هڪ گمنام تاريخدان ٺٽوي ڪاتيار
ٺٽوي هيل تائين هڪ گمنام تاريخدان آهي، ٺٽي جي وکريل تاريخ لکڻ جي حوالي سان، هن پنهنجي اڻٿڪ محنت ۽ ڪاوشن سان، وڏي جاکوڙ، پنجاهه کان وڌيڪ ڪتابن تان مواد هٿ ڪري ۽ پنهنجي ڄاڻ ۽ پنهنجن بزرگن وٽان مليل ڄاڻ هن تاريخ جي اهم، خاص ڪري ٺٽي جي تاريخ مرتب ڪئي آهي.
سچ پڇو ته اسان اهو پاڻ پڏائڻ جو موقعو هٿ مان وڃائڻ ڪونه چاهيندا آهيون ته اسان هڪ تاريخي قوم آهيون، پنج هزار کان به مٿي جي پراڻي تاريخ يعني “موئن جي دڙي جي تاريخ جا اڪيلا والي وارث آهيون”، پر تاريخ پڙهڻ، ان جو اڀياس ڪرڻ کان پري ڀڄندا آهيون، ڇو ته اسان ان کي خشڪ مضمون سمجهي ان جي ويجهو ئي ڪونه ويندا آهيون. اسان ٺٽي کي صرف ڀٽائي جي امر ڪردار نوري ڄام تماچي، شهيد دولهه دريا خان، مڪلي يعني ايشيا جو عظيم ۽ وڏي ۾ وڏو قبرستان، شاهجهان مسجد، ڪينجهر، هاليجي ۽ ڀنڀور تائين محدود ڪريو ويٺا آهيون.
ننگر ٺٽو، دنيا جو قديم شهرن ۾ شمار ڪيو وڃي ٿو، جنهن تي وقت جي جابر حڪمرانن حملا ڪري، ان کي ڊاهي، ساڙي راک ڪيو آهي. هي اهوئي ننگر ٺٽو آهي جيڪو ڪنهن زماني ۾ وڏو علمي، ادبي شهر رهيو آهي. جنهن ۾ ڪنهن زماني ۾ هزارن جي تعداد ۾ تعليمي درسگاهون به هيون.
اُها ڄاڻ اسان کي بلڪل به ڪونه هئي ته راجا ڏاهر ۽ عربن جي وچ ۾ فيصله ڪن جنگ به هاڻوڪي ٺٽي ضلعي ۾ لڳي هئي. پر اهو ٺٽوي ڪاتيار ئي آهي، جنهن ان اهم ڳالهه جو انڪشاف پنهنجي پهرين تخليق “راؤڙ/رياتڙو” ۾ ڪيو آهي، جيڪو تاريخ جي حوالي سان لاجواب ڪتاب آهي. هن ڪتاب ۾ به ٺٽوي اسان کي ٻڌايو آهي ته شاهه جي سورمي سسئي، ٺٽي ۾ ڄائي هئي. سهڻي ۽ ميهار جو قصو ٺٽي ۾ ٿيو هو. سنڌ جو ٻيو نمبر وڏو ڪوٽ، ڪلان ڪوٽ جي اصل تاريخ ڇا آهي؟ پراڻي دور ۾ درياءَ ڪٿان وهندو هو؟ وغيره”.
آئون عرض ڪري چڪو آهيان ته آئون ڪو تاريخ جو شاگرد ڪونه آهيان جو ٺٽوي جي شاهڪار تاريخ نويسي تي راءِ ڏيئي سگهان. پر جيئن ته ٺٽوي ڪاتيار جو پورهيو، حوالا، مطالعو ۽ تحقيق تي هو جس لهي. آئون ٺٽوي ڪاتيار جي محنت کي سلام پيش ڪريان ٿو ۽ بهترين ڪتاب لکڻ تي هزارين مبارڪون ڏيان ٿو. سڀني سڄاڻ ڌرين، جن جو تعلق ادب، سياست يا سماجيت سان آهي. انهن کي عرض ڪندس ته هن پتڪڙي ليکڪ جي محنت عيوض سندس همٿ افزائي ڪئي وڃي ۽ وس آهر دوست هن سان مڪمل تعاون ۽ سهڪار ڪن ته جيئن هي به اڀري هڪ ستارو ٿي ٺٽي جو نالو روشن ڪري سگهي.
عبدالحميد سومرو
مڪلي، 14 مئي 2018ع