جو مطالع مون
هي گهرڙا جيڪي توهان ٺاهي رکيا آهن ۽ جن کي توهان آسمان کان به مٿي بلند سمجهو ٿا، اهي هاڻي زماني جي هٿن کان بچي نه ٿا سگهن. توهان جو تمدن، توهان جو سماج، توهان جو فڪر، توهان جي سياست ۽ توهان جي معاشرت سڀ کوکلا ٿي چڪا آهن. توهان ان کي اسلامي تمدن چئو ٿا، پر ان تمدن ۾ اسلام جو ڪٿي شبو به ناهي. توهان مذهب جو نالو وٺو ٿا. پر هي مذهب رڳو توهان جي ڌرمي دوڪانداري ٿي رهجي ويو آهي. مسلمان بڻجو ٿا ته اسلام کي سمجهو. هي اسلام جنهن کي توهان اسلام چئو ٿا، اهو ته ڪفر کان به بدتر آهي. توهان جا امير اقتدار جا بکيا آهن، حڪمران نفساني خواهشن ۾ ٻڏل آهن ۽ غريب طبقا وهمن جو شڪار ٿي رهيا آهن. بدلجو، نه ته زمانو توهان جو نشان به نه ڇڏيندو. سنڀاليو، نه ته ميساريا ويندؤ. (صفحو -18)
پنهنجي رب کي پنهنجي مادري ٻوليءَ ۾ سڏڻ انسان تي وڏو اثر ڪندو آهي. اها پڪار انسان جي دل مان نڪرندي آهي ۽ جسم ۽ روح جي اندر ان جي تاثير پيهجي ويندي آهي. (حج جي موقعي تي) عرب معلمن صرف عربي زبان ۾ دعائن تي زور ڏئي حج ۽ ان جي مناسڪ کي بي روح بڻائي ڇڏيو آهي. (اتي) انهن طواف ڪندڙن کي ڏسو ته انهن مان هڪ هڪ جي پٺيان ويهه ويهه، ٽيهه ٽيهه حاجي آهن. خبر ناهي ته اهي طواف ڪرائيندڙ ڇا ٿا آلاپين ۽ هي ويچارا حاجي انهن جي آلاپيل عربي جملن کي بنا سوچڻ ۽ سمجهڻ جي ادا ڪندا ٿا وڃن، نه مطرف ( طواف ڪرائيندڙ) جي دل مان دعا نڪري ٿي ۽ نه حاجي انهن دعائن کي سمجهن ٿا. (صفحو -31)
ڏسو، هي حج جيڪو هڪ اجتماعي عمل آهي، هاڻي نفسانفسيءَ جو منظر پيش ڪري ٿو. هر شخص پنهنجا گناهه بخشرائڻ جي لاءِ سرگرم آهي. هر شيءِ ۾ ماديت اچي وئي آهي. دين جي اصل روح کان ڪيتري قدر دوري آهي. ( ) دنيا جي هر حصي مان ايتري ذوق ۽ شوق، ايتري عقيدت سان الله جي گهر جي زيارت لاءِ اچڻ، اهو ڪيترو پاڪيزه ۽ بلندي بخشڻ وارو جذبو آهي. پر هتي جنهن طريقي سان (ڪجهه ماڻهن جي رسمي روين جي ڪري) انهيءَ جذبي جي مٽي پليد ٿئي ٿي سا به ڏسو! ان جو انهن ماڻهن تي سخت ردعمل ٿئي ٿو، اهي پهريان کان وڌيڪ سنگدل ٿي موٽن ٿا ۽ حج جو انهن تي الٽو اثر پوي ٿو. (صفحو – 31)
تقدس به هڪ مصيبت آهي. وسوسا، گمان ۽ اجايون روايتون قدامت جو ويس ڍڪي مقدس بڻجي وڃن ٿيون. انهن جي سامهون نه ذهن ڪم ڪري ٿو ۽ نه اکيون ٺوس حقيقت کي ڏسي سگهن ٿيون. قرآن مجيد کي ڏسو، اهو جيترو وڌيڪ ڇپجي رهيو آهي، ايترو ئي مسلمانن ۾ ذهني انتشار ۽ نظري پريشانيون وڌي رهيو آهن. آخر ڇو؟ اهو ان ڪري ته قرآن کي سمجهڻ سمجهائڻ ۽ ان تي عمل ڪرڻ جي مقابلي ۾ ان جي تقدس تي وڌيڪ زور ڏنو ٿو وڃي. تقدس، هي هڪ عذاب بڻجي ويو آهي. فلاڻو لباس مقدس آهي. ڏاڙهي مقدس آهي. ههڙي طرح اٿڻ ويهڻ مقدس آهي. عربي مقدس آهي ۽ ان ۾ دعا ڪريو ته الله جلد قبول ڪري ٿو وغيره. مطلب ته ملت جي دماغ کي هن تقدس عملاً اپاهج ڪري ڇڏيو آهي ۽ ان سوچڻ جي سگهه کسي ورتي آهي. (صفحو – 38-39)
اسلام انساني مساوات، معاشي انصاف ۽ سڀني جي ڀائپيءَ تي جيڪو زور ڏنو آهي ۽ قرآن جون مڪي آيتون ( ) جهڙي طرح ان سان ڀريون پيون آهن. جڏهن مسلمان هي سمجهڻ شروع ڪندا ته قرآن جو اصل مقصد اهو ئي آهي ته پوءِ هي ڪفرسازي ڪو نه هلندي، ان طريقي سان اسلام هڪ اصطلاح طور نه بلڪه هڪ عملي حقيقت ۾ سامهون ايندو ۽ ماڻهن کي اهو سڃاڻڻ ۾ ڏکيائي نه ٿيندي ته صحيح معنيٰ ۾ مسلمان ڪير آهي. ان صورت ۾ ڪافر ۽ ڪفر جو مفهوم بدلجي ويندو، جنهن شخص جي ذاتي زندگي اسلام جي انهن اصولن جي عملي شڪل هوندي، ماڻهو ان کي مسلمان سمجهندا ۽ رڳو زباني دعويٰ ڪرڻ واري کي مسلمان نه سمجهندا. (صفحو – 87)
مسلمان قرآن حڪيم کي انسانيت جي لاءِ الله جو آخري پيغام مڃي ٿو. ٻين لفظن ۾ هيئن چوڻ گهرجي ته انهيءَ عقيدي کي اڄ جي سوچ سان ويجهو آڻڻ لاءِ قرآن دنيا جي انٽرنيشنل انقلاب جو پروگرام ڏئي ٿو. قرآن جي دعوت سموري انسانيت جي لاءِ آهي. هيءَ دعوت سموري انسانيت ۾ انقلاب آڻڻ جي لاءِ آهي. ان جي لاءِ هو پروگرام به ڏئي ٿو. انهيءَ پروگرام کي عملي جامو پهرائڻ لاءِ هڪ انقلابي سوسائٽي گهرجي، جيڪا سڀني انقلابي نظرين تي حاوي هجي. اسلامي عقيدن / اخلاق ۽ اسلامي حڪومت جي وچ واري ڪڙي اها انقلابي سوسائٽي ئي آهي. (صفحو -99)
هر انقلاب لاءِ ٽن شين جي ضرورت پوندي آهي. هڪ اصول ۽ نظريا جنهن کي اسان “آئڊيا” چئون ٿا، ٻي پارٽي ۽ ٽين شيءَ پروگرام آهي، قرآن جو نصب العين انٽرنيشنل انقلاب آڻڻ آهي ۽ ان انقلاب کي آڻڻ واري پارٽيءَ کي قرآن حزب الله سڏيو آهي، حزب الله جي فرضن ۽ مقصدن جي سلسلي ۾ قرآن عظيم جي مختلف سورتن ۾ ڪافي هدايتون ڏنيون ويون آهن، انهن سڀني حڪمن ۽ بيانن کي حزب الله جو پروگرام سمجهڻ گهرجي..... انهيءَ حزب الله جو پهريون نمونو مڪي جي مهاجرين ۽ مديني انصارن جو آهي، انهيءَ جماعت رسول الله ﷺ جي زندگيءَ ۾ ۽ پاڻ سڳورن کان بعد انهيءَ انقلاب کي ڪامياب ڪري ڏيکاريو، انهيءَ کان پوءِ حزب الله جو سلسلو ٽٽي نٿو، بلڪه اهو لڳاتار جاري رهندو، ان ۾ اهي سڀ مسلمان قومون شامل آهن، جيڪي قيامت تائين قرآن جي پروگرام کي هلائڻ لاءِ عملي طرح سرگرم رهنديون. (صفحو -101)
هيءَ سياست، هي پارٽيون، هيءَ معيشت ۽ توهان جو هي (رهبانيت وارو) اسلام گهڻي دير هلي نه سگهندو. مان (ٻاهرين دنيا ۾) وڏي ڀڃ ڊاهه ڏسي آيو آهيان. مون بخارا ڏٺو آهي، تاشقند ڏٺو آهي. روسي تُرڪستان مان گذريو آهيان. علماء ڪهڙي وهم ۽ خيال ۾ آهن. توهان جا هي مسلم ليگي ڇا ٿا سوچين! دنيا هڪ انقلاب، هڪ همه گير انقلاب جي منتظر آهي. (صفحو – 105)
مون کي رياضيءَ ۾ ننڍپڻ کان ئي دلچسپي رهي آهي. مان جڏهن ابتدائي ڪلاسن ۾ پڙهندو هوس ته پاڻ کان مٿئين ڪلاس جي رياضيءَ جا سوال حل ڪري وٺندو هوس. منهنجي انهيءَ رياضي پسند ذهنيت مون کي حقائق پسند بڻايو. منهنجي خيال ۾ سوشلزم زندگيءَ جي بنيادي ضرورتن جو هڪ رياضي نظام آهي. انساني زندگيءَ ۾ هي منزل ضروري آهي. جهڙي طرح تعليم ۽ تعليمي تربيت جو بنياد رياضيءَ جو علم هجڻ گهرجي، اهڙي طرح اڄ انساني اجتماعيت سوشلزم کان سواءِ منظم ٿي نه ٿي سگهي. جيڪو ماڻهو هينئر منڍئون سوشلزم جو انڪار ڪري ٿو، اهو منهنجي فڪر مان هڙ حاصل نه ٿو ڪري سگهي. مان ته اهو چوندس ته سوشلزم کان انڪار ڪرڻ وارو ماڻهو مون مان ڪونهي. مان سوشلزم جي (معاشي) اصولن تي پنهنجي اجتماع جي تنظيم ڪرڻ چاهيان ٿو ۽ انهن اصولن تي شاهه ولي الله جي (ديني) فلسفي کي حاڪم بڻائڻ جي دعوت ڏيان ٿو. شاهه صاحب جو هي فلسفو عام انسانيت وارو آهي. اهو پوري ڪائنات ۽ ان کان مٿي جيڪي عالم آهن، انهن سڀني کي هڪ فڪر جي رستي ۾ سلهاڙي ٿو. اهو سموري ڪثرت کي هڪ وحدت عطا ڪري ٿو. توهان انهيءَ نظر سان ڏسو ته اوهان کي سوشلزم مذهب جي خلاف ڏسڻ ۾ نه ايندو. منهنجي خيال ۾ ايئن (سوشلزم جي طريقي ڪار کي مذهب خلاف) سمجهڻ غلطي آهي. ( ) سوشلزم انساني زندگيءَ جو ترقي جي طرف هڪ قدم آهي، بيحد اهم ۽ ضروري قدم، ان کان اڳتي به انسانيت جا ٻيا مرتبا آهن ۽ شاهه ولي الله جو فڪر زندگيءَ جي آخري وسعتن کي پنهنجي دامن ۾ وٺندڙ آهي. (ص: 192-193)
مادو ۽ روح منهنجي راءِ ۾ ٻه الڳ حقيقتون ناهن. ڪثافت جڏهن لطافت ۾ تبديل ٿئي ٿي ته اها روح آهي. اصل ۾ اهي حقيقت جون ٻه منزلون آهن، اسان اهو مڃون ٿا ته هي لطافت ۽ ڪثافت پاڻ ۾ لازم ملزوم آهن ۽ انهن کي هڪٻئي کان الڳ نه ٿو ڪري سگهجي. مثلاً هي منهنجو بدن آهي، انهيءَ بدن جو تصور روح کان سواءِ ممڪن ڪونهي. اهڙي طرح جيڪڏهن ڪو شخص انهيءَ بدن جو انڪار ڪري ۽ ان جي اندر جيڪو روح آهي، ان کي بدن کان الڳ ۽ پنهنجي الڳ ذات جي حيثيت ۾ قائم سمجهي ته منهنجي خيال ۾ اهو عقلمند ڪونهي. هيئن سمجهو ته بدن شريعت آهي ۽ روح دين. شريعت کي ڇڏي دين جو مادي وجود ممڪن ڪونهي، جيڪو ماڻهو اهڙو تصور رکي ٿو، اهو رڳو خيال جي دنيا ۾ رهي ٿو، کيس هن دنيا سان يا ان جي ڪاروبار سان ڪو واسطو ڪونهي، هو اهڙو ماڻهو آهي جنهن جو هن دنيا ۾ سروڪار ئي ڪونهي. اهڙي طرح جيڪڏهن ڪو شخص رڳو شريعت کي ئي سڀ ڪجهه مڃي وٺي ۽ ان جي ذهنيت به اهڙي طرح جي جڙي وڃي ته پوءِ ان جي شريعت به انهيءَ لائق آهي ته مان انهيءَ کي باهه ۾ سٽي ڇڏيان. (ص: 194)
يورپ جا ڪجهه ماڻهو وهم پرستن جي دلجوئي ۽ تسڪين لاءِ اڪثر اهڙي قسم جا نظريا گهڙيندا رهندا آهن ته مادو محض هڪ خيال آهي ۽ اصل شيءِ روح آهي. زندگيءَ جو مادي اساس ڪونهي! يورپ جي انهن نالي ماتر فلسفين جون ڳالهيون اسان مشرق وارا جهٽي وٺون ٿا ۽ پاڻ انهن جو واهه جو اشتهار ٿا بڻجون! انهيءَ سان پوءِ ٿئي ايئن ٿو ته توهمات جا زنجير اڃا وڌيڪ مضبوط ٿي وڃن ٿا ۽ روح جي نالي تي اسان مادي زندگيءَ جي مسئلن کي حل ڪرڻ ۽ پنهنجي مادي ماحول کي بدلائڻ کان ويڳاڻا ٿي وڃون ٿا. غلطيءَ وچان هي به سمجهي ٿا وٺون ته جيڪڏهن اسان مادي زندگيءَ کي بهتر بڻائي ورتوسين ته ان مان ڇا حاصل ٿيندو. اصلي شيءِ ته روح آهي. اهو فريب ۽ دوکو آهي، اوهان ڪڏهن به انهيءَ فريب ۾ نه اچجو. (ص -195)
تاريخ اسلام ۾ هڪ دور اهڙو به آيو، جڏهن علماءِ اسلام ناڪاره ٿي رهجي ويا. سندن ڪم جو دائرو ۽ حلقي جو اثر رڳو قال اقول تائين محدود رهجي ويو. تاريخ اسلام جي انهيءَ مرحلي ۾ هن دنيا کان حقارت ۽ هُن دنيا يعني آخرت جي تعظيم ۽ توقير سندن شيوو بڻجي ويو. منهنجي خيال ۾ اها انهن جي ڪم نظري ۽ ڪج فهمي هئي. اسلام جو انهيءَ سان ڪو تعلق ڪونهي. اصل ۾ ڳالهه هي آهي ته هر سوسائٽي ۾ مٿي کان مٿاهان ۽ هيٺ کان هيٺاهان افڪار ۽ رجحان موجود رهندا آهن. اهي صرف محدود حلقي ۾ وڌندا ۽ سُرندا آهن، عام جمهور ان کان پاسيرو رهندا آهن، پر جڏهن شان شوڪت جو دور گذري ويندو آهي ته انهن جي ذهنن ۾ اعليٰ افڪار ڌنڌلجڻ لڳندا آهن ۽ نيچ خيال مٿي اچي ويندا آهن. ان ڪري قوم يا مذهب جي صحيح افڪار جي تشخيص ڪرڻ لاءِ وڏو غور ۽ فڪر گهرجي ٿو. مان مڃان ٿو ته مسلمانن ۾ دنيائي فڪر کان نفرت جو جذبو پهريان به موجود هو ۽ تاريخ جي هر دور ۾ ان جا آثار نظر اچن ٿا. پر عام اسلامي سوسائٽي ۾ انهيءَ فڪر کي غلبو ويجهڙ وارين صدين ۾ حاصل ٿيو آهي. انهيءَ دور ۾ اسان جو سمورو علمي ۽ ديني اثاثو انهيءَ کان متاثر ٿيو، انهيءَ کان نه فقه بچي، نه تصوف، نه تفسير، نه فلسفو ۽ اهڙي طرح عام زندگي به نه بچي سگهي، مطلب ته سڀ ڪجهه آخرت جي لاءِ ٿي ويو. (ص – 203)
مستقبل جو مزدور ۽ هاري ۽ اهڙي طرح ٻيا پورهيت يا ته لاديني بڻجي ويندا يا انهن کي جيڪڏهن ديندار رکڻو آهي ته خدا جو اهو تصور ئي انهن کي ديندار رکي سگهي ٿو، جيڪو عقيدي وحدت الوجود جو آهي. قومن جو فرداً فرداً قومي وجود جيڪو وطن ۽ انهن جي لوازم سان بڻجي ٿو، انهيءَ قومي وجود جي قيام، استحڪام، زندگي ۽ توانائي لاءِ عوام جي معاشي ۽ سياسي آزادي لازمي آهي. ان کان پوءِ قومن جا باهمي روابط اچن ٿا، جنهن سان قومون هڪ وسيع تر انسانيت جي رشتي ۾ منسلڪ ٿين ٿيون. انساني زندگيءَ جا هي فطري مرحلا آهن، هاڻي دين کي انهن ۾ معاون ۽ مشعل هدايت بڻجڻو آهي. دين جنهن جو بنياد هڪ خدا جو عقيدو آهي ۽ اهو خدا سموري انسانيت ۽ ڪل ڪائنات جو خالق، مالڪ ۽ پالڻهار آهي، انهيءَ کي مڃي ڪري ئي انسانيت، صحيح وحدت ۽ صحيح ڪمال حاصل ڪري سگهي ٿي. (ص- 214)
اسان حجة الله البالغه ۾ ڏسون ٿا ته شاهه ولي الله صاحب قيصريت ۽ ڪسرويت جا اهي سڀ عيب ڄاڻايا آهن، جيڪي اسان يورپ ۾ موجود سامراج جي باري ۾ ٻڌا. وري شاهه صاحب جو هي به چوڻ آهي ته نبي عليه الصلواة والسلام جي بعثت جو هڪ مقصد هي به هو ته قيصريت ۽ ڪسرويت ختم ٿئي، انسانيت انهن جي ڏاڍ ۽ ظلم کان آزاد ٿئي، جنهن عوام کي معاشي، معاشرتي ۽ سياسي لحاظ کان مروڙي رکيو هو ۽ انهيءَ جي ڪري سندس مذهبي ۽ اخلاقي حالت به ابتر هئي. هاڻي جيڪڏهن اسلام کي انهيءَ معنيٰ ۾ وٺون ۽ هي مڃون ته اسلام جي اچڻ جو مقصد ۽ نهايت اهم مقصد هي به هو ته اهو قيصريت ۽ ڪسرويت کي ختم ڪري معاشي استحصال کي مٽائڻ آيو هو ته اسان جا رائج الوقت اسلام ۽ ڪفر جا اصطلاح ڪافي بدلجي ويندا. انهيءَ ڪري جيڪي ماڻهو اسان سان گڏ سامراج خلاف وڙهي رهيا هوندا، توڙي جو اهي اسان جا هم مذهب نه هجن، اسان انهن کي پنهنجو ساٿي سمجهنداسين، شرط هي آهي ته اسان هي مڃون ته جهڙي طرح اسلام پنهنجي ابتدائي دور ۾ قيصريت ۽ ڪسرويت کي ختم ڪيو هو، اهڙي طرح هن دؤر ۾ به اسلام کي اڄ جي قيصريت ۽ ڪسرويت يعني سامراج کي ختم ڪرڻو آهي. ( ص: 230-231)
قرآن شريف ۾ الله تعاليٰ فرمائي ٿو: ” اِنَّ اللّٰہَ اشۡتَرٰی مِنَ الۡمُؤۡمِنِیۡنَ اَنۡفُسَہُمۡ وَ اَمۡوَالَہُمۡ بِاَنَّ لَہُمُ الۡجَنَّۃَ “ (سورة التوبه آيت: 111) يعني الله مؤمنن جي مال ۽ انهن جي جانين کي، انهن کان جنت جي بدلي خريد ڪري ورتو آهي. انهيءَ مان هي معنيٰ نڪري ٿي ته ضرورت جي وقت مسلمان کي پنهنجي جان ۽ ذاتي مال تان هٿ کڻڻو پوندو ۽ انهن کي خداوند ڪريم آخرت ۾ انهيءَ جي عيوض جنت ڏيندو، يعني اسلام ۾ ذاتي ملڪيت جو اصول ضرورت جي وقت بلڪل پاسيرو ڪري سگهجي ٿو. انهيءَ مان معلوم ٿيو ته اسلام هڪ اهڙو مذهب ناهي، جنهن ۾ ذاتي ملڪيت جي اصول کي هميشه قائم رکڻ جي ڪري مسلمان پنهنجي مذهب کي ۽ پنهنجي ايمان کي خطري ۾ ڏسن ته ذاتي ملڪيت جي اصول کان دستبردار ٿي سگهن ٿا ۽ انهيءَ اصول کي بدلائي سگهن ٿا. اسلام ڪو اهڙو قدامت پسند مذهب ڪونهي، جيڪو مالدارن کي اڻ هوند وارن جي استحصال جي اجازت ڏئي يا ان جو موقعو ڏئي. (ص -242)
لا الٰہ الا الله – سموري الاهي تعليمات جو بنياد آهي. جيڪڏهن اوهان ٻه وجود مڃو ٿا، توڙي هڪ ممڪن هجي ۽ ٻيو واجب، ته انساني عقل انهن ٻنهي کي جيترو به اڳتي وڌائيندو، اهي ٻه ئي رهندا ۽ آخر تائين دوئي قائم رهندي. لاالٰہ الا الله جي معنيٰ هي آهي ته وجود هڪ ئي آهي. ڪائنات انهيءَ هڪ وجود کان صادر ٿي آهي.
ذهن ۾ جيستائين ڪائنات جو ڪو به جامع يا ضابطي ۽ رابطي وارو تصور نه هجي، ڪو به صحيح انساني نظام نٿو بڻجي سگهي. موجوده يورپ جي فڪر جو رجحان انهيءَ طرف ويو ته سڄي ڪائنات جو اصل مصدر ۽ منبع مادو آهي. مادي کي تبديل ۽ تحليل ڪيو ويو ته ان عجب رنگارنگي شڪليون اختيار ڪيون ۽ هي حيرت ۾ وجهندڙ جهان وجود ۾ آيو. انهيءَ کان اڳ اهل فڪر گهڻو ڪري مادي جو بلڪل انڪار ڪندا هئا ۽ روح جي تزڪئي جو دارومدار انهيءَ تي هو ته مادي کان دوري ۽ بيزاريءَ جي تعليم ڏني وڃي. ڪليسائي يورپ ۽ زار جو روس ٻئي انهيءَ قسم جي مذهب جا علمبردار هئا.
اسلام اصل ۾ انهن ٻنهي تصورن جو جامع آهي: اٰتِنَا فِی الدُّنۡیَا حَسَنَۃً وَّ فِی الۡاٰخِرَۃِ حَسَنَۃً (دنيا جون ڀلايون ۽ آخرت جون ڀلايون) انهيءَ جو شعار آهي. جيڪڏهن اسان مادي فڪر جو منڍئون انڪار ٿا ڪريون ته انسانيت هنن ٻه اڍائي سؤ سالن جي عرصي ۾ جيڪا سائنسي ۽ ٻي ترقي ڪئي آهي، انهيءَ جو انڪار لازم اچي ٿو. مان چاهيان ٿو ته يورپ جي انهيءَ مادي تصور کي پوري ريت مڃيو وڃي، يعني سائنس جي ترقين کي زندگيءَ جي اساس جي حيثيت ڏني وڃي، پر مادي کي حقيقت الحقائق يعني آخري حقيقت نه مڃيو وڃي، بلڪه مادي کان اڳتي هڪ وجود مڃيو وڃي ۽ هي مادي جو وجود انهيءَ ٻئي وجود جو فيضان مڃيو وڃي.
هينئر مغرب وارا ڪائنات کي هڪ مادي مان نڪتل يا صادر ٿيل مڃين ٿا. اسان هن ڳالهه ۾ انهن سان متفق آهيون، فرق هي آهي ته اسان انهيءَ مادي کي جيڪو وحدت الجموع آهي، ان کي آخري حقيقت نٿا مڃون، بلڪه انهيءَ مادي کان اڳتي هڪ وجود آهي ۽ اهو آهي عقيدو وحدت الوجود جو.
ڪنهن يورپي صحيح الفڪر کي، جيڪو خدا کي نه ٿو مڃي، تنهن کي مادي کان علاوه ڪنهن ٻئي خدا جو قائل ڪرڻ ائين ممڪن ڪونهي، صرف وحدت الوجود جو عقيدو آهي، جيڪو هينئر به ڪنهن الاهي فڪر جو بنياد بڻجي سگهي ٿو.
وجود لامتناهي (نه مٽجندڙ) آهي ۽ انهيءَ وجود جو ڪو به ذرو فنا نه ٿو ٿئي، ٻين لفظن ۾ زندگيءَ جو هر لمحو ڦيرگهير ۾آهي، پر انهيءَ جو سلسلو اڻ ٽٽ آهي. اسان هن جهان آياسين پر اسان جو هجڻ عدم محض کان ناهي. عدم محض جو ڪو به وجود ڪونهي، اسان انهيءَ کان اڳ ڪنهن ٻئي جهان ۾ هئاسين ۽ هاڻي جڏهن مرون ٿا ته فنا نه ٿا ٿيون، اسان جو وجود ڪنهن ٻي شڪل ۾ تبديل ٿي وڃي ٿو. اسان جي وجود جو هڪ سرو علتون آهي ۽ ٻيو سرو نتيجا، نتيجا يا جزا (هر عمل جي جزا هوندي آهي) دين جو اساس آهن، ان کان اسان بچي نه ٿا سگهون. هيءَ زندگي ڪنهن ٻئي موطن (هنڌ) ۾ ويندي ۽ ظاهر آهي ته پاڻ سان گڏ هن زندگيءَ جون چڱايون ۽ ڪسايون به ساڻ کڻي ويندي. اسان هن عالم ۾ پنهنجي مرضيءَ سان نه آيا آهيون. زندگيءَ جو هڪ وهڪرو آهي، جيڪو اسان کي هن عالم ۾ وهائي آيو آهي. بيشڪ اسان کي پنهنجي قويٰ (سگهه واري صلاحيت) ۽ ارادن تي هڪ حد تائين اختيار آهي. پر مجموعي حيثيت ۾ اسان زندگيءَ جي جنهن پيڙا ۾ آهيون، انهيءَ تي اسان جو اختيار ڪونهي. هيءَ تقدير آهي (نظام خداونديءَ تحت هلڻ جي) ۽ اها لازمي آهي، انهيءَ ڪري جيڪو مقرر نظام هوندو آهي، اهو ئي رهندو آهي، انهيءَ جي پٺيان اسباب جو هڪ وسيع سلسلو به ڪارفرما هوندو آهي.
منهنجي فڪر جو اساس هڪ آهي ايمان بالله ۽ ٻيو آهي ايمان بالآخرت، ايمان بالآخرت کان بغير الله تي ايمان بي معنيٰ آهي. جيڪڏهن ڪو شخص مثلاً الله کي مڃي ٿو ۽ کيس انهيءَ ڳالهه تي اعتقاد ناهي ته مرڻ کان پوءِ به انسان جي زندگي باقي رهي ٿي، ته انهيءَ جي دين ۽ ان جي ايمان بالله جو ڪو اعتبار ڪونهي. جزا جو اصول آخرت کان سواءِ قابل قبول ڪونهي ۽ جيڪڏهن جزا جو اصول نه رهيو ته پوءِ دين ڪنهن به ڪم جو ناهي. منهنجي فڪر جا گهڻا اصول اهڙا آهن جن کي ڪو به معقول ماڻهو رد نه ٿو ڪري سگهي. جيڪي مادي تصور حيات کي مڃڻ وارا آهن، اهي آخرت تي ايمان نٿا رکن، تنهن ڪري آخرت کي مڃڻ کان سواءِ منهنجو سڄو فڪري نظام هيٺ مٿي ٿي وڃي ٿو.
ايمان بالله ۽ ايمان بالآخرت کي وحدت الوجود جي تصور کان سواءِ عقلي طور تي مڃڻ ڏاڍو مشڪل آهي. انهيءَ تصور جي روءِ سان وجود نه مٽجندڙ آهي ۽ انهيءَ جو ڪو به ذور فنا نه ٿو ٿئي. ظاهر آهي ته انسان مرڻ کان پوءِ ڪيئن فنا ٿي سگهي ٿو، تنهن ڪري وحدت الوجود جي تصور ذريعي انسانيت جو تسلسل ثابت ڪري سگهجي ٿو. حضرت شاهه ولي الله انهيءَ فن جا امام آهن ۽ الاهيات کي معقول بڻائي پيش ڪرڻ سندس خاص ڪمال آهي. ان کان سواءِ معاشي زندگي جا اصول به ان جي ڪتابن ۾ موجود آهن، جيڪي ٺوس مادي اساس تي عمل پيرا ٿين ٿا. اسان انهن جي مدد سان روس (سوشلسٽ دنيا) وانگر پنهنجي زندگيءَ جي تنظيم ڪري سگهون ٿا ۽ پوءِ ايمان بالله ۽ بالآخرت جي اصولن تي پنهنجي ان منظم سوسائٽيءَ کي ترقيءَ جي شاهراهه تي اڳتي وٺي وڃي سگهون ٿا...
انسانيت جو تسلسل سڀني مذهبن ۽ فڪري نظامن ۾ تسليم ٿي هلندو اچي ٿو. ابراهيمي دين (يهوديت، عيسائيت، اسلام) ۾ موت کان پوءِ جي حياتيءَ جو واضح تصور آهي. ايران، يونان ۽ هندستان ۾ تناسخ جو عقيدو آهي. بهرحال هي سڀ جا سڀ انسان جي زندگيءَ کي موت تي ختم نه ٿا ڪن. (ص : 270-269-268)
سنڌيڪار: نور احمد ميمڻ