1
سرڪاري اعلان موجب محترمه فاطمه جناح کي 38691 ووٽ مليا ۽ ايوب خان کي 49951 ووٽ مليا. اليڪشن ۾ ڪاميابيءَ جي خوشيءَ ۾ ايوب خان جي پٽ گوهر ايوب ڪراچي ۾ هڪ وڏو جلوس ڪڍيو جنهن تان جھيڙو ٿي پيو ڪيترائي ماڻهو مري ويا. شهيد ڀٽو ان وقت ايوب خان جي ڪابينا ۾ وزير هو، تنهن اندازو ڪري ورتو ته ايوب خان جا هاڻ پويان ڏينهن آهن. صدارتي اليڪشن کٽڻ کان ترت پوءِ هندستان پاڪستان جي سنڌ بارڊر رڻ ڪڇ وٽ فوجي جھڙپ ٿي. اهڙيون جھڙپون ڏهن سالن کان جاري هيون پر انهيءَ سال ڪجهه زياده جھڙپون ٿيڻ لڳيون ۽ هندستاني فوج جو ڪافي مقدار ۾ فوجي سامان پاڪستان جي قبضي هيٺ اچي ويو. هيٺ برطانيه ٻنهي ملڪن ۾ ٺاهه ڪرايو، جنهن تحت هندستان جو 350 چورس ميل ايراضي پاڪستان کي ڏيئڻ جو فيصلو ٿيو، جنهن تان هندستاني وزير لال بهادر شاستريءَ تي ملڪ ۾ تمام گهڻي تنقيد ٿي ۽ انهيءَ جو بدلو وٺڻ لاءِ هندستان بغير ڪنهن اعلان جي لاهور بارڊر وٽ جنگ شروع ڪري ڇڏي ۽ بي بي سي ريڊيو بنا ڪنهن تصديق جي هيءَ خبر نشر ڪري ڇڏي ته هندستاني فوج لاهور شهر تي قبضو ڪري ورتو آهي. اُنهيءَ خبر سڄي ملڪ جي عوام کي ڏاڍو مايوس ڪيو. البت دنيا جي ٻين ريڊيو اسٽيشنن لاهور تي هندستاني قبضي جي ترديد ڪئي. هن جنگ دؤران عوام کي بليڪ آئوٽ ڪرڻ جو پهريون تجربو ٿيو. آئون اُنهيءَ وقت ڳوٺ هئس. تڏهن اسان جي ڳوٺ ٻني ۾ اڃا بجلي ڪا نه پهتي هئي. تنهن هوندي به ڳوٺ ۾ سج لٿي کانپوءِ ڪو به ماڻهو ٻاهر توڙي گهر ۾ باهه، بيتي ۽ پيٽروميڪس عرف گولو وغيره هرگز ڪونه ٻاريندو هو. ريڊيو تان هر هر پيو اعلان ٿيندو هو ته پنهنجي علائقي ۾ ڪو به مشڪوڪ ماڻهو ڏسو ته کيس گولي هڻي ماري ڇڏيو. ڪجهه ڏينهن کانپوءِ ريڊيو تان وري هي اعلان نشر ٿيڻ لڳو ته ڪنهن به مشڪوڪ ماڻهوءَ کي گرفتار ڪري پوليس جي حوالي ڪريو، جنگ دؤران اسان جي سڄي علائقي ۾ ڪا به چوري يا ڪو به ڏوهه ڪونه ٿيو. والد صاحب اسان کي ٻڌايو ته ٻي عالمي جنگ کانپوءِ ڏاڍي مهانگائي ٿي هئي، تنهنڪري هاڻي به جنگ ختم ٿيڻ کانپوءِ يقيناً مهانگائي ٿيندي ۽ ائين ئي ٿيو. هن 1965ع واري جنگ ۾ ايران ۽ ترڪيءَ پاڪستان جي مدد ڪئي پر انڊونيشيا صدر سوئيڪارنو جي اڳواڻيءَ هيٺ تمام گهڻي مدد ڪئي. هن پاڪستان کي ڪافي جنگي هوائي جهاز، ميزائيل بردار سامونڊي جهاز ۽ ٻه آبدوز ٻيڙيون موڪليون. چين به پاڪستان جي مدد ڪئي ۽ پنهنجون فوجون هندستان جي سرحد تي گڏ ڪيون ۽ هندستان کي ڌمڪي به ڏني (ڏسو قدرت الله شهاب جو ڪتاب شهاب نامه، صفحو 934) انهي ڪتاب ۾ قدرت الله شهاب لکيو آهي ته ملڪ جو صدر جھنجھلاهٽ، ڪاوڙ ۽ ٻڏتر ۾ هٿيار يڪدم ڦٽا ڪرڻ جي موڊ ۾ هو، پر سندس وزير خارجه ذوالفقار علي ڀٽي اقوام متحده جي سيڪيورٽي ڪائونسل ۾ زبردست ۽ جوشيليون تقريرون ڪري هندستان سان هزار سال جنگ ڪرڻ جون ڳالهيون ڪري رهيو هو. نيٺ 23 سيپٽمبر 1965ع تي صدر ايوب جنگ بنديءَ جو اعلان ڪيو ۽ ڀٽو نيو يارڪ کان ڪراچي وڃڻ بدران پهرين مون وٽ ايمسٽرڊيم شهر آيو، جتي آئن پاڪستان جو سفير هئس. هن ڳالهين ۾ صدر ايوب ۽ ڪن ٻين جنرلن جي بي همتي، جنگ ۾ سندن ناقص حڪمت عملي ۽ وقت کان اڳ جنگ بنديءَ جي اعلان تي سخت تنقيد ڪئي. سندس چوڻ هو ته هو هاڻ صدر ايوب سان گهڻو وقت هلي نه سگهندو ۽ پنهنجو رستو جلد جدا ڪندو. نيٺ تاشقند ۾ سندن اختلاف کُلي ظاهر ٿي پيا. قدرت الله شهاب لکي ٿو ته ڀٽي جو رايو هو ته تاشقند ۾ سواءِ ڪنهن به ٺاهه ڪرڻ جي پاڻ کي هتان واپس هليو وڃڻ گهرجي، پر جنرل ايوب ٺاهه جي حق ۾ هو ۽ اُتي ئي سندن اختلاف اڃا به وڌيا. مزي جي ڳالهه اها آهي ته صدر ايوب جنگ کانپوءِ Friends, Not Masters فرينڊس، ناٽ ماسٽرس نالي هڪ ڪتاب لکيو پر ان ۾ انهيءَ 1965ع واري جنگ جو ذڪر ڪونه ڪيو اٿس. اها خود هڪ حيران ڪندڙ ڳالهه آهي. 1965ع واري مذڪوره جنگ کانپوءِ پاڪستان آرمي ۾ ڪميشنڊ آفيسرس جي ڀرتيءَ جو اعلان ٿيو ۽ آئون ان وقت انٽر جو امتحان پاس ڪري چڪو هئس، سو مون به انهيءَ لاءِ فارم ڀري جي ايڇ ڪيو موڪليو، ته ترت ئي مون کي انٽرويو ليٽر اچي مليو جنهن ۾ ڄاڻايل هو ته توهان پنهنجا ميٽرڪ ۽ انٽر جا سرٽيفڪيٽ کڻي ملير ڪينٽ ۾ اچي انٽرويو ڏيو. تنهن ڪري آئون پنهنجا گهربل سمورا ڪاغذ ساڻ ڪري انٽرويو کان ٻه ٽي ڏينهن اڳ ۾ ڪراچي پهچي ويس، جتي هوٽل ۾ ڪمرو وڍي سلامتيءَ کي فون ڪيم پر ڪنهن به فون ڪانه کنئي. آئون تيار ٿي سندس هاسٽل ويس. هاسٽل جي گيٽ تي ماسيءَ مون کي ٻڌايو ته هاسٽل ۾ موڪلون آهن. ڪراچيءَ جي اسپتالن ۽ نرسن جي هاسٽلن ۾ ڪم ڪندڙ عورتن کي انهيءَ وقت ماسي چئبو هو. ماسيءَ ٻڌايو ته موڪلون چند ڏينهن جون آهن، تنهن ڪري پري پري جون ڇوڪريون ڳوٺن ڏانهن ڪونه ويون آهن. آئون سلامتيءَ کي سڏي ٿي اچان. اها هتي ئي آهي، پر ساڻس ملاقات لاءِ توهان کي هاسٽل سپرنٽنڊنٽ کان اجازت وٺڻي پوندي، جنهن جي آفيس گيٽ جي ڀرسان آهي. آئون سپرنٽنڊنٽ سان ٻه ٽي دفعا اڳ به ملي چڪو هئس. سندس عمر چاليهه سال کن هئي پر پاڻ ٻاهران ڏاڍي سمارٽ لڳندي هئي، هميشه آفيس ۾ تيار ٿي ايندي هئي. سڄي هاسٽل ۾ بلڪل سانت لڳي پئي هئي. گيٽ وٽ ڪير به ويٺل ڪونه هو. آئون سڌو سندس آفيس اندر هليو ويس. آفيس اندر پاڻ اڪيلي ويٺي هئي. مون کيس چيو ته آئون سلامتيءَ سان ملڻ چاهيان ٿو. پاڻ مون کي اجازت ڏنائين ۽ پڇيائين ته تون ڇا پڙهندو آهين ۽ ڪٿي جو آهين؟ توهان جا والدين ڇا ڪندا آهن؟ اهڙيءَ طرح ويئي ڳالهه مان ڳالهه وڌائيندي، ڪجهه بي تڪلف ٿي هڪ البم کڻي اچي منهنجي اڳيان رکيائين ۽ چيائين ته ڏس مون البم کولي ڏٺو ته منجھس سمورا سندس ئي فوٽو هئا جن مان لڳو ٿي ته جوانيءَ ۾ واقع ڏاڍي حسين هئي. هوءَ هينئر به ڏاڍي پُر ڪشش لڳي رهي هئي. مون فوٽا ڏسي پورا ڪيا ته مون کي چيائين ته هل اندر واري ڪمري ۾ توهان کي ٻيا به فوٽا ڏيکاريان اهو ڪمرو آفيس جي ڪمري سان گڏ آڏو ئي هو. منجھس صوفه سان گڏ هڪ ننڍو بيڊ به پيل هو ڪمري سان اٽيچ باٿ روم به هو. هوءَ هاڻ صوفه تي مون سان صفا ٽچ ٿي ويٺي ۽ ٻيو البم ڏيکارڻ مهل ايترو ته هيٺ ٿي جھڪي جو سندس ارهه قميص اندران ظاهر نظر اچي رهيا هئا. ان سان گڏ سندس جنسياتي انداز گفتگوءِ ۽ کلڻ منهنجي طبيعت کي خراب ڪرڻ جي حتيٰ الامڪان ڪوشش ڪئي پر مون پاڻ کي سنڀالي ۽ بچائي ورتو ۽ هن سيڪنڊ هينڊ حسينا کان جان ڇڏائي سلامتيءَ سان ملڻ لاءِ روانو ٿيس، هوءَ مون کي شهوتي نگاهن سان ڏِسَندي رَهي. آئون تقريباً ٽيهه پنجٽيهه منٽ کن هن سان گڏ هئس. انهي دوران جهڙوڪر منهنجي جسم اندر هڪ جنگ هلي رهي هئي. سلامتيءَ کي ماسيءَ اڳ ۾ ئي ٻڌائي ڇڏيو هو، سا منهنجو بيچينيءَ سان انتظار ڪري رهي هئي، سو هيتري ساري دير جو سبب پڇيائين. مون هاسٽل سپرنٽينڊنٽ سان ملاقات جو سربستو احوال کيس ٻڌايو ته پاڻ هڪ ڏاڍي ڪني گار ان کي ڏني ۽ چيائين ته موڪل وٺڻ جي ڪهڙي ضرورت هئي مون کي هتي هاڻي ڪافي سال ٿي ويا آهن ۽ آئون هاڻ نرسز يونين جي عهديدار آهيان. هو مون کي ڇا ڪندي؟ هاڻي تون بنا اجازت جي ئي هليو ايندو ڪر. کيس ٻڌايم ته مون کي موڪل وٺڻ لاءِ ماسيءَ چيو تنهن تي پاڻ چئين ته اها ته سندس ڀڙوي آهي. ڪاوڙ ۾ سندس ڳاڙها ڳل اڃا به وڌيڪَ ڳاڙها ٿي ويا ۽ چپن تي هلڪي ڏڪڻي ڏسڻ ۾ آئي. ڪجهه دير کانپوءِ جڏهن ڪاوڙ ڍري ٿيس ته پُڇئين ته سواءِ خط لکڻ ۽ فون ڪرڻ جي اوچتو ڪيئن اچي وئين؟ کيس ٻُڌايم ته ايندڙ ڏينهن يعني سڀاڻي آرمي ڪميشن لاءِ منهنجو انٽرويو ٿيندو. منهنجي رهائش واري هوٽل تان توکي فون ڪيو هوم پر ڪنهن کنيو ڪونه. پاڻ چيائين ته هاسٽل ۾ موڪلون آهن. ٻن ٽن ڇوڪرين کان سواءِ باقي سڀ ڇوڪريون پنهنجن پنهنجن گهرن ڏانهن هليون ويون آهن. تنهن ڪري هينئر اسٽاف باقائده ڊيوٽي ڪونه ٿو ڪري، رڳو منهن ڏيکاريو هليو وڃي. اسان جون بورچياڻيون به موڪل تي آهن ۽ ماني اسان کي پاڻ ٺاهڻي پوي ٿي. مون کيس چيو ته پاڻ هاڻ هلون منهنجي رهائش واري هوٽل تي. انهيءَ تي کلي چيائين ته انهيءَ ڏائڻ مان پيٽ ڪونه ڀريو ڇا، جو مون کي هلڻ لاءِ چوين ٿو. مون به کيس چيو ته پوءِ اهڙي ڀَلَ ڪُلهيرِيءَ کي پنهنجي حفاظت لاءِ ويهاريو ڇو اَٿَوَ؟ پاڻ وراڻيائين ته سڄي هاسٽل خالي پئي آهي، هتي ئي رهي پئو. کيس چيم ته اهو ٺهي ڪونه ٿو. پاڻ هوٽل تي ٿا هلون. اتي ٻه ٽي ڏينهن رهنداسين. سڀاڻي منهنجو انٽرويو آهي. جيڪڏهن ان ۾ پاس ٿيس ته وري ميڊيڪل چيڪ اپ ٿيندو. تنهنڪري توهان ٻن ٽن ڏينهن لاءِ سامان سميت تيار ٿي هتان هلو. ائين هوءَ تيار ٿي ته مون سندس ٿيلهو کنيو ۽ هوٽل ڏانهن روانا ٿياسين. هاسٽل ۽ هوٽل جي وچ ۾ صرف بندر روڊ هو ۽ انهيءَ دؤر ۾ ٽريفڪ بلڪل گهٽ هوندي هئي. ان کان اڳ اسان وٽ صرف هڪ رات هوندي هئي پر هينئر اسان وٽ گڏ گهارڻ لاءِ ڳچ راتيون ۽ ڏينهن ميسر هئا. اسان ٻئي ننڍپڻ جي عمر ڪري هميشه جنسي هَٻڇَ جو شڪار ٿيندا رهياسين. ماڻهن چواڻي ته زندگي نه مليگي دوباره پر آئون چوان ٿو ته جواني نه مليگي دوباره ! منهنجي سلامتيءَ سان گڏ گهاريل اها رات منهنجي زندگيءَ جي حسين راتين مان هڪ رات هئي. سلامتيءَ جي گلابي ڳلن، گول ٻانهن، تراشيل ٽنگن، گُهنڊيدار وارن، شوخ نگاهن، مڌمتي لبڙن، سڻڀن اُرَهن، سنگ مر مرين بدن، سَرِ و قد، چنڊ جهڙي حسين چهري چنچل جوانيءَ، پُر اعتماد ۽ محبت ڪندڙ شخصيت مون کي صفا مدهوش ڪري ڇڏيو. چوڻي آهي ته جواني ئي سُونهن آهي. واقع هن منهنجي من کي صفا موهي ڇڏيو هو. ڪيا رات ٿي ڪه اڪ ڪهاني مين ڪٽ گئي ! واقعي زندگي خدا تعاليٰ جو هڪ حسين تحفو آهي، جنهن ۾ بي پناهه حُسن لڪيو پيو آهي. اسان هن شعر تي عمل ڪندا ته ”تو خدا هي، نه ميرا عشق فرشتون جيسا، دونون انسان هين تو ڪيون اتني حِجابون مين ملين“؟ سڄي رات حِجابن جا پردا چاڪ ڪندا ۽ نتيجن کان بي پرواهه حرڪتون ڪندا رهياسين، هڪ ٻئي جي اکين جي ڪٽورن ۾ ٽٻيون ڏيندا رهياسين. غلطيون به زندگيءَ جو حصو آهن، پر هر ماڻهوءَ کي صرف ٻين جون غلطيون ئي نظر اينديون آهن. پاڻ جيڪڏهن حقيقت پسند ٿي سندس پنهنجين غلطين تي نظر وجھي ته اُهي کيس سڀني کان سرس نظر اينديون ! هيءَ به هڪ حقيقت آهي ته ماڻهوءَ کي پُٽ پنهنجو ۽ زال پرائي وڻندي آهي. ڪير ٿو پاڻ کي پنهنجي گريبان ۾ جھانڪي ڏسي ! اسين هڪ بجي ڌاري تيار ٿي، رِڪشو ڪري صدر ڏانهن روانا ٿياسين. اُتي پهرين هڪ ايراني هوٽل ۾ ماني کاڌيسين انهيءَ زماني ۾ تمام وڏي پيماني تي ڪراچيءَ ۾ ايراني هوٽلون هونديون هيون، ج تي ماني توڙي چانهه ۽ ڪافي ڏاڍي سُٺي ملندي هئي. شهر جو پڙهيل لکيل طبقو وڏي تعداد ۾ انهن هوٽلن تي ماني کائڻ ۽ شامَ جي چانهه پيئڻ ايندو هو. اهي هوٽلون ڏاڍيون صاف ۽ سُٿريون هونديون هيون، انهن کي عموماً ريسٽورينٽ چئبو هو. انهن هوٽلن جا مالڪ گهڻو ڪري بهائي فرقي جا پارسي هوندا هئا.
اسان ماني کائي، بل ڏيئي، بوري بازار وياسين، جتان مون مليٽريءَ ۾ داخلا لاءِ گهربل گائيڊ بوڪ، هڪ فائيل ۽ هڪ پين خريد ڪئي. سلامتيءَ به پنهنجي ضرورت جو ڪجهه سامان ورتو. انهيءَ وقت واري پُر سُڪون ڪراچيءَ ۾ فُٽ پاٿن تي هلندي هلندي آئيس ڪريم کائيندا، بوري بازار، ايلفنسٽن اسٽريٽ يعني زيب النساءِ اسٽريٽ گهمندا ڦرندا اچي پنهنجي رهائش واري هوٽل تي پهتاسين ۽ هَلڪِي ڦُلڪي ماني کائي جلد سمهي رهياسين، ڇو ته مون کي صبح جو اٺين بجي ملير ڪينٽ پهچڻو هو. اتي پهرين پيپر، پوءِ انٽرويو رکيل هو. ٻئي ڏينهن تي ميڊيڪل ٽيسٽ ٿيڻي هئي. اها ميڊيڪل ٽيسٽ فقط انٽرويو ۾ پاس ٿيندڙ ڇوڪرن جي ٿيندي. صبح سوير تيار ٿي ٽيڪسي ڪري اچي ملير ڪينٽ پهتس. انهيءَ وقت ۾ پيٽرول ۽ ڊيزل تمام سستو هو، تنهن ڪري ٽيڪسين جا ڀاڙا تمام سستا هئا. ٿوري دير ۾ ئي سڀ اميدوار هڪ وڏي گرائونڊ تي اچي گڏ ٿيا هُئا. گرائونڊ تي لاجواب ڇٻر پوکيل هئي. سامهون آفيس هئي، جتي موجود فوجي اهلڪار اميدوار ڇوڪرن کي پوري نالي سان سڏي اندر گهرائڻ لڳا ۽ سندن ڪاغذ چيڪ ڪري پوءِ کين امتحان واري هال اندر موڪلڻ شروع ڪيائون، جتي پيپر ٿيڻو هو. پيپر ڪو خاص ڏکيو ڪونه هو. وڏي تعداد ۾ اميدوار انهيءَ پيپر ۾ پاس ٿيا. انهن ۾ آئون به شامل هئس. اسان کي ٻُڌايون ته لنچ کانپوءِ ٻه بجي ڌاري انٽرويو ٿيندو. مون اُتي فوجي ڪينٽين ۾ ٿوري ماني کاڌي. مانيءَ کانپوءِ اميدوار ڇوڪرا هڪٻئي سان صلاح مشورن ۾ لڳي ويا. اميدوارن ۾ گهڻا ڇوڪرا پنجابي هئا. ٻئي نمبر گهڻي تعداد ۾ مهاجر، بنگالي ۽ پٺاڻ هئا. ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ سنڌي ۽ بلوچ به هئا. سمجھان ٿو ته شايد آئون هڪڙو ئي سنڌي هئس. پوري ٻه بجي اميدوارن کي انٽرويو لاءِ هڪ هڪ ڪري اندر ڪمري ۾ روانو ڪرڻ لڳا، جتي ٽي آفيسر ويٺل هئا. انهن مان ٻن ڄڻن سوال پڇيا ٿي، باقي هڪ ڄڻو چپ چاپ ويٺو هو، پر هر اميدوار کي چڱيءَ طرح جانچي پي ڏٺئين ۽ اڳيان رکيل فائيل ۾ به لکندو ٿي ويو. مون کي به پنهنجي نمبر اچڻ تي سڏ ٿيو ۽ مون اندر داخل ٿي سلام ڪيو ته وچ ۾ ويٺل آفيسر مون کي نرم لهجي ۾ چيو ته Sit Down ۽ آئون اُتي پيل صرف هڪ خالي ڪُرسيءَ تي ويهي رهيس. آئون سن 1945ع ۾ پيدا ٿيس. منهنجو اُهو انٽرويو سن 1965ع ۾ ٿيو هو ۽ اڄ جڏهن هي سِٽون لِکي رهيو آهيان، اُهو سال 2013ع، يعني هيءَ تقريباً اٺيتاليهه سالَ اڳ جي ڳالهه آهي ۽ منهنجي حياتيءَ جو هي اوڻهترهون سالُ هلي رهيو آهي. تنهنڪري انهيءَ انٽرويو ۾ مون کان ڪهڙا سوال پڇئون ۽ اُهي ڪهڙي ڪهڙي رينڪ جا آفيسر هئا، اها ڳالهه بالڪل ياد ڪانهي. البت اها ڳالهه ياد آهي ته انهن انٽرويو وٺندڙ آفيسرن مون سان تمام سٺي نموني گفتگوءِ ڪئي هئي، ڇو ته ننڍي هوندي ڪنهن سٺي يا خراب نموني ڳالهايو ته اهو انسان کي ڪڏهن به ڪونه وسرندو آهي. انٽرويو وٺڻ کان پوءِ هر اميدوار کي چئون ٿي ته توهان ٻاهر رزلٽ جو انتظار ڪريو. ٻين ڇوڪرن سان گڏ ڇپر تي ويهي رزلٽ جو انتظار ڪرڻ لڳس. شامَ جو تقريباً ساڍي ستين بجي نوٽيس بورڊ تي ڪامياب اميدوارن جي لسٽ لڳايائون، ان ۾ منهنجو نالو به هو. لسٽ جي هيٺان لکيل هو ته هڪ ڏينهن ڇڏي ٻئي ڏينهن تي ڪامياب اميدوارن جي ميڊيڪل ٽيسٽ ٿيندي. شايد وچ واري ڏينهن به انٽرويو وٺڻو هئن. آئون ڏاڍو خوش ٿيندو واپس پنهنجي هوٽل پهتس. ڏسان ته سلامتي ڪمري ۾ ڪانه هئي ۽ سائيڊ ٽيبل تي چِٽ ڇڏي وئي هئي، جنهن ۾ لکيائين ته آئون اڪيلي بور ٿي پيس سو هاسٽل ٿي وڃان. توهان پهچي مون کي فون ڪندا ته هلي اينديس. خيال ڪيم ته آئون ئي کيس وٺي ٿو اچان ۽ ٻاهر ئي ڪنهن هوٽل تي ماني به کائي وٺنداسين. سو سواءِ ڪنهن آرام ڪرڻ جي سڌو هاسٽل وڃي پهتس ۽ هاسٽل جي ماسيءَ کي کيس سڏڻ لاءِ چيم ته پاڻ ٻن منٽن اندران اچي وئي. اسان اچي پهرين بندر روڊ واري دهلي هوٽل تي ماني کاڌي، پوءِ اچي هوٽل تي آرامي ٿياسين. منهنجي ٽيسٽ ۽ انٽرويو ۾ پاس ٿيڻ جو ٻڌي پاڻ ڏاڍي خوش ٿي. گذريل رات ته انٽرويو ۽ ٽيسٽ لاءِ ٿورو گهڻو ڪتابن کي پڙهڻو پيو هو، پر هاڻي ته باقي ميڊيڪل ٽيسٽ ڪرائڻي هئي، تنهن ڪري سواءِ ڪجهه پڙهڻ جي هڪٻئي سان روح رچنديون ڪندي سمهي رهياسين. صبح سوير تيار ٿي ناشتو ڪري ٽيڪسيءَ ۾ سلامتيءَ کي سندن هاسٽل تي ڇڏي آئون ملير ڪينٽ روانو ٿي ويس. انهيءَ زماني ۾ ڪراچيءَ جي روڊ رستن تي صبح جي پهر ۾ رش ته صفا ڪانه هوندي هئي، سو آئون اڄڪلهه واري ٽريفڪ جي اذيتن کان آزاد آرام سان اچي پنهنجي منزل تي پهتس. ڪلاهه جي ڀيٽ ۾ هتي اڄ رش گهٽ هئي. ميڊيڪل ٽيسٽ ۾ هر اميدوار جي تپاس ۽ چڪاس بلڪل چڱيءَ طرح پي ڪيائون، تنهن ڪري ٽيسٽ ۾ ڪجهه دير لڳي ٿي. مون کي به واري سان سڏيو ٿيو. اندر هڪ فوجي ڊاڪٽر۽ هڪ سندس مددگار شايد ميل نرس هو. ٻنهي ڄڻن کي فوجي ڊريس پهريل هُئي. نُنهن کان وڍي چوٽيءَ تائين جسم جي هر هڪ عضوي ۽ حصي کي بالڪل مناسب طرح چيڪ ڪيائون. آخر ۾ هڪ ليٽر ڏنائون، جيڪو واپس اچي اسان انهيءَ افيس ۾ ڏنو جت اسان کي ميڊيڪل چيڪ اپ لاءِ اهو ليٽر مليو هو. آرمي بورڊ مون کي ڪميشن لاءِ ميڊيڪل فِٽ قرار ڏنو. مون کي هڪ ليٽر ڪوهاٽ جي آرمي هيڊڪوارٽر لاءِ ۽ ڪراچي کان ڪوهاٽ وڃڻ ۽ اتان ڪراچي واپس موٽڻ واري ٻطرفي ريلوي پاس ڏنائون ۽ ٻُڌايائون ته ريلوي اسٽيشنن تي فوجي ۽ رِزرِوِڊ گاڏو بيٺل هوندو. ان ۾ آرمي اسٽاف به هوندو هي پاس ڏسي اهي فوجي توهان جي گهربل رهنمائي ڪندا. ڪافي دير ٿي چُڪي هئي، سو آئون ٽيڪسي ڪري سِڌو نرسنگ هاسٽل آئيس، جتي هاسٽل ۾ معمول کان ڪجهه وڌيڪَ گهما گهمي نظر آئي. ماسي منهنجي چوڻ کانسواءِ وڃي سلامتيءَ کي منهنجي اچڻ جو ٻڌايو، جنهن اچڻ شرط گهڻي دير لڳائي اچڻ جو سبب پڇيو ته مون کيس سربستو احوال ٻڌايو، اهو ٻڌي هوءَ ڏاڍي خوش ٿي. پوءِ اسين سڌا هوٽل تي وياسين، اتي مون کانئس هاسٽل ۾ ڪجهه زياده رش بابت پڇيو. پاڻ ٻُڌايائين ته اڃا موڪلون ختم ڪونه ٿيون آهن، پر ڪي ڪي ڇوڪريون اڄ اچڻ شروع ٿي ويون آهن. ٽي ڏينهن اسين به شهر ۾ گهميا ڦرياسين ۽ ايندڙ ڏينهن صبح سوير آئون ڪينٽ ريلوي اسٽيشن تي سلامتيءَ سان آئيس، جيڪا مون کي اسٽيشن تي الوداع ڪرڻ لاءِ آئي هئي. مون کيس چيو هاڻ ڀلي واپس وڃو پر پاڻ ڪا نه وئي ۽ ايستائين اتي موجود هئي جيستائين اسان جي ريل گاڏي رواني ٿي وئي. گاڏي ۾ مون کي هڪ ٻه ڇوڪرا اهڙا نظر آيا جن سان انٽرويو ۽ ميڊيڪل ٽيسٽ دوران ڪجهه ڳالهه ٻولهه ٿي هئي. انهن ۾ هڪ ڇوڪرو بنگالي هو جنهن جو نالو ”مسعود“ هو. سندس پيءُ ڪراچيءَ ۾ ڪنهن سرڪاري نوڪريءَ ۾ هو. مسعود سان پوءِ ايتري دوستي ٿي، جو بنگلاديش ٺهڻ کانپوءِ به اسان جو خطن ذريعي واسطو هلندو رهيو. ٻيو ڇوڪرو پنجابي هو. سندس نالو ياد ڪونهي، باقي ايتري يادگيري آهي ته پاڻ انهيءَ وقت PIA جي ڪنهن سروس ۾ هو. اسان ٽيهن پنجٽيهن ڪلاڪن جو سفر ڪري اچي راولپنڊيءَ جي ريلوي اسٽيشن تي پهتاسين. اتان وري ٻي ٽرين ۾ ڪوهاٽ روانا ٿياسين. ساتي پهچڻ تي اسان کي پارڪ هوٽل ۾ رهايائون. اها هوٽل هلائيندڙ سڀ فوجي هُئا. شايد آرميءَ وارن اها پنهنجي مقصد لاءِ ورتي هئي. انهيءَ دؤر ۾ فوج جو سڄي ملڪ تي مڪمل قبضو هو. پاڪستان ۾ فوجي دؤرِ حڪومت کان گهڻو اڳ، پاڪستان جي قيام جي ٻئي سال قائد اعظم محمد علي جناح بيماريءَ جي آخري اسٽيج ۾ وڃي زيارت ۾ رهيو، تڏهن لياقت علي پڪ ڪرڻ لاءِ ته جناح هاڻي يقيناً مري ويندو، کيس خود پاڻ اکين سان ڏسي تسلي ڪرڻ لاءِ زيارت ويو، اهو ذڪر محترمه فاطمه جناح پنهنجي ڪتاب My Brother جي پهرئين ايڊيشن جي هيٺ ڏنل اقتباس ۾ ڪيو آهي.
Towards the end of July, without prior notice Mr. Liaquat Ali Khan, Prime Minister, Arrived in Ziarat accompanied by Chaudhri Muhammad Ali. He asked Dr. Ilahi bux about his diagnosis of Quaid’s d health. The doctor said that as he had been invited by me to attend to the Quaid, he could only say what he thought of his patient to me. But, as Prime Minister, I am anxious to know about it. The doctor politely replied, “Yes sir, but I cannot do it without the patients’ permission”.
As soon as I was told, as I was sitting with the Quaid, that the Prime Minister and the secretary General wanted to see him, I informed him. He smiled and said, “Fati, do you know why he has come?” I said I would not be able to guess the reason. He said “He wants to know how serious my sickness is. How long I will last “After a few minutes he said “Go down. Tell the Prime Minister I will see him”. “It is too late, Jin. Let them see you tomorrow morning”. “No, let him come now. Let him see for himself”.
The two were together for about half an hour, and as soon as Liaquat Ali Khan came down, I went upstairs to my brother. I found him absolutely tired, and he more a sickly look. He asked me to give him some fruit juice, and then said “Send Mr. Mohammad Ali”. The secretary general of the cabinet was with him for about fifteen minutes, and when he was once again alone, I went into his room. I asked him if he would have juice or coffee, but his mind was too pre occupied to answer me. By now it was dinner time, and he said “you better go down. Have dinner with them.” “No” I said empathically, “I would rather be with you, and have dinner upstairs”.
“No, that is not correct. They are our guests here. Go. Eat with them”.
I found the Prime Minister on the dinner table in a jolly mood, cracking jokes and laughing, while I shivered with fright about his health, who was alone in his sick bed. Chaudhri Mohammad Ali was silent, thinking. Before the dinner was over, I rushed upstairs. He smiled at me as I entered and said “Fati, you must be brave”. I did my best to conceal the tears that came surging into my eyes.