قرآن جي تعليم – انقلاب جي تعليم
انساني سوسائٽيءَ ۾ هڪ طبقو ٻئي طبقي تي غلبو حاصل ڪري، ان طبقي جو ناجائز استحصال (Exploitation) شروع ڪري ٿو. هيڻو طبقو، ڪمزور هئڻ ڪري سگهاري يا حاڪم طبقي جو مقابلو نه ٿو ڪري سگهي ۽ ويتر ڪمزور ٿيندو رهي ٿو. پوءِ هڪ حد اهڙي ضرور اچي ٿي، جتي اهو طبقو وڌيڪ برداشت نه ٿو ڪري سگهي ۽ حاڪم جي خلاف جدوجهد شروع ڪري ٿو، اها جدوجهد ٻه صورتون اختيار ڪري ٿي:
[b]1) ارتقائي جدوجهد:
[/b]هن مرحلي ۾ ڏوهاري طبقي کي سڌارڻ جي ڪوشش وعظ ۽ نصيحت سان ڪئي ويندي آهي. ان کان سواءِ رعيتي طبقي ۾ به جدوجهد جو احساس، ان طريقي سان پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي آهي. جيڪڏهن ان وعظ ۽ نصيحت جي پٺيان ڪا ٻي طاقت ۽ زور نه هوندو ته اها ڪوشش بلڪل بي مقصد رهجي ويندي، هٿيون ان جي ابتڙ جيڪڏهن ڪٿي اقتدار مالڪ گروهه، مخالفانه پرچار (C propaganda) شروع ڪئي ته ان تبديلي چاهڻ واري جماعت جي ڪاميابي مٽيءَ ۾ ملي ويندي؟
[b]2) انقلاب:
[/b]انقلاب جو طريقو هي ٿيندو آهي، ته خرابي پيدا ڪندڙ حاڪم پارٽي جي خلاف ڪو مفڪر دعوت ۽ تبليغ شروع ڪندو آهي، هو هڪ اهڙي جماعت تيار ڪندوآهي. جيڪا پنهنجي منزل ماڻڻ لاءِ پنهنجو سڀ ڪجهه، جان مال، مٽ مائٽ، مطلب ته پنهنجي هر پياري شيءِ قربان ڪرڻ لاءِ تيار هوندي آهي. هيءَ جماعت اقتدار جي مالڪ پارٽي کان اقتدار کسڻ جي ڪوشش ڪندي آهي، جنهن جي بنياد تي اها ڪمزور جماعت جو استحصال ڪري رهي هئي. اهو طريقو گهڻو ڪري انقلاب آڻڻ ۾ ڪامياب ٿيندو آهي، اهڙي انقلابي طريقي جا ٽي ضروري جزا آهن:
1) نصب العين (Ideal)
2) جماعت (Party)
3) لائحه عمل (Programme)
1) نصب العين مان مراد هي آهي ته انقلابي پارٽي جڏهن سماج ۾ ڪو غلط نظام ڏسي ٿي ته ان کي ختم ڪري، ان جي جاءِ تي هڪ بهترين نظام آڻڻ گهري ٿي، اها تبديلي ۽ ان جي جاءِ تي انقلابي نظام قائم ڪرڻ جو ارادو ان جماعت جو نصب العين سڏجي ٿو.
گفت رومي هر بناءِ کهنه که آبادن کنند
مي نداني اول آن بنياد را ويران کنند ( )
2) جماعت مان مراد هي آهي ته چند ماڻهو جيڪي ساڳيو فڪر رکندڙ هجن، اهي فڪر يا نصب العين جي مطابق عمل ڪرڻ لاءِ گڏ ٿي ويندا آهن. منجهن ڪا ننڍ وڏائي نه هوندي آهي، اهي پنهنجي مقصد کي ڄاڻندا آهن ۽ ان جي لاءِ هر مصيبت برداشت ڪرڻ لاءِ تيار هوندا آهن. اهي هڪ جسم جي عضون وانگر ڪم ڪندا آهن. ان حيثيت ۾ هو جماعت سڏجن ٿا.
3) پروگرام مان مراد هي آهي ته اها انقلابي جماعت جنهن جو نصب العين مقرر هجي، پنهنجي ان مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ هڪ طريقو سوچي ٿي، ان تي چڱي طرح غور ۽ فڪر ڪري ٿي ۽ آخرڪار جماعت جا سڀ فرد ان کي تسليم ڪري ان تي هلڻ قبول ڪن ٿا.
جيستائين هي ٽئي جزا ڪنهن جماعت ۾ نه آهن، ته اها “انقلابي تنظيم” نه ٿي چئي سگهجي. ان جماعت جو فڪر شروع کان آخر تائين هڪ ئي رهي ٿو، جيتوڻيڪ ڪم ڪرڻ جو طريقو ضرورت تحت بدلجي سگهي ٿو.
جيئن ته اقتدار جي مالڪ جماعت ويڙهه کان سواءِ اقتدار نه ٿي ڇڏي، تنهن ڪري انقلاب لاءِ جنگ اڻٽر هوندي آهي. ان ڪري انقلابي پارٽي جنگ کي ضرورت تحت جائز سمجهي ٿي، پر ويڙهه ۽ ويڙهه جي طريقي جو فيصلو حالتن تحت ڪري ٿي. شروعات ۾ هوءَ خاموشي سان ڪم ڪري ٿي ۽ عوامي راءِ کي پاڻ سان ملائي ٿي، ايستائين جو اقتدار سنڀالڻ جي اهل ٿي وڃي. ان تياريءَ جي زماني ۾ اها پارٽي پنهنجي مخالفن جي پاران هر قسم جي چڙ ڏيارڻ جي باوجود به ظاهر ظهور لڙائي کان پاسو ڪري ٿي ۽ سڀني حملن کي نهايت بردباري ۽ مستقل مزاجي سان منهن ڏئي ٿي ان جي ميمبرن کي پنهنجي مقصد جي مڪمل واقفيت هوندي آهي ۽ سڀني ۾ فڪري هڪجهڙائي هوندي آهي. ان ڪري دشمن جي پروپئگنڊا يعني “فڪري حملو” انهن کي گمراهه نه ٿو ڪري سگهي. سندن هڪ جهڙي سوچ جو نتيجو هي نڪرندو آهي جو انهن ۾ عملي هڪجهڙائي پيدا ٿي وڃي ٿي. هو نفعي ۽ نقصان کي هڪ سمجهن ٿا، ان ڪري دشمن جو “اقتصادي حملو” به هنن کي منتشر نه ٿو ڪري سگهي.
جيڪڏهن قرآن حڪيم جي تعليم تي مجموعي حيثيت سان نظر وڌي وڃي. ته اها انقلابي تعليم ڏسڻ ۾ اچي ٿي ۽ نبي اڪرم ﷺ جن جو عمل بلڪل قرآني انقلاب جو عملي تفسير معلوم ٿئي ٿو. ( )
[b]نصب العين کي ڏسو:
[/b]قرآن ۾ جتي ڪٿي ”اٰمَنُوۡا وَ عَمِلُوا الصّٰلِحٰتِ“ يعني ايمان ۽ عمل صالح جي دعوت ڏني وئي آهي. ايمان ڪهڙي شيءِ آهي؟ ڪنهن ڳالهه کي نصب العين بنائي ان لاءِ مڪمل اطمينان ۽ کليل دل سان پنهنجو سڀ ڪجهه قربان ڪري ڇڏجي، ته ان کي ايمان چئجي ٿو. ان ايمان جي نڪتي ۾ قرآن حڪيم کي ڏسو ته حضرت نبي اڪرم ﷺ ۽ سندس پاڪ جماعت جو عمل انقلابي نظر ايندو. جيئن قرآن حڪيم فرمائي ٿو ته :
ہُوَ الَّذِیۡۤ اَرۡسَلَ رَسُوۡلَہٗ بِالۡہُدٰی وَ دِیۡنِ الۡحَقِّ لِیُظۡہِرَہٗ عَلَی الدِّیۡنِ کُلِّہٖ ۙ
(سورة التوبه: 33)
(يعني الله تعاليٰ ئي پنهنجي رسول کي هدايت ۽ سچو دين، صحيح ۽ پائدار قانون ڏئي رڳو هن لاءِ موڪليو آهي ته هو ان کي سڀني قانونن تي غالب ڪري.)
هاڻي نبي اڪرم ﷺ ۽ سندس ساٿين جي زندگيءَ تي نظر وجهو ته بنا ڪنهن شڪ شبهي جي ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته انهن قرآن حڪيم کي پنهنجو منزل مقصود بنايو ۽ پنهنجو سڀ ڪجهه ان تي قربان ڪيو. ان کان پوءِ جماعت ڏي ڏسو:
صحابه ڪرام (رضوان الله تعاليٰ علهيم اجمعين ) جو هڪ خاص تعداد آهي جيڪو پيغمبر ﷺ سان شروع کان وٺي آخر تائين ڪم ۾ ساٿي رهيو. قرآن حڪيم ۾ انهن جو ذڪر گهڻو ڪري نبي اڪرم ﷺ سان گڏ اچي ٿو، جيئن سوره فتح ۾ آهي ته: مُحَمَّدٌ رَّسُوۡلُ اللّٰہِ ؕوَالَّذِیۡنَ مَعَہٗۤ (محمد رسول الله ۽ ان جا ساٿي ) سوره توبه ۾ آهي ته: لٰکِنِ الرَّسُوۡلُ وَ الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا مَعَہٗ (محمد رسول الله ۽ اهي ماڻهو جيڪي ان سان گڏ شريڪ ايمان آهن.) هي اهي ماڻهو آهن. جن جي حثيت جو ذڪر هن آيت ۾ ڪيو ويو آهي:
السّٰبِقُوۡنَ الۡاَوَّلُوۡنَ مِنَ الۡمُہٰجِرِیۡنَ وَ الۡاَنۡصَارِ وَ الَّذِیۡنَ اتَّبَعُوۡہُمۡ بِاِحۡسَانٍ ۙ
(سورة التوبه: 100)
(يعني مهاجرن ۽ انصارن مان پهريون ايمان آڻڻ وارا ماڻهو ۽ اهي ماڻهو جيڪي انهن جي صحيح نموني پيروي ڪن.)
هن آيت ۾ حضرت نبي ڪريمﷺ جي جماعت جا ٻه حصا ڄاڻايا ويا آهن :
(1) اهي ماڻهو جن مهاجرن ۽ انصارن مان پهريان ايمان آندو. انهن کي حزب الله قرار ڏنو ويو.
(2) اهي ماڻهو جيڪي انهن جي چڱي طرح پيروي ڪن. هي اهي ماڻهو آهن جيڪي قيامت تائين رسول الله ﷺ ۽ پهرين جماعت جي پيروي ڪندا رهندا.
[b]هاڻي پروگرام تي نظر وجهو:
[/b]نبي ڪريم ﷺجي زماني ۾ مهاجرن ۽ انصارن جو پهريون ٽولو “حزب الله” جي نالي سان سڏبو هو، ان جو پروگرام اهو ئي هو، جيڪو قرآن حڪيم ڏنو آهي. هي جماعت پنهنجا فيصلا قرآن حڪيم ۽ نبي اڪرم ﷺ جن جي تشريحن مطابق ڪندي رهي، تنهن کان پوءِ جيڪي به ماڻهو سندن مڪمل پيروي ڪندا، يعني (متبعين باحسان) ٿيا ته اهي به قرآن حڪيم ۽ نبي ڪريم ﷺ جن جي فرمانن مطابق فيصلا ڪندا ۽ جتي نيون حالتون پيدا ٿينديون ته هو اتفاق ۽ اڪثريت جي فيصلن کان ڪم وٺندا. اڳواڻ ان جماعت مان هوندو، جيڪو پنهنجي ساٿين جي مشوري سان هلندو.
حضرت عثمان ؐ جي شهادت تائين واري زماني ۾، جنهن کي امام الائمه شاهه ولي الله محدث دهلوي ؓ خير القرون ( )قرار ڏئي ٿو، انهيءَ طرح ڪم ٿيندو رهيو ۽ وار برابر به تبديلي نه آئي. ان کان پوءِ اختلاف ظاهر ٿيڻ شروع ٿيا، ان ڪري شاهه ولي الله وٽ صرف عثمان ذوالنورين جي شهادت تائين وارو زمانو قابل سند آهي.
قرآن حڪيم جو گهرائيءَ سان مطالعو ڪيو وڃي ته سڄو قرآن ان انقلابي اصول تي ٻڌل نظر اچي ٿو ۽ جن ماڻهن کي ان (قرآن) پهريائين دنيا ۾ متعارف ڪرايو، انهن ان کي انقلابي رنگ ۾ پيش ڪيو، نه ارتقائي رنگ ۾. اڳتي ايندڙ صفحن ۾ سورت مُزمّل ۽ سورت مدّثر جي جيڪا تشريح ڪئي وئي آهي، اها انهن انقلابي اصولن تحت ڪئي وئي آهي.
قرآن حڪيم جيڪو انقلاب آندو اهو حقيقت ۾ ڪسريٰ ايران ۽ قيصر روم جي خلاف هو. ( ) ان وقت جي سڌريل دنيا جو گهڻو حصو ٻنهي حڪومتن جي ماتحت اچي چڪو هو. ڪسريٰ ايران جي حڪومت اوڀر ۾ هندستان (سنڌ) تائين پهچي چڪي هئي ۽ قيصر روم جي حڪومت اولهه ۾ مراڪش تائين پکڙيل هئي. ان ڪشادي علائقي ۾ انسانن جي تمام وڏي آبادي موجود هئي، پر انهن کي انساني حقن کان محروم ڪيو ويو هو. اميرن، جاگيردارن ۽ شاهي خاندانن گڏجي هارين، مزدورن ۽ واپارين کي اهڙي طرح لٽڻ ڦرڻ شروع ڪيو، جو اهي ويچارا ڍڳن واري حالت تائين پهچي چڪا هئا، جن کي صرف ان لاءِ زندهه رکبو آهي ته انسان جي ڪم ايندا رهن، سياسي ٽولن سان گڏ علمي ۽ مذهبي جماعتن به ڄڻ ته ”سازش“ ڪري رکي هئي. هي پويون ٽولو عوام کي پنهنجي حال تي مطمئن رکڻ لاءِ مذهبي تلقين ڪندو هو ۽ ان پورهئي جي پگهار طور ، سياسي گروپ لٽيل ڦريل مال مان کين حصو ادا ڪندو هو. ويچارو عوام چڪيءَ جي انهن ٻن پڙن اقتصادي سرمائيداري ۽ علمي سرمائيداريءَ جي وچ ۾ پيسبو رهيو. امام شاهه ولي الله انهن جي حالت جو دردناڪ نقشو حجة الله البالغه ۾ چٽيو آهي:
وه چشم عبرت بين ڪي ديده کشا هي ( )
اهڙيون حالتون ان زماني ۾ مڪي ۾ رهندر مٿئين ڪلاس جي ماڻهن پيدا ڪيون هيون. اتي به رئيسن جو هڪ اهڙو طبقو هو جن عام ماڻهن کي اقتصادي لحاظ کان ڪمزور بڻايو ۽ پروهتن ( مذهبي راهبن) جي ٽولي ذهني طرح انهن کي غلام بڻائي رکيو هو.
دنيا جي هيءَ حالت هئي جو جڏهن نبي ڪريم ﷺ جن نبوت جو اعلان فرمايو ته قرآن حڪيم ان حالت جو نقشو هنن لفظن ۾ چٽيو آهي:
ظَہَرَ الۡفَسَادُ فِی الۡبَرِّ وَ الۡبَحۡرِ بِمَا کَسَبَتۡ اَیۡدِی النَّاسِ (سورة الروم: 41)
(انسانن جي ڪرتوتن جي ڪري بر ۽ بحر ۾ فساد برپا ٿي چڪو هو) ان متعلق امام ولي الله فرمائي ٿو ته:
فلما عظمت هذه المصيبہ واشتد هذ المرض سخط عليم الله والملئکۃ المقربون وکان رضاه تعاليٰ في معالجہ هذا لمرض بقطع مادتہ
(حجة الله البالغه جلد پهريون ص: 106)
( جڏهن اها مصيبت يعني اقتصادي ڦرلٽ عروج کي پهچي وئي ۽ اهو مرض شدت اختيار ڪري ويو، تڏهن خدا تعاليٰ ۽ ان جا ملائڪ سخت ناراض ٿيا ۽ الله تعاليٰ جي حڪمت ۽ رضا اهو فيصلو ڪيو ته هاڻي جڏهن انهن ۾ پاڻمرادو اصلاح جي ڪا به گنجائش باقي رهي، تڏهن ان مرض کان انسانيت کي ڇوٽڪاري ڏيارڻ لاءِ ان جي پاڙ قيصر ۽ ڪسريٰ جي حڪومت کي پاڙؤن پٽي ڦٽو ڪجي)
[b]ان عظيم انقلاب کي جاري ڪرڻ لاءِ:
[/b]بعث نبيا اميا ﷺ لم يخالط اِلعجم والروم يترسوم و جعلہ ميزاناً يعرف بہ الهديٰ الصالح امرضي عندالله من غير المرضي...... وقضي بزوال دولتهم بدولتہ ورياستهم
برياستہ بانہ هللڪ کسريٰ فلا کسريٰ بعده وهللڪ قيصر فلا قيصر بعده.
(الله تعاليٰ ان پيغمبر کي موڪليو، جيڪو امي هو ۽ جيڪو ايراني ۽ رومي رسم و رواج کان آزاد هو. ان کي الله تعاليٰ هدايت لاءِ، جيڪا خدا تعاليٰ وٽ پسند هئي، معيار مقرر ڪيو، ته جيئن ان کي ڏسي چڱي مٺي ۾ فرق جي ڄاڻ ٿئي ۽ الله تعاليٰ فيصلو ڪيو ته ان نبي ڪريم ﷺ جي حڪومت جي ذريعي ڪسريٰ ۽ قيصر فنا ٿي وڃن ۽ پوءِ انهن جي ڪسرويت ۽ قيصريت نه رهي).
اڄڪلهه يورپ ۽ ان جي سياسي فڪر جي ڪري محڪوم ، ملڪن ۾ مٿئين طبقي جي ماڻهن جي مالي ترقي ۽ عوام جي معاشي بدحاليءَ جي جيڪا حالت آهي ۽ ان ڪري جيڪا آخري زندگي کان بي پرواهي ۽ غفلت آهي، اها رومي ۽ ايراني حڪومتن وانگر آهي. ان جي ڪري مٿين طبقن جي ذهنيت ۽ عوام جي استحصال جا اصول اهي ئي آهن، جيڪي اُنهن حڪومتن جا هئا. امام ولي الله جن فرمايو آهي ته: وما تراهُ من ملوک بلادک عن حکاياتهم (يعني توهان جي پنهنجي ملڪ جي اميرن ۽ حاڪمن جي جيڪا حالت آهي، ان کي ڏسو ته توهان کي ٻين ملڪن جي اميرن ۽ حاڪمن جي حالت ڏسڻ جي ضرورت نه رهندي.)
اهو جملو اڄ به ايترو ئي صحيح آهي، جيترو امام ولي الله دهلويءَ جي دور ۾ هو. اڄ به هندستان جي اها حالت آهي، جو هڪ طرف سرمائيدار ۽ دولت جي پوڄارين جو هڪ ننڍڙو طبقو آهي، جن جي آمدني هزارن کان وٺي ڪروڙن تائين آهي. ٻئي طرف مسڪينن جو اڪثريتي طبقو اهڙو آهي، جن جي ماهوار آمدني بلڪل ٿورڙي آهي. مٿئين طبقي هيٺئين طبقي کي پنهنجي قبضي ۾ رکيو آهي ۽ زيردست طبقو پنهنجي انساني حقن لاءِ هٿ پير هلائڻ ته پري پر هي به نٿو سمجهي سگهي ته ان جا انساني حق ڪهڙا ۽ ان جا فرض ڪهڙا آهن؟
قرآن حڪيم اهو ٻڌايو ته زمين ۾ جيڪو ڪجهه آهي سو بنا ڪنهن فرق جي سڀني انسانن جي لاءِ آهي. خَلَقَ لَکُمۡ مَّا فِی الۡاَرۡضِ جَمِیۡعًا، (جيڪو ڪجهه زمين ۾ آهي اهو توهان سڀني لاءِ آهي) انسانن جي ڪنهن خاص طبقي لاءِ نه آهي. ان ڪري هر هڪ ماڻهوءَ کي ان جي ضرورت مطابق حصو ملڻ گهرجي. جيڪي ماڻهو پيداوار جي ذريعن تي قبضو ڪري ويهن ٿا ۽ محتاجن کي انهن جي ضرورت مطابق فائدي وٺڻ جو موقعو نٿا ڏين، اهي الله جي ڏنل نعمتن جو قدر نٿا ڪن. اهي نٿا ڄاڻن ته الله تعاليٰ جي نعمتن کي صحيح استعمال ڪري، هو بلند درجي تي پهچي سگهن ٿا ۽ انهن نعمتن جي صحيح استعمال نه ڪرڻ ڪري، تباهي جي اوڙاهه ۾ ڪرندا وڃن ٿا ۽ ايئن ڪرڻ سان سماج جي هڪ وڏي حصي جي ضرورتن کان انسان ڪهڙي طرح نه انڌو ٿي وڃي ٿو ۽ ان غفلت سبب ڪيترو نه نقصان کڻي ٿو.
ايندڙ صفحن ۾جن ٻن سورتن جي تشريح ڪئي وئي آهي ۽ ان ۾ هن ڳالهه تي زور ڏنو ويو ته سرنديءَ وارن ماڻهن جو فرض آهي ته هو کائڻ پائڻ جي معاملي ۾ پنهنجي محتاج ڀائرن جي خبر چار رکن. صرف ڪنهن ضرورت مند کي ٽڪر ڏئي ان جو پيٽ ڀرڻ ڪافي نه آهي. رسول الله ﷺ جن هڪ ماڻهو کي ڪاٺيون وڪڻي پاڻ ڪمائڻ سيکاريو. اصل ۾ اهائي محتاجن جي سار سنڀال لهڻ آهي. اڄڪلهه اسان جي معاشري ۾ جنهن ذليل طريقي سان محتاجن کي ٽڪر ڏنو وڃي ٿو، سو انهن جي تباهه ڪرڻ جو بدترين ذريعو آهي. ضرورت هن ڳالهه جي آهي ته حاجتمندن لاءِ هر جاءِ ”محتاج خانه“ هجن، جتي انهن کي اهڙي نموني کارايو پياريو وڃي، جيئن سندن انسانيت (خودي) کي صدمو نه پهچي. جيڪي ماڻهو ڪم ڪري سگهن ٿا، انهن کي ڪم سان لڳايو وڃي، جيڪڏهن ضرورت هجي ته انهن کي ڪم ڪار جا اوزار به مهيا ڪيا وڃن، اها انهن جي صحيح سار سنڀال آهي.
ان انقلاب لاءِ قرآن حڪيم مسڪينن جي اجتماعي تنظيم جو پروگرام پيش ڪري ٿو.
قرآن حڪيم ڪمزور ماڻهن کي انساني اجتماع ۾ حق ڇو ٿو ڏئي؟ يعني هو خوشحال ماڻهن کي ڇو ٿو مجبور ڪري ته هو پنهنجي ڪمائيءَ مان هڪ حصو محتاجن ۽ مسڪينن لاءِ ضرور ڪڍن، جيڪو انهن (محتاجن) جو ”حق“ قرار ڏنو ويو آهي. ( )
ان جو سبب هي آهي ته خدا تعاليٰ انسان جي جوڙجڪ ڪجهه اهڙي رکي آهي ته هو اجتماع ۾ ئي اڳتي وڌي سگهي ٿو. انفرادي زندگيءَ ۾ ان کي پنهنجي لڪل قوتن کي صحيح نموني استمعال ڪرڻ جو موقعو نٿو ملي ۽ هو جامد (Atrophied) ٿي رهجي وڃي ٿو. فرد جي ان جمود جو اثر، انساني اجتماع جي ٻين فردن تي پاڻهي پوندو رهي ٿو، تنهن ڪري اجتماع (سماج) کي ان جمودي نقصانڪار اثر کان بچائڻ لاءِ فردن جي سارسنڀال لهڻ نهايت ضروري آهي. جيڪو معاشرو ضرورتمندن جي پرگهور نٿو لهي اهو ختم ٿيڻ گهرجي. اصل ۾ اهڙي معاشري کي ”اجتماع“ چوڻ ئي غلط آهي. اجتماع رڳو ماڻهن جي خبرچار لهڻ لاءِ جڙندو آهي. جيڪڏهن اهو ماڻهن جي پرگهور نه ٿو ڪري سگهي ته اهو ختم ڪرڻ جي لائق آهي.
محتاجن جي ضرورت لاءِ قرآن حڪيم زڪوات مقرر ڪئي آهي. هيءَ ڳالهه چڱي طرح سمجهڻ گهرجي ته زڪوات جو موجوده نصاب، ان زماني ۾ مقرر ٿيو هو، جڏهن بيت المال عام ماڻهن جي فائدي لاءِ قائم هو، جيڪڏهن مسلمانن جي زڪوات جي آمدني ماڻهن جي ضرورت پوري ڪرڻ لاءِ ناڪافي هجي ته هر هڪ مالدار جي سموري جو سمورو سرمايو کسي ان ڪم ۾ استعمال ڪري سگهجي ٿو. ( )
انسان کي اجتماع ۾ شامل ڪري قرآن حڪيم ان جي ڪن اخلاقن جي تڪميل ڪرڻ چاهي ٿو، انهن اخلاقن جي پورائي سان انسان جي نفس ۾ اهڙيون حالتون گڏ ٿي وڃن ٿيون، جن جو مجموعو (Sumtotal) انساني معاشري کي بلند ڪري ڇڏي ٿو ۽ اهي ئي ڪيفيتون ان جي مرڻ کانپوءِ واري حياتيءَ ۾ ان لاءِ فائديمند ثابت ٿين ٿيون.
امام ولي الله جن انسان جي زندگيءَ کي هڪ ايڪو مڃن ٿا، جنهن جو هڪ حصو هن دنيا جي زندگيءَ ۾ گذاريو وڃي ٿو ۽ ٻيو حصو ان مان پيدا ٿئي ٿو ۽ ان کان پوءِ ترقي جاري رهي ٿي. ٻين لفظن ۾ ان جو مطلب هي آهي ته انسان پنهنجي معاشري ۾ رهندي صالح عملن ۽ سٺن اخلاقن جا جيڪي اثر پنهنجي نفس ۾ گڏ ڪري ٿو، اهي هن لاءِ اڳئين حياتيءَ ۾ جنت جي زندگي پيدا ڪن ٿا ۽ هو جيڪي خراب عملن ۽ بداخلاقن جا اثر گڏ ڪري ٿو، اهي هن لاءِ جهنم جي زندگي پيدا ڪن ٿا. انڪري قرآن جي انقلاب جي ضرورت رڳو هيءَ آهي ته انساني سماج ۾ سٺن اخلاقن جي حڪومت هجي، يعني اها جماعت حڪومت ڪري، جيڪا قرآن جا ڏسيل اخلاق ماڻهن ۾ پيدا ڪري.
قرآن حڪيم هي اخلاق ٻاهران انسانن جي ذهن ۾ نه ٿو داخل ڪري، پر هي اخلاق خود انسان فطرت جي تقاضائن مطابق آهن، جن کي هن معاشري ۾ رهي مڪمل ڪري سگهجي ٿو. قرآن حڪيم انهن اخلاقن لاءِ مشق جا طريقا به تجويز ڪري ٿو ۽ ان جا موقعا به فراهم ڪري ٿو، جيڪا جماعت اهي اخلاق پاڻ پيدا ڪندي، اها جسماني، اخلاقي ۽ عملي پاڪائي کي پنهنجو لازمي جزو بڻائيندي. اها خدا سان تعلق پيدا ڪندي ۽ پنهنجي محنت ڪندي به صرف خدا تي ڀروسو ڪندي. هن ڪم مان اها جماعت ڪو ذاتي نفعو حاصل نه ڪندي، پر ان جو مقصد رڳو خدمت خلق هوندو، ڇو ته هي خدا جي رضامندي جو سبب آهي. ان مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ اهڙو عدل انصاف قائم ڪندي، جنهن مان رڳو سوسائٽيءَ جي خاص طبقي کي فائدو نه پهچندو هجي، پر اهو نظام سڀني طبقن جي ضرورتن کي پورو ڪرڻ جو ضامن هجي. اها پارٽي مالدارن تي ٽيڪس هڻندي.
اها قرآن جي انقلابي جماعت جڏهن اقتدار جون واڳون سنڀاليندي ته اها اهڙن ماڻهن جو حساب ڪتاب ڪندي، جيڪي عدالت جي راهه ۾ رڪاوٽ هوندا يا جيڪي پاڪائي ۽ ٻين سٺن اخلاقن جي خلاف ورزي ڪندا ۽ عوام کي خدا ڏانهن ويندڙ رستي- صراط مستقيم – کان روڪيندا. هيءَ جماعت هر ملڪ ۾ پهريائين قومي سطح تي ڪم ڪندي، پوءِ انسانيت جي اعليٰ اصولن کي سهڪار ۾ رکڻ لاءِ بين الاقوامي خلافت جي مقام تي پهچي به ڪنهن خاص قوم يا طبقي جي ضرورتن جي پيشِ نظر پاليسيون نه جوڙيندي، بلڪه انسان ذات جي مجموعي انساني ضرورتن مطابق نظام هلائيندي. هن جماعت جون پيدا ڪيل قوميتون صحيح بين الاقوامي اجتماع جي جوڙجڪ جو باعث بڻبيون. اهو ئي بين الاقوامي انقلاب آهي، جيڪو قرآن حڪيم آڻڻ گهري ٿو ۽ هي مطلب آهي ان دعا جو، جيڪا هر انسان کي گهرڻ کپي ته:
”وَّاجۡعَلۡنَا لِلۡمُتَّقِیۡنَ اِمَامًا“ (سورة الفرقان: 74) (اسان کي بين الاقوامي انصاف ڪرڻ وارن جو اڳواڻ بڻاءِ) قرآن حڪيم جنهن بين الاقوامي انقلاب جو بنياد وڌو، ان کان پهريائين سوين قومي انقلاب هر ملڪ ۾ ۽ هر قوم ۾ آيا، پر قرآن حڪيم جنهن نوعيت جو جامع انقلاب آڻڻ گهري ٿو، ان قسم جو انقلاب ان وقت تائين ڪٿي به نه آيو هو، ان ڪري ان جي نوعيت کي سمجهڻ آسان نه هو. جيڪڏهن قرآن حڪيم ڪنهن خاص ملڪ يا قوم جي مقامي انقلاب کي عنوان بڻائي پنهنجي بين الاقوامي انقلاب جو تصور ڏئي ها ته بين الاقواميت جي حقيقت چڱي طرح ذهن نشين نه ٿئي ها، ڇو ته هڪ قوم جي قومي انقلاب کي صرف اها ئي قوم سمجهي سگهي ٿي جنهن ۾ اهو انقلاب آيو هجي، ٻيون قومون ان کي نه ٿيون سمجهي سگهن ۽ نه وري ان مان عبرت حاصل ڪري سگهن ٿيون.
اهڙين حالتن ۾ قرآن لاءِ ضروري هو ته اهو پنهنجي بين الاقوامي انقلاب کي روشناس ڪرائڻ لاءِ ڪنهن اهڙي فڪر کي موضوع بڻائي.، جيڪو سڀني قومن ۾ ڄاتل سڃاتل هجي. اهو قيامت جو فڪر آهي، جنهن جو مطلب هي آهي ته هڪ ڏينهن هيءَ ڪائنات ذرا ذرا ٿي ويندي، ان کان پوءِ خدا تعاليٰ سڀني انسان کان سندن عملن جو پڇاڻو ڪندو. هي فڪر سواءِ ڪنهن ٿورڙي فرق جي سڀني قومن ۾ مڃيل آهي ۽ مڃيل رهيو آهي، جيئن نبي ڪريم ﷺ جن جي دور تائين يهودين ۽ عيسائين جي ذريعي هي فڪر مهذب دنيا جي تمام وڏي حصي ۾ متعارف ٿي چڪو هو. هندن ۾ به پرئي (قيامت) جو مسئلو هن فڪر جي قريب قريب موجود آهي ۽ اهڙي طرح ٻين سڀني قومن ۾ اهو عقيدو ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ موجود آهي. قرآن پنهنجي بين الاقوامي انقلاب کي پکيڙڻ لاءِ هن ئي فڪر کي ذريعو بڻايو آهي.
ان طرح قرآن حڪيم هي چوڻ گهري ٿو ته:
جهڙي طرح انسان ذات تي هڪ ڏينهن اهڙو اچڻ وارو آهي، جڏهن ان جي هڪ هڪ فرد کان ان باري ۾ پڇا ڳاڇا ڪئي ويندي ته طاقتورن ۽ ڪمزورن جا حق ڪيتري قدر پورا ڪيوَ؟ ۽ لاچارن جي ڪيتري خدمت ڪيوَ؟ اهڙي طرح دنيا ۾ قرآن حڪيم جي علمبردار جماعت انهن اصولن ماتحت ڏاڍن کان حساب ڪتاب وٺندي. جيئن حضرت ابوبڪر صديق ؐ پنهنجي تقرير ۾ جيڪا هن خلافت جي عهدي تي فائز ٿيڻ وقت ڪئي، فرمايائون ته: ”توهان مان هر ڪمزور طاقتور آهي، جيستائين مان ان کي ان جو حق نه ڏياريان ۽ هر طاقتور ڪمزور آهي، جيستائين ان کان ڪمزور جو حق نه ورتو وڃي.“ هي انقلابي جماعت انسان ذات جي سڀني مفادن جي محافظ هوندي. ظاهر آهي ته ان قسم جي عالمگير انقلاب جي تشبيهه قيامت جي ڪائنات گير انقلاب کان سواءِ، ٻئي ڪهڙي انقلاب سان ڏئي سگهجي ٿي؟ پر افسوس آهي ته هن انقلاب ۾ قيامت جو جيڪو رابطو آهي، ان تي سوچڻ وارا عالم تمام گهٽ آهن. حقيقت هي آهي ته قيامت جي انسانيت گير واقعي کان پهريائين قرآن جي جامع ۽ ڪامل، انسان ذات تي ڦهليل انقلاب جو اچڻ ضروري آهي، يعني هي ضروري آهي ته سڀني انسانن ۾ هڪ اهڙي بين الاقواميت پيدا ٿئي، جنهن ۾ دنيا جون سڀ قومون شامل هجن ۽ ان مرڪز جي اداري تي، جيڪو قومن کي ڪنٽرول ڪري، قرآن حاڪم هجي. دنيا هڪ ڀيرو هي نظارو حجاز ۾ ڏٺو آهي ۽ ٻيهر پڻ ڏسندي. هاڻي ان تحريڪ جي شروعات ان جڳهه کان ٿيندي، جتي قرآن جو علم ۽ فهم سڀ کان وڌيڪ هوندو انشاءَالله تعاليٰ.
اسان جا مفسر جڏهن قرآن حڪيم جي آيتن جو تفسير ڪندا آهن ته هو اڪثر قرآن حڪيم جي بيان ڪيل واقعن کي ڪجهه خاص قصن ۽ شخصن سان ملائي تشريح ڪندا آهن ۽ ان کي شان نزول چوندا آهن. اڳتي جن ٻن صورتن جي تشريح ڪئي وئي آهي، انهن جي ڪجهه آيتن جي وضاحت مفسرن شخصي واقعن جي رنگ ۾ ڪئي آهي، ان سلسلي ۾ اسين امام شاهه ولي الله جي مسلڪ جا پيروڪار آهيون، جيڪي فرمائين ٿا ته:
خاص واقعن کي جن جي بيان ڪرڻ جي هروڀرو تڪليف ڪئي وئي آهي، ان جو اسباب نزول ۾ ڪو به دخل نه آهي، سواءِ ڪجهه آيتن جي، جن ۾ ڪنهن اهڙي واقعي ڏانهن اشارو هجي، جيڪو رسول ڪريم ﷺ جن جي زماني ۾ يا انهن کان اڳ ۾ ٿيو هجي، ڇو ته ٻڌندڙن جي دل ۾ اشاري سان هڪ قسم جو انتظار پيدا ٿئي ٿو، جيڪو قصي جي تفصيل معلوم ڪرڻ کان سواءِ ختم نه ٿو ٿئي. ان ڪري اسان تي لازم آهي ته علم تفسير جو اهڙي طرح تفصيل بيان ڪيون، جيئن خاص واقعن جي بيان ڪرڻ جي تڪليف نه ڪرڻي پوي. (فوز الڪبير في اصول التفسير)
مثال طور سورة مدّثرجي آيت نمبر 8-25 ۾ پئسي جي پوڄاري ماڻهن جو نفسياتي تجزيو (Psychological Analysis) ڪيو ويو آهي. هنن آيتن کي نبي ڪريم ﷺ جن جي زماني جي هڪ منڪر وليد بن مغيره سان لاڳو ڪري جان ڇڏائڻ ڪافي نه آهي. پر انهن آيتن کي هر زماني سان لاڳو ڪري ڏٺو وڃي ۽ هر ماڻهو پنهنجي ذهنيت جو جائزو وٺي فيصلو ڪري سگهي ٿو ته هو ڪيتري قدر ان سرمايي پرست سوچ ۾ ڦاٿل آهي؟ پر افسوس هي آهي ته اسلامي تاريخ جي ان دور ۾ جڏهن اسان جي اميرن عوام جي جواب طلبي کان بچڻ جي ڪوشش ڪئي. ڪن عالمن انهن آيتن کي نبوي دور جي شخصيتن ۽ واقعن سان وابسطا ڪري عوام ۾ هي غلط تصور پيدا ڪيو ته انهن آيتن جو اطلاق عام نه ٿو ٿي سگهي. اهڙي سوچ پيدا ڪرڻ سان گڏوگڏ هن قسم جي تعليم به ڏيڻ شروع ڪئي ته: وَ اَقَامُوا الصَّلٰوۃَ فَادۡفَعُوۡۤا اِلَیۡہِمۡ – (يعني جيستائين امير ۽ حاڪم صرف نماز پڙهندا رهن ته انهن کي زڪوات ادا ڪندا رهو) انهن کي معلوم نه آهي ته جيڪو امير ٿي ڪري محتاجن جي خدمت نه ٿو ڪري، اهو زڪوات جي روح جو انڪاري آهي ۽ اهڙي شخص جي نماز صحيح نه آهي. ان ڪري اڪيلائيءَ ۾ نماز پڙهڻ کي دين جو مدار نه بڻايو ويو. ان لاءِ هي آيت سامهون رکڻ گهرجي.
” وَ مَاۤ اُمِرُوۡۤا اِلَّا لِیَعۡبُدُوا اللّٰہَ مُخۡلِصِیۡنَ لَہُ الدِّیۡنَ ۬ۙ حُنَفَآءَ وَ یُقِیۡمُوا الصَّلٰوۃَ وَ یُؤۡتُوا الزَّکٰوۃَ وَ ذٰلِکَ دِیۡنُ الۡقَیِّمَۃِ ؕ﴿۵﴾“ (سورة البينة: 5) ( يعني کين هيءُ حڪم ٿيو آهي ته بندگي ڪريو رڳو الله جي حضرت ابراهيم ؑ وانگر ۽ قائم ڪيو نماز ۽ ڏيو زڪوات ۽ اهائي واٽ آهي مضبوط ماڻهن جي.)
ان جو نتيجو هيءُ نڪتو جو امير ته پنهنجي غيرذميورانه حرڪتن کان نه مڙيا پر عوام کي ٽيڪس ڀرڻ لاءِ مجبور ڪيو ويو، جنهن مان امير عيش و عشرت جي زندگي گذارڻ لڳا. ايئن هلندي هلندي عوام جي دلين مان انقلاب جو تصور ۽ حاڪمن کان جواب طلبي جي سوچ به ختم ٿيندي وئي. جڏهن ته بقول علامه جصاص راضي الحنفي جي ته، نبي اڪرم ﷺ جن لاءِ به پنهنجي ساٿين سان مشورو ڪرڻ واجب هو، جيئن قرآن شريف ۾ آهي ته (وَ شَاوِرۡہُمۡ فِی الۡاَمۡرِ) ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته اڄ مسلمان ان وساريل سبق کي وري ياد ڪن ته اسان جا حڪمران اسان جي اڳيان جوابده آهن. هي اهي حق جا اکر آهن، جن کي آمريڪن ڪنهن حد تائين سمجهيو ۽ اعلان ڪيو ته No Texation without respresentatoin (جيڪي ماڻهو اسان جي اڳيان جوابدار نه آهن انهن کي ڪوبه حق نه آهي ته اهي ڪو ٽيڪس وصول ڪن) شهريت (Citizenship) جو هي ابتدائي اصول آهي، جنهن جي آسان صورت اسلام، پارٽي پوليٽڪس، (Party Politics) جي شڪل ۾ پيش ڪئي آهي، جنهن جي عملي صورت خلافت راشده جو پاڪ دور هو. ( )
مطلب ته قرآن حڪيم جي تعليم انقلابي تعليم آهي، هن انقلاب جو پهريون نشانو (Target) قيصر ۽ ڪسريٰ جي تباهي هو ۽ ان جو مستقل پروگرام قانون جو راڄ هو، جنهن جو هڪ ذريعو مسڪينن (عوام جي پيڙهيل) جي تنظيم آهي، هي اهي تابناڪ اصول آهن، جنهن تي عمل ڪري، دنيا ۾ قرآني انقلاب جي قيامت صغريٰ قائم ڪري سگهجي ٿي، جنهن کان پوءِ اها جماعت استحصالي طبقن کان حساب ڪتاب ڪندي آهي. عرب ۾ ان انقلاب جو نمونو هڪ دفعو ظاهر ٿي چڪو آهي، جنهن جون آخري لهرون ڪجهه ملڪن ۾ هاڻي تائين ڇُلڪي رهيون آهن. جيڪڏهن اِهو صحيح آهي ته اسلام هميشه انسانيت جي پيڙهيل ۽ ڏتڙيل طبقن ۾ آيو آهي ۽ اهڙن طبقن ۾ رهيو آهي ته پوءِ جيڪڏهن مسلمانن هوش سنڀاليو ته دنيا کي هڪ عظيم انقلاب جي اميد رکڻ گهرجي، جيڪو نه فقط عظيم هوندو، پر عالمگير به هوندو. اهو انقلاب قرآن جي اصولن تي هوندو. ممڪن آهي ته امام شاهه ولي الله جي طريقي جو هندستاني مسلمان به ان انقلاب ۾ چڱو خاصو ڪردار ادا ڪري. اسان جي ملڪ جي قرآن سان واسطو رکندڙ جو فرض آهي ته هو وقت جي رفتار کي سڃاڻن ۽ امام ولي الله جي حڪمت کي سمجهي قرآن حڪيم کي اپنائين، جيڪو هن سائنسي دور ۾ بين الاقوامي انقلاب آڻڻ وارو واحد ڪتاب آهي.
[b](سنڌيڪار: عبدالستار ابڙو)[/b]