ھو. شيخن ۽ شيخياڻين جو رويو ٿورو ٿڌو ھوندو ھو. ھونئن به جيڪو نئون مسلمان ٿيندو آھي، پاڻ کي پڪو نمازي ۽ ڪٽر مسلمان سمجھندو آھي. شيخن ۾ اھڙو طبقو خاص ھوندو ھو. بزرگن ۾ اک جي ديد ۽ لحاظ ھوندو ھو. خبر نه آھي ته ڇو انسان انسان کي الڳ سمجھي ٿو. قيامت جي ڏھاڙي ھندو، مسلمان، سک، عيسائي سڀني کي مالڪ اڳيان حساب ڪتاب ڏيڻو پوندو ائين نه آھي ته بداعمالن واري مومن کي خدا جي بارگاه ۾ حساب ڪتاب نه ڏيڻو پوندو. يا ھندو ڪافر آھي انھي ڪري ان کي دوزخ نصيب ٿيندو. خلقيندڙ ته ھڪ ئي آھي، نانءُ الڳ الڳ، ھي جھان اُن سرجڻھار جي نانءُ تي ئي ھلي رھيو آھي.
ھڪ ڀيري ھڪ شيخياڻي حج تان ٿي آئي، ڏاڍو مال آندائين، ڪپڙو لٽو وڪڻي خوب ناڻو ڪمايائين. سڄي ڳوٺ ۾ ڏاڍي گلا ٿيس. جڏھن فوت ٿي ته جنازي کان اڳ قبر کوٽڻ لاءِ ڪي مٽ مائٽ اتي ويا جتي پيا قبر کوٽين، اُتي اڳ ۾ ئي جاءِ والاريل پئي نڪري. شايد ٻن ٽن ھنڌن تي دفنائڻ لاءِ جايون کوٽيون ويون. پوءِ وڃي ھڪ جاءِ دفنائڻ لاءِ خالي ملي. اھا ڳالھه ڳوٺ ۾ باھ وانگر ڦھلجي وئي. زالون ۽ مرد توبھه توبھه ڪرڻ لڳا. ”ڏسو نه خدا به پاڻ وٽ بدنصيب کي جاءِ نه ٿو ڏئي.” اھڙين ڳالھين تي ھر ڪنھن جو پنھنجو پنھنجو عقيدو آھي، مان ته ڌڻيءَ در دعا گهرنديس ته ان مرحوم عورت کي خدا جنت بخشي. آمين! ان عورت کان وڌيڪ بداعمالن وارن بندن کي ھڪ دفعو ئي قبر کوٽڻ سان جاءِ ملي وڃي ٿي. ڇا خدا اُنھن جي برن اعمالن کي نظر انداز ڪري بخشي ڇڏيو؟ نه بلڪل نه، حساب ڪتاب ھر ڪنھن کي ڏيڻو آھي. نه ڀاءُ نه ڀيڻ، نه ماءُ نه پيءُ، انسان پنھنجي اولاد ۽ خون لاءِ ڪوڙ ڪمائي ٿو، امن ۾ خلل وجھڻ لاءِ ذليل حرڪتون ڪري ٿو. دنيوي ڳالھين ۾ ايترو کوھجي ٿو وڃي جو غلط ۽ صحيح، جائز ۽ ناجائز جي پرک نٿو ڪري سگھي.
لاڙڪاڻي ڀرسان ٻيڙي چانڊيي ۾ سيٺ نامومل رھندو ھو، جنھن جي خاندان جا سڀ فرد ھندستان ھليا ويا، پر ھڪ ڀائي سيٺ راڌومل اُتي رھجي ويو ھو. دلير ۽ ھمٿ وارو واڻيو ھو. سيٺ راڌي مل جو، ٻنيءَ تي ڪن مسلمانن سان جھيڙو ٿي پيو. ھن به کڻي ڪھاڙي وھائي. اتي ٻني واري جھيڙي کي سماج دشمن عنصرن فرقي وارانه فسادن جو نالو ڪري ڏنو. چؤطرف باھ وانگر خبر لاڙڪاڻي ۾ ڦھلجي وئي ته واڻئي مسلمان کي ماري وڌو آ. ان وقت اسين لاڙڪاڻي ۾ ھئاسين، چئني طرف مھاجرن جا گهر ھئا. صرف اسين ئي ھندو ھئاسين. اسان جو ڀاءُ ڪانتيش گهر اچي رھيو ھو. ايترو ته ڊڄڻو آھي ڪُئلي ماريندي به ڏڪندو آھي. مان ڀيڻ ۽ ڇوڪري به ھن کان وڌيڪ بھادر ۽ ھمٿ واري آھيان. ھڪ پوڙھي مھاجر عورت جيئن ئي ڪانتيش کي ايندي ڏٺو ته پنھنجي ننڍڙي نينگر کي ٻانھن کان گھليندي گهر اندر ڌڪيندي ويس. چوڻ لڳي، ”اڌر آ، ڪافر تجھي مار ڊاليگا” اُن وقت اسين ڀاءُ تي خوب ٺٺولي ڪري کلياسين ته تون ڪئلي مارڻ کان به ڏڪندو آھين. عورت کي ڪيتري نه غلط فھمي آھي جو پنھنجي پوٽيءَ کي چئي رھي آھي. ”ڪافر تجھي مار ڊاليگا” اُن وقت جون اُھي ٺٺوليون ۽ ڀاءُ کي ڇيڙڇاڙ ڪرڻ. ھن وقت دل ۾ وڍ وجھن ٿيون ته ڪوڙن افواھن جا معصوم ابھم ۽ بي گناھ تي راھ گناھ وار ٿي سگھن ٿا. اھڙا شرارتي عنصر ھندو مسلمان، سک عيسائي سڀني ۾ ٿي سگھن ٿا. انھن جو صرف ھڪ ئي نالو آھي، گنڊا، جنھن جو ڪنھن به قوم سان واسطو نه آھي.
ان گرم ھوا جي لھس متان اسان کي اچي. ڊپ وچان جلال خان بروھي جھڙو شخص گھٻرائجي ويو ۽ اچي ڪري اسان ٻنھي ڀينرن کي چيائين، ”ڀلا امان، وينا امان، اوھين پنھنجا سامان ٻڌو. رات واري گاڏي ۾ شھدادڪوٽ ھلنداسين، ھتي جو ماحول ٺيڪ نه آھي. اسان جلال خان کي چيوسين ”ان ۾ ٻين ماڻھن جو ڪھڙو واسطو ۽ وجھه؟ ٻئي ڌريون وڃي پاڻ ۾ نبيرو ڪن. واڻئي جي زمين تي قبضو ڪندا ته ڇا ھُو ھُن کي ڇڏي ڏئي؟ اڄ ڪلھه ته ڀاءُ ڀاءُ کي نٿو ڏئي ته پوءِ سيٺ راڌي مل جي زمين تي ھن جي قبضي ڪرڻ جو ڪھڙو حق آھي؟ ھن ٻنيءَ تي غيرقانوني قبضو ڪيو آھي. ڀلي ٻئي ڄڻا پاڻ ۾ نبيرو ڪن ان ۾ ڀلا ڊڄڻ جي ڪھڙي ڳالھه آھي؟” جلال خان چيو، ”امڙ اوھين نا سمجھه آھيو. امڙ اوھين منھنجون نياڻيون آھيو، جيستائين مان جيئرو آھيان تيستائين اوھان جو وار ونگو به نه ٿيندو. منھنجي اکين ٻوٽڻ کان پوءِ اوھان جو الله مالڪ آھي.“ جلال خان جي چھري جا تاثرات ڏسي اسين به ھيسجي وياسين، ماٺ ميٺ ۾ پنھنجو سامان ٻڌوسين، رات جو انڌيري ۾ اچي شھدادڪوٽ ويندڙ ريل گاڏي ۾ چڙھياسين، سُک سان شھدادڪوٽ پھتاسين. شھدادڪوٽ ۾ ڄڻ ته ڳالھه ئي ڪانه ھئي، ٻئي ڏھاڙي ته لاڙڪاڻي ۾ ٺاپر ٿي وئي. گرم ھوا وارو ماحول معمول تي اچڻ لڳو. ماڻھو وري پنھنجي ڪم ڪار ۾ لڳي ويا. ڪجھه عرصي کان پوءِ سيٺ راڌي مل کي اُنھن ماڻھن جي ٽولي مان ڪنھن قتل ڪري ڇڏيو. سيٺ راڌي مل جي قتل تي نه ئي افواھ ڦھليا، نه ئي فرقي وارانه فساد، نه ئي داد فرياد، نه جلوس نڪتا ۽ نه ئي وري واءِ ويلا ٿي. معاملو لئه مٽي ٿي ويو. مان ته ائين چونديس ته خدا جي بارگاھ ۾ دير آھي انڌير نه آھي. بندن ان جو انصاف نه ڪيو ته ان جو حساب ڪتاب الله جي درٻار ۾ انھن کي ضرور ڏيڻو پوندو. آھ غريبان قھر خدائي.”