10
یہ ہے تو ہینِ جوانهی کہ خدا یاد آئے !
اسان سان هن محفل ۾ عبدالحڪيم شاهه جا ٻه ٽي ٻيا به مقامي دوست شريڪ هئا. هڪ ٻه جام چاڙهڻ کانپوءِ عبدالحڪيم شاهه اسان کي چيو ته باقي محفل ڪينجهر ڪناري ٻيڙين ۾ سير دوران ٿيندي ته اسان سندس ڪار ۾ سڀ مال پاڻي کڻي ڪينجهر روانا ٿياسين. پاڻ ”ڪينجهر “ هينئن لکون، پر شاهه سائين سر ڪاموڏ ۾ انهيءَ لفظ جي لکڻي هِجي ۾ ”ي“ جو حرف يا اکر شامل ڪونه ڪيو ۽ انهيءَ لفظَ کي ”ڪِنجهر“ لکيو آهي. خبر ناهي ته انهيءَ لفظ ۾ ”ي“ حرف ڪڏهن ۽ ڇو شامل ڪيو ويو؟ شاهه جي رسالي ۾ وڏي ۾ وڏو سر سهڻي آهي يعني ٽيهه صفحا ۽ ننڍي ۾ ننڍو سر گهاتو آهي، جنهن جي سڄي سُرَ ۾ صرف ٻارهن بيت ۽ هڪ وائي آهي. سر ڪاموڏ، جنهن ۾ نوري ۽ ڄام تماچيءَ جو داستان بيان ٿيل آهي، اهو به صرف ڇهن صفحن تي مشتمل آهي. ان ۾ اٺاويهه بيت ۽ ٻه وايون آهن. رسالي ۾ ٻين عورتاڻن ڪردارن وانگر سر ڪاموڏ ۾ به شاهه سائينءَ نوريءَ جي واتان سندس ڪردار بيان ڪيو آهي. اسان ڪار مان لهي اچي ٻيڙيءَ ۾ چڙهي ويٺاسين. آسمان ۾ ننڍا ننڍا سفيد ڪڪر اولهه کان اوڀر طرف پئي ويا. چوڏهينءَ جي چنڊ جي سُهائيءَ سبب سڄي آسمان ۾ ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ تارو مس ٿي نظر آيو. پري پري تائين صفا سانت لڳي پيئي هئي. هن روح پرور ماحول ۽ ڪيف جي سرور ۾ مست ٿي ڪي دوست شعر ٻُڌائڻ لڳا ته منجھائن ڪي گانا ڳائي محفل کي وندرائي رهيا هئا. جڏهن رنگَ وڌيا تڏهن هر ڪو ٻين کان بي نياز ٿي پنهنجي پنهنجي نوريءَ جي يادِ ۾ پنهنجي دل جا داستان ۽ درمان جھونگاري رهيو هو ۽ پنهنجي ناٽڪ جو هيرو نظر اچي رهيو هو. هن موج مستيءَ جي ماحول ۾ ڪن دوستن چيو ته نوريءَ جي قبر تي ٿا هلون، تڏهن مون کين ٻڌايو ته ”مڪلي نامه“ ڪتاب جي صفحي 698 تي چٽيءَ طرح لکيل آهي ته ڪينجهر واري قبر نوريءَ جي ڪانهي، نوريءَ ۽ ڄام تماچيءَ جون قبرون مڪليءَ تي شيخ جماليءَ جي پيرانديءَ ۾ هڪ هُجري ۾ آهن. تڏهن همراهه ڍرا ٿيا ۽ قبر ڏانهن ڪونه وياسين. عبدالحڪيم شاهه مرحوم سر ڪاموڏ مان نوري ۽ ڄام تماچيءَ واري داستان متعلق ڏاڍا سٺا شعر ٻڌايا ۽ اسان جو ايمان تازو ڪري ڇڏيو. عبدالحڪيم شاهه تمام ٿورو پڙهيل هو، پر سٺا ۽ معياري ڪتابَ خريد ڪري پڙهڻ سندس محبوب مشغلو هو. پاڻ هڪ ننڍڙي لائبريري به قائم ڪئي هئائين. جنهن ۾ ٿورا پر ڏاڍا سٺا ۽ معياري ڪتابَ موجود هئا. پاڻ مطالعي پٽاندر ڪجهه نوٽس ۽ تاثرات به لکندو رهندو هو. سندس اٿي ويٺي هميشه پڙهيل لکيل ماڻهن سان هوندي هئي. کاڌي پيتي ۽ ڪپڙي لٽي جو به ڏاڍو باذوق ماڻهو هوندو هو. مون سان ٻه دفعا گڏجي بينڪاڪ، سنگاپور، هانگ ڪانگ، مڪائو، فلپائن ۽ جپان گهمڻ هليو. مون سان سندس وفات تائين سندس ساٿُ ۽ دوستي رهي. سندس پٽ به منهنجي ڏاڍي عزت ۽ احترام ڪندا هئا. هيءَ موجوده ڪينجهر ڍنڍ پاڪستان ٺهڻ کان اڳ وجود ۾ ئي ڪانه هئي، پر سندس موجوده پکيڙ اندر ٻه ننڍيون ڍنڍون، ترتيبوار هڪڙيءَ جو نالو ”سونهري“ جيڪا سونڊن جي اتر اولهه طرف موجود هئي ۽ ٻيءَ ڍنڍ جو نالو ”ڪنجهر“ جيڪا سونهري ڍنڍ کان وڏيرڙي، اُنَ جي اولهه طرف، جھمپير جي ڏکڻ طرف ۽ هيلايا ڳوٺ جي اتر طرف موجود هئي. پوءِ ڪراچي شهر کي پاڻي پهچائڻ لاءِ گهربل دائمي وسيلي لاءِ جوڙيل منصوبي موجب ٻنهي ڍنڍن يعني سونهري ۽ ڪينجهر کي ملائي موجوده صورت ۾ هي شاهي ڍنڍ تيار ڪئي ويئي ۽ ڪوٽڙي بئراج مان ڄامشوري وٽان درياهه جي ساڄي ڪپ يعني اولهه طرف کان نڪرندڙ قديم بگهاڙ ڦاٽ ريماڊل ڪري، وهائي آڻي چلهه سائيڊ ڳوٺ وٽان هن وڏي ڪري ٺاهيل ڪينجهر ڍنڍ ۾ ان جي اوڀر طرف کان داخل ڪيو ويو . ان واهه جو سرڪاري نالو ڪلري بگاڙ فيڊر اپر آهي ۽ ماڻهو عموماً ”ڪراچي واهه“ چون. ڪراچيءَ کي پاڻي پهچائڻ لاءِ ڪينجهر جي اولهه طرف کان هڪڙو واهه کوٽي هاليجي ڍنڍ ۾ داخل ڪيو ويو آهي ۽ هاليجي ڍنڍ جي اولهه طرف کان ٻه چينل کوٽي فلٽر پلانٽ گهارو پهچايا ويا آهن، جتان پاڻي صاف ڪري وڏي پائيپ لائين وسيلي ڪراچيءَ موڪليو پيو وڃي. ڪينجهر ڍنڍ مان الهندي طرف کان نڪرندر ڪينال ”ڪلري بگھاڙ فيڊر لوئر“ جنهن کي اوڏيرو برانچ به چوندا آهن، ٺٽي، ساڪري، گھوڙا ٻاري ۽ ڪيٽي بندر تعلقن جي زراعت لائق زمين کي رجائي ٿو. يورپ ۾ ڍنڍون ۽ نديون ٿين، پر انهن کي سنواري سينگاري اهڙو ته حَسين ڪري ڇڏيو آهي، جو سڄي دنيا جا سياح خود به خود تفريح خاطر اتي وڃن ۽ خوشيءَ سان اربين ڊالر خرچ ڪن. انهيءَ دولت سان اهي ملڪ ڏسندي ڏسندي ٿوري ئي وقت ۾ ترقي ڪري خوشحالي ٿي ويا. آمريڪا ۽ يورپي ملڪ پنهنجن تعليمي ادارن ۽ سياحت مان ايتري ته دولت ڪمائين ٿا، جو اهي هاڻ ايڏا ته امير ٿي ويا آهن، جو معلوم ڪري، ماڻهو عجب ۾ پئجيو وڃي، جنهن جو صرف هڪ مثال ٿو ٻڌايان ته دنيا ۾ زياده ۾ زياده تيل پيدا ڪندڙ ملڪ سعودي عرب ۽ يورپ جي هڪ تمام ننڍي ملڪ آسٽريا جي جي.ڊي.پي برابر آهي. آسٽريا جي آمدنيءَ جو مکيه ذريعو صرف سياحت آهي. يورپ ۽ آمريڪا کان سواءِ هاڻ ايشيا ۾ انڊيا، ملائيشيا، انڊونيشيا، سنگاپور، هانگ ڪانگ، مڪائو ۽ هاڻ چين ۾ به سياست ترقي ڪئي آهي، يعني جڏهن کان پاڻ آزاد معيشيت جي ملڪن واري گروپ ۾ شامل ٿيو آهي ۽ پرڏيهي سياحن لاءِ سڀني وڏن توڙي ننڍن شهرن ۾ آمريڪا ۽ يورپ وانگر نهايت سهڻا ۽ پرڪشش مرڪز قائم ڪري اتي مغربي ملڪن کان به وڌيڪَ سهولتون، مراعتون ۽ آسائشون ميسر ڪيون آهن. چين پنهنجي عظيم ديوار جي تعمير ڪري ته اڳئي سڄي دنيا ۾ مشهور هو ۽ هاڻ صنعت، تجارت، ثقافت ۽ سياحت جي بي پناهه ۽ حيرت انگيز ترقيءَ سبب دنيا جي افق ٿي خوشحاليءَ جي علامت بنجي ويو آهي. گذريل ڏهاڪن ۾ چين ۾ اولمپڪ رانديون منعقد ٿيون ۽ عالمي تجارتي نمائش جو پڻ انعقاد ٿيو، جنهن ۾ اڳوڻي آمريڪي صدر بش ۽ يورپ توڙي ٻئي سڄي دنيا جي گهڻن ئي ملڪن جا سربراهه شريڪ ٿيا هُئا، جنهن سبب چين کي عالمي سطح تي حقيقي طور زبردست ڪريڊٽ حاصل ٿيو. هندستان ۾ به سياحت ڪافي ترقي ڪئي آهي. تاج محل، اجنتا، ايلورا، مسلم ۽ هندو راجائن جا ڪوٽ قلعا، محل ماڙيون مندر گردوارا، مسجدون وغيره ۽ مختلف ندين ۽ پهاڙي وادين ۾ قائم نهايت خوبصورت هل اسٽيشنون سياحت جا مرڪز بنيل آهن. راجستان ۾ سياحن کي Royal Rajistani Train ۾ ڏينهن وار سير ڪرايو وڃي ٿو. ان جي هڪ ڏينهن واري سير جو ٽڪيٽ 1720 آمريڪي ڊالر يعني سترنهن هزار پاڪستان روپين کان به وڌيڪَ آهي. چانڊوڪيءَ سبب ڪينجهر جو پاڻي سڀ سنهري رنگ اختيار ڪري بيحد خوبصورتيءَ سان چلڪي، چمڪي ۽ جرڪي رهيو هو. عبدالحڪيم شاهه جڏهن اسان کي شاهه سائين جا بيت جھونگاري ٻڌايا ته محفل تي ڄڻ خمارن مٿان خمار چڙهي ويا ! اسان رات جي پوئين پهر، ڀيڄ ڀنيءَ مهل نوري ۽ ڄام تماچيءَ جي هن عشق جي آستان کي الوداع چئي واپس سونڊا اچي آرامي ٿياسين، تنهن ڪري صبح جو دير سان اٿياسين. ناشتو ڪري، عبدالحڪيم شاهه جي ڪار ۾ چڙهي اچي ٺٽي ۾ چاچا قادر ڏني شاهه شيرازيءَ جي جڳهه تي لٿاسين، جتي ڪافي ماڻهن جي موجودگيءَ ۾ ساڻس ملاقات ٿي. پاڻ اسان کان خبرون ورتائين. کيس ٻڌايوسين ته اسان سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن، نيشنلسٽ گروپ کي سڄي سنڌ ۾ آرگنائيز ڪرڻ لاءِ تقريباً سڄي سنڌ جو دؤرو ڪندا، هت اچي پهتا آهيون. پاڻ اسان کي ڪافي شاگردن جا نالا ٻڌائين ته انهن سان ملو. سيد قادر ڏنو شاهه شيرازي به سنڌ متحده محاذ ۾ شامل هو. اسان هتان کانپوءِ ڪامريڊ محمد صديق پکيئڙي سان ملڻ لاءِ سندس جڳهه تي وياسين. ڪامريڊ صديق پکيئڙو سائين جي ايم سيد ۽ بابا سائينءَ جو يار هو ۽ مومن مليرائيءَ وانگر سياسي طرح سڄي زندگي سائينءَ سان گڏ رهيو. پاڻ هڪ نهايت درويش صفت، نيڪ انسان هو. سندس پوشاڪ، اٿڻ ويهڻ ۽ ڳالهائڻ ٻولهائڻ مان هڪ نيڪ، سادگي پسند، فقير منش ۽ خوش خصلت انسان لڳندو هو. سندس چهري تي هميشه هڪ وڻندڙ مسڪراهٽ پيئي جھلڪندي هئي. ٺٽي ضلعي ۾ مولوي نور محمد ڪڇي سجاول وارو، مولوي عبدالصمد ميرپور بٺوري وارو، محمد خان مجيدي، مولوي محمد ٻنوي، ساڪن راهوٺ، ماستر محمد صالح سمون، ميرپور بٺوري وارو، اهي سمورا دَرِويشِ صفت انسان هوندا هئا. ڪامريڊ صديق کي به اچڻ جو سبب ٻڌايو ۽ کانئس موڪلائي وڃي محبوب شاهه، حيدرشاهه ۽ ٻين ڪافي شاگرد سان تنظيمي گڏجاڻي ڪئي سين. اتان شام جو ڪراچي روانا ٿياسين ۽ رات جو دير سان حيدر منزل تي پهتاسين ۽ ماني کائي وڃي آرامي ٿياسين. صبح جو 11:00 بجي ڌاري سنڌ متحده محاذ جي مرڪزي ڪاميٽيءَ جو اجلاس ٿيو، جنهن ۾ عبدالستار پيرزادو، محمد ايوب کهڙو، آغا غلام نبي پٺاڻ، پير علي محمد راشدي، رئيس غلام مصطفيٰ ڀرڳڙي، شيخ عبدالمجيد سنڌي، سيد ظفر شاهه، سيد خير شاهه ۽ سڄي سنڌ مان ڪيترائي ٻيا آيل اڳواڻ هن اجلاس ۾ شريڪ هئا، تن جا نالا في الوقت ذهن تي نٿا ترن. اجلاس دؤران ايوب کهڙي ۽ عبدالستار پيرزادي عبدالستار جا، هن کان اڳ به هڪ ٻئي سان سياسي اختلاف چوٽ تي هئا. آئون هن اجلاس ختم ٿيڻ کان پوءِ، غلام مصطفيٰ پليجي وٽ سنڌ اسٽار هوٽل تي ويس، هو جنهن جو ان وقت مئنيجر هو ۽ منهنجي اچڻ تي ڏاڍو خوش ٿيو. سندس گهڻي ڀانئڻ چتائڻ ۽ منهنجي في الحال واندڪائيءَ سبب، آئون وٽس ٻه ٽي ڏينهن ٽڪي پيس ، جنهن دؤران اسان ڪراچيءَ ۾ ڪافي گهميا ڦرياسين ۽ هڪ فلم به ڏٺي سين. جڏهن پاڻ ڊيوٽيءَ ۾ مصروف هوندو هو ته آئون اڪيلو به گهمڻ هليو ويندو هئس. غلام مصطفيٰ پليجو اصل ۾ اسان جي ڳوٺ کان 9 ميل پري ۽ دڙي شهر جي اتر اوڀر ڪنڊ طرف ٽن ميلن جي مفاصلي تي قديم دُڦي ٻيلي ۾ موجود مَهِڙاڻي پليجن جي ڳوٺ جو رهاڪو هو. پاڻ گورنمينٽ ڪاليج ڪاري موري، حيدرآباد مان انٽر پاس ڪرڻ کان پوءِ پهريائين حيدرآباد ۾ سيٺ ٽيون مل جي ٻارين کي ٽيوشن ڏيڻ لڳو ۽ ڪجهه وقت کان پوءِ، ڪراچيءَ ۾ سنڌ اسٽار هوٽل جو مئنيجر ٿي ڪم ڪيائين. چند سالن کان پوءِ اها خانگي نوڪري ڇڏي ٺٽي ضلعي ۾ انگريزي ماستريءَ جي نوڪريءَ کي اختيار ڪيائين ۽ پهرين چوهڙ جمالي ۽ ٻين اسڪولن تي رهڻ بعد نيٺ دڙي هاءِ اسڪول ۾ مُقرر ٿيو ۽ باقي سروس جو مدو اتي ئي پورو ڪيائين، جتي رهائش به مستقل هيس. هو هڪ محنتي، هوشيار ۽ قابل استاد هو. منهنجو فرزند نور محمد ڪيڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ ستين ڪلاس ۾ داخل ٿيڻ کان اڳ ڇهون ڪلاس دڙي ۾ پڙهيو ۽ پاڻ ان وقت غلام مصطفيٰ پليجي جي گهر ۾ رهندو هو، جتي اسڪول ؟ٽائيم کانپوءِ کانئس ٽيوشن به وٺندو هو. ات پڙهائي ۽ ٽيوشن جي محنت سبب کيس ڪيڊٽ ڪاليج م داخلا ملڻ ۾ ڪا به تڪليف ڪانه ٿي. انهيءَ کي ڏسي پوءِ منهنجي ٻيو نمبر فرزند فرخ کي به ساڳئي ڪيڊٽ ڪاليج ۾ داخلا بنا ڪنهن دشواريءَ جي ملي وئي.
غلام مصطفيٰ پليجو اڄ ڪلهه سندس وڏي فرزند اقبال احمد پليجي سان گڏ حيدرآباد ۾ رهندو آهي، جيڪو آبپاشي کاتي ۾ ايگزيڪيوٽو انجنيئر آهي. سندس ٻيو نمبر پٽ طارق پليجو دڙي هاءِ اسڪول ۾ استاد آهي ۽ ٽيون نمبر پٽ محمد امين. ڊاڪٽر آهي. 1960ع واري ڏهاڪي دوران ڪراچيءَ ۾ صدر وارو علائقو شهر جو سٺي ۾ سٺو علائقو هوندو هو. مون پنهنجي آتم ڪٿا جي پهرئين جلد ۾ انهيءَ جو تمام گهڻو ذڪر ڪيو آهي، تنهنڪري هينئر منهنجي ڪوشش هوندي ته انهن ڳالهين جو ورجاءُ نه ٿئي ۽ توهان کي ٻيون نمبر فرزند فرخ کي به ساڳئي ڪيڊٽ ڪاليج ۾ داخلا بنا ڪنهن دشواريءَ جي ملي وئي.
غلام مصطفيٰ پليجو اڄ ڪلهه سندس وڏي فرزند اقبال احمد پليجي سان گڏ حيدرآباد ۾ رهندو آهي، جيڪو آبپاشي کاتي ۾ ايگزيڪيوٽو انجنيئر آهي. سندس ٻيو نمبر پٽ طارق پليجو دڙي هاءِ اسڪول ۾ استاد آهي ۽ ٽيون نمبر پٽ محمد امين. ڊاڪٽر آهي. 1960ع واري ڏهاڪي دؤران ڪراچيءَ ۾ صدر وارو علائقو شهر جو سٺي ۾ سٺو علائقو هوندو هو. مون پنهنجي آتم ڪٿا جي پهرئين جلد ۾ انهيءَ جو تمام گهڻو ذڪر ڪيو آهي، تنهن ڪري هينئر منهنجي ڪوشش هوندي ته انهن ڳالهين جو ورجاءُ نه ٿئي ۽ توهان کي ٻيون نيون ڳالهيون ٻڌايان. انهيءَ وقت صدر جو علائقو سُهڻين نائيٽ ڪلبن، بارن ۽ وڏن وڏن عاليشان شاپنگ مالن سان ڀريو پيو هو، جتي سدائين ماڻهن جا ڳاهٽ لڳا پيا هوندا هئا، تنهن ڪري رات جي پوئين پهر تائين به هي علائقو کليل رهندو هو. هن علائقي ۾ ان وقت هر قسم جا ماڻهو، جنهن ۾ بوري، پارسي ڪميونٽي ۽ ڪرسچن فليٽن ۾ وڏي تعداد ۾ رهندا هئا. پاڪستان ٺهڻ کان اڳ ٻين غير مسلم ڪميونٽين سان گڏ ڪراچيءَ ۾ يهودي برادري به پنهنجي ڳاڻ ڳڻئي تعداد ۾ موجود ه ئي، پر پوءِ اها ابهام جي صورت ۾ هتان گم ٿي ويئي آهي ۽ پويان پنهنجا ڪجهه نشان ڇڏي ويئي آهي، جيڪي ماضيءَ ۾ سندس ڪراچيءَ ۾ موجودگيءَ جو ثبوت پيش ڪن ٿا. ڪراچي شهر سان سندن لڳاءَ جي نشاني، آءِ آءِ چندريگر روڊ تي اُڻويهين صديءَ ۾ تعمير ٿيل ميري ويدر ٽاور آهي، جيڪو اڃا تائين موجود ۽ هاڻي گهڻ ماڙ عمارتن جي گهيري ۾ مقيد هئڻ جي باوجود به شهر جي اصلوڪي واپاري مرڪز ۾ پنهنجي نرالي بناوت سبب اڃان تائين نمايان حيثيت جو حامل آهي. ٽاور جي وچ تي نصب ڪيل هڪ پٿر تي حضرت دائود عليه السلام جي علامت وارو هڪڙو تارو اُڪريل آهي. هاڻ ڪنهن ٽاور تي اسپري پينٽ سان ”يهودي“ لفظ نمايان ڪري لکي ڇڏيو آهي، انگريز حڪومت جي دؤر دؤران ڪراچيءَ ۾ ٿوري تعداد ۾ پر نهايت خوشحال يهودي رهندا هئا. انهن مان هڪڙو شخص نالي اَبراهيم ريُوبِنِ Abraham Rubin ڪراچي سٽي ڪارپوريشن جو ڪائونسلر چونڊيو ويو هو، جيڪو 1919ع ۾ K.M.C جو ڍنڍورچي هوندو هو. ڪراچيءَ وارن يهودين مان گهڻا، اسرائيل جي وجود ۾ اچڻ کانپوءِ اوڏانهن لڏي ويا. ٻڌڻ ۾ اچي ٿو ته منجھائن پوڙها پڪا ته بيماريءَ سبب ۽ ڪي قدرتي طور هي جهان ڇڏي ويا، پر اڃان به ڪي چند جيئرا آهن، جيڪي گمناميءَ واري حالت ۾ پيا گھارين. معلوم ڪرڻ سان، هي شخص ميوا شاهه واري قبرستان ۾ موجود يهودين جو مقام ڏسڻ ويو، جتي هِڪڙي کٽ تي ويٺل ڪن ماڻهن کان پڇا ڪيائين ته، هي يهودين جو مُقامُ آهي ڇا؟ ويٺلن مان هڪ ڇوڪري جواب ڏنس ته: ”هي اسرائيلي مقام آهي“ ان ڇوڪري جي سمجهه ۾ ”يهودي“ ۽ ”اسرائيلي“ ٻنهي لفظن جي معنيٰ ساڳي هئي. ٻاهٺ سالن جي ڄمار وارو محمد ابراهيم، جيڪو يهودين جي مقام جي سنڀال ڪندو آهي، اهو انهيءَ مقام اندر ٺهيل هڪ ننڍي ڪمري واري جاءِ ۾ پيدا ٿيو هو. هن ٻڌايو ته اسان جا مائٽ گهڻو وقت اڳي گذاري ويا. اسين پڻ پنهنجي حياتي هت ئي پيا گھاريون. مقام جي سار سنڀال لاءِ گهربل پئسن جي کوٽ آهي. ڪجهه ماڻهو سال ۾ هڪ دفعو هتي ايندا آهن ۽ ڪجهه ڏوڪر ڏيئي واپس هليا ويندا اهن. هن ٻڌايو ته مقام جي چوديواري، اسان پنهنجي خرچ تي تعمير ڪرائي آهي. يهودين جي هن مقام ۾ اندازً پنج هزار قبرون ٺهيل آهن، انهن مان ڪافي قبرون ڀڳل نظر آيون ۽ مقام ۾ ڊڀ ۽ ٻيا جھنگلي ٻوڙا جام بيٺل هئا. ابراهيم ٻڌايو ته اڳي ”رچل“ نالي هڪڙي مائي هتي ايندي رهندي هئي، پر هاڻ اها ڪانه ٿي اچي،. ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته اها لنڊن لڏي ويئي آهي. هن مقام جي حد اندر رهندڙ ڇهن ڪٽنبن ۾ هڪڙي پوڙهي ڏاهي مائي آهي جنهن جو نالو مهر النساء آهي، تنهن هن مقام کي نظر انداز ڪرڻ تي سرڪار تي تنقيد ڪندي ٻڌايو ته زمينن تي ناجائز قبصو ڪندر ٽولن، مقام تي قبضو ڪرڻ جي ڪوشش جاري رکي آهي، تنهن بابت اسان پوليس وٽ فرياد داخل ڪرايو آهي، پر سرڪار انهيءَ ڏِس ۾ ڪو به قدم ڇو نٿي کڻي؟ فقط اسان چند ماڻهو ئي آهيون، جيڪي اڃان تائين مقام کي نام نهاد لينـڊ مافيا جي قبضي کان بچائيندا اچون. ابراهيم مقام ۾ هڪ ڪمري اندر ”سليمان دائود“ نالي هڪ شخص جي تُربت ٺهيل ڏيکاري ۽ ٻڌايو ته سليمان دائود K.M.C ۾ عملدار هو ۽ هن ڪراچيءَ جي صدر واري علائقي ۾Magain Shalome Synogogue نالي يهودين جي هڪڙي ديني درسگاهه جوڙائي هئي. سليمان دائود جي قبر واري ڪمري ۾ ڀڳل ٽُٽَل شيون پيل نظر آيون. ابراهيم ٻڌايو ته هن مقام ۾ آخري ڀيرو تدفين سَن 1930ع واري ڏهاڪي ۾ ٿي هئي. شهر ۾ چند يهودين جا ڪٽنب اڃان به آهن، پر انهن مسلمانن سان مٽي مائٽي ڪري ڇڏي ۽ اهي مسلمانن ۾ ضم ٿي ويا. يهودين جيو ديني درسگاهه 1980ع ۾ ڀڃي ڊاهي ڇڏيائون. انهيءَ ڀيڻيءَ تي اڄڪلهه هڪڙو وڏو شاپنگ پلازا تعمير ٿيل آهي. پارسي برادريءَ جي هڪ مشهور ماڻهوءَ، بيرام آواريءَ ٻڌايو ته هاڻ ڪراچيءَ ۾ يهودي ڪونه رهيا آهن، البت اڳي هتي هوندا هئا. انهن مان هڪڙو اسڪول ۾ گڏ پڙهڻ دؤران منهنجو سنگتي هو. ان جا مائٽ پاڻ کي عيسائي سڏائيندا هئا. اهي ڪيناڊا لڏي ويا، جتي مون وارو سنگتي ويچارو گذاري ويو ! آواري صاحب ٻڌايو ته منوڙي ٻيٽ تي به يهودين جو هڪڙو ديني درسگاهه ٺهيل هو. هتي يهودي عام طرح پاڻ کي يهودي نه پر عيسائي سڏائيندا هئا ۽ مقامي مسلمانن وانگر سلوار قميص پائيندا هئا. پاڪستان ۾ اڪثر ڪري آمريڪا يا برطانيه جو نه، پر اسرائيل جو ئي جھنڊو ساڙيو ويندو آهي ۽ يهودين خلاف سدائين سخت مآُتنفر نعريبازي ٿيندي رهندي آهي. انهيءَ اسرائيل ۽ يهودي مخالف مهم چالو ٿيڻ کانپوءِ، هيءَ موسوي اُمت پاڻ کي مڪمل طور غير محفوظ ڏسندي، جياپي خاطر هتان مجبورن وڃڻ لڳي. منجھائن ڪامورا ماڻهو 1950ع واري ڏهاڪي دوران فنڪار، فنڪارائون ۽ مئه خانن ۾ ڪم ڪندڙ يهودي عورتن، اوڻيههَ سئو ستر واري ڏهاڪي ۾ ملڪ ڇڏي ويون. مقام جي رکوال شڪايت ڪندي ٻڌايو ته هتي ڪيترائي ماڻهو ايندا آهن ۽ حال احوال وٺي هِنَ هُنَ جا جام فوٽو ڪڍي، گُهمي ڦري واپس هليا ويندا اهن، پر هن مقام جي سار سنڀال جي لاءِ چندي طور ڪجهه به ڪونه ڏيندا آهن. بس ! اسين پنهنجي سِر محنت مزدوري ڪري ۽ ڪن سخي ماڻهن کان چندو گڏ ڪري مقام جي سار سنڀال پيا ڪريون، ڪراچيءَ ۾ هاڻي فقط اهو مقام ۽ ميري ويدر ٽاور، يهودين جي ماضيءَ ۾ هتي موجودگيءَ جي نشانين طور بچيل آهن. سندن سائناگاگ يعني ديني درسگاهه جي ته فقط تصويرَ ئي بچيل آهي، اها به ڪن انٽرنيٽ جي ويب سائيٽن تي ڏسي سگهجي ٿي. يهودين آمريڪا جي اشاري ۽ آمريڪا کان ملندڙ هٿيارن جي زور تي جيڪو فلسطين ۽ پاڙيسري عرب ملڪن سان ظلم ڪيو آهي انهيءَ جو تاريخ ۾ مثال ئي ڪونه ٿو ملي. غزه پٽيءَ ۾ جيڪي مسلمان رهن ٿا، ڄڻ ته هو ڪنهن وڏي جيل يا جهنم ۾ زندگي گذاري رهيا آهن. هر مهيني ۾ انهن مٿان ٻه دفعا اسرائيلي جهاز بمباري ڪري سَوَن جي تعداد ۾ فلسطينين کي شهيد ڪن. عرب ملڪن جي همت ۽ غيرت هاڻ اتي وڃي پهتي آهي، جو تازو عرب ليگ پنهنجي اجلاس ۾، جنهن ۾ سڀ عرب ملڪ شامل هئا، آمريڪا کي اپيل ڪئي ته تون شام تي حملو ڪر، ۽ انهيءَ حملي جو سڄو خرچ اسان عرب ملڪ ڀرينداسين. سنڌي چواڻي ته پنهنجي وڍي جو نه ويڄ نه طبيب ! پر ڪڏهن به عرب ليگ متفق فيصلو ڪري آمريڪا کان اهو مطالبو ڪونه ڪيو آهي ته اسرائيل تي حملو ڪيو وڃي. اهو مٿال هاڻ پاڪستان ۽ هندستان لاءِ پڻ آهي. 65ع واري جنگ ۾ انهيءَ وقت جي پاڪستاني فلمي انڊسٽريءَ جي ٽاپ جي پنجابي هيروئن اعلان ڪيو ته جيڪو به سپاهي جنگ کٽڻ بعد ڪشمير ۾ پاڪستان جو جھنڊو لهرائيندو، آئون انهيءَ سان شادي ڪنديس. آزادي کانپوءِ اڄ تائين ڪشمير جي نالي ۾ فوج تي جيڪو خرچ ڪيو ويو آهي ۽ انهيءَ فوج ڪشمير ته فتح ڪونه ڪيو پر پاڪستان جي عوام کي ضرور فتح ڪري انهيءَ مٿان 33 سال زوريءَ حڪومت ڪئي. انهيءَ غير جمهوري فوجي راڄ ڪري ۽ افغان جنگ ڪري اهڙا ته خراب اثرات مرتب ٿيا، جو اسان سدائين لوڙيندا رهنداسين ۽ هاڻ هر پاڪستانيءَ کي ملڪ کان ٻاهر شڪ جي نظرن سان ڏٺو ٿو وڃي ۽ خود پاڪستان جي وڏن شهرن ۾ ڏينهون ڏينهن وڃن حالتون خراب ٿينديون، سو هاڻ ڪشمير ملڻ ته پري، پري هاڻ هندستان پاڪستان کي اها اهميت به ڪونه ٿو ڏي، جيڪا ڏهه سال اڳ ڏيندو هو. سيپٽمبر 2013ع جي ڪاوش اخبار ۾ هندستان جي وزير خارجه سُشيل ڪمار شنڊي جو هڪ بيان ڇپيو ته اسان آمريڪا جي مدد سان بمبئي حملن جي مک جوابدار دائود ابراهيم کي پاڪستان اندر آپريشن ڪري گرفتار ڪنداسين ۽ انهيءَ جي مقابلي ۾ پاڪستان تازو هاڻ هندستان کي Most Favourite ملڪ جو درجو ڏيئي پنهنجي ملڪ جا سڀ دروازا هندستان جي سرمائيدارن لاءِ کولي ڇڏيا آهن. هاڻ پنجابي سرمائيدار کي ڪشمير نه پر پنهنجو تجارتي تحفظ گهرجي. دیکھتے ہیں آگے آگے، ہوتا ہے کیا؟ ٻه ٽي سال اڳ B.B.C انگريزي ٽي وي تي فلسطين جي وزير نبيل شاهه جو انٽرويو ٻڌم، جنهن ۾ هن ڏاڍا ڇرڪائيندڙ ۽ دل ڏاريندڙ انڪشاف ڪيا. انهن مان آئون توهان کي صرف سندس انٽرويو جو هڪ جملو ٿو ٻُڌايان. هن ٻڌايو ته اسرائيل جي قيام کان اڳ جيڪي ات مسجدون قائم هيون، انهن جي اڌ تعداد کي اسرائيلي حڪومت، چڪلا ۽ نائيٽ ڪلب ڪري ڇڏيو آهي ۽ باقي اڌ مسجدن کي ڀڃي مسمار ڪري ڇڏيو. انهيءَ کان وڌيڪَ ڪهڙي بيعزتي ۽ بي حرمتي ٿي سگهي ٿي. ديني مذهبي جڳهين جي. اسرائيل جي ارد گرد جيڪي به ملڪ آهن، انهن کي آمريڪا يا ته اسرائيل جو غلام ڪري ڇڏيو آهي، يا وري انهن کي صفا لولو لنگڙو ڪري ڇڏيو آهي. پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ هندو يهودي ۽ سک ملڪ ڇڏي ويا. سک هندستان ۽ يهودي اسرائيل هليا ويا ۽ وري پارسي برادريءَ جي ڇوڪرين جون شاديون مسلمان مردن سان وڏي تعداد ۾ ٿيڻ ڪري اها برداري به سڪڙجي ننڍي ٿيندي وڃي، پر انهيءَ جي مقابلي ۾ عيسائي برداريءَ جو انگ سڄي پاڪستان وانگر سنڌ ۾ به وڃي وڌندو. انهيءَ جو مٿال توهان ڏسو ته عيسائين جون عبادتگاهون اڳ ۾ به صرف شهرن تائين محدود هيون، پر هاڻ اهي ننڍن شهرن تائين به وڃن پکڙجنديون، جنهن جو اوهان کي صرف هڪ ننڍو مثال ٿو ٻڌايان ته ٽنڊي محمد خان کان ڏکڻ اولهه طرف بٺوري روڊ وٽ پانڌي واهه جي ڀرسان گذريل ڏهن سالن ۾ هڪ وڏو چرچ قائم ٿي ويو آهي، جنهن جو اڳ ۾ ڪو وجود ئي ڪونه هو ۽ هو هاڻ سندن اسڪولن جي هاسٽلن ۾ به مذهب بدلائيندڙ فردن کي اتي رهائين ٿا، جنهن جو مثال حيدرآباد ۾ ڇوڪرين لاءِ ٺهيل سينٽ ميري هاسٽل آهي، هو انهن نَون ڪرسچنن کي پهريائين ات رهائيندا آهن. مذهب بدلائي عيسائي ٿيڻ لاءِ هو هاڻ ڪولهين باگڙين، شڪارين ۽ ڀيلن ۾ وڏي پيماني تي پرچار ڪري رهيا آهن. پاڪستان ۾ هندن کانپوءِ ٻيو نمبر وڏو اقليتي گروهه عيسائي سڏجن ٿا. سن 2005ع جي انگن اکرن موجب پاڪستان ۾ ان وقت پنجواهه لک کن عيسائي ماڻهو هئا، جن ۾ تقريباً اڌ آباد رومن ڪيٿولڪ فرقي وارا ۽ باقي اڌ آبادي عيسوي مذهب جي پروٽيسٽنٽ فرقي ۾ شامل آهي. پاڪستاني عيسائين جي واضح اڪثريت هن ننڍي کنڊ هنڌ ـــ سنڌ تي انگريزن جي بيٺڪي يا سامراجي حڪومت دوران عيسائي مذهب قبول ڪندڙ ماڻهن جو اولاد آهي. پورچوگال، فرانس ۽ برطانيه جي سامراجي ٽولن سندن عيسائي مذهب پکيڙڻ واسطي تبليغ لاءِ سندن مبلغ ملن کي پاڻ سان گڏ هتي آندو، پر عيسوي مبلغ ملن جي واضح اڪثريت کي برطانوي سامراجين ارڙهين ۽ اوڻ هين صدي دؤران هتي آندو ۽ مکيه شهرن ۾ عيسوي مذهبي عبادتگاهه ۽ درسگاهه قائم ڪيا ويا. مثلاً ڪراچيءَ ۾ سينٽ پيٽرڪ ڪئٿيڊرل، لاهور، راولپنڊي ۽ پشاور ۾ قائم ڪيل چرچ. انگريزن راولپنڊيءَ ۾ پنهنجي مکيه فوجي ڇانوڻي قائم ڪئي هئي. هتي آيل يورپ جي عيسائي مبلغن کي تبليغ جي شروعاتي عرصي ۾ ئي ڪجهه مقامي ماڻهن کي عيسائي مزهب قبول ڪرائڻ ۾ ڪامياب ٿي، ڇو ته انهن انگريز حڪومت جي مڪمل پٺ ڀرائي شامل هئي، ۽ ٻيو ته اهي عيسائي مبلغ پڻ عيسائيت جي ڪيترن ئي مختلف فرقن ۽ مختلف قومن ۽ ملڪن سان واسطو رکندڙ هئا ۽ هر مبلغ فقط سندس فرقي جي تبليغ پئي ڪئي، مثلاً اينجليڪن، ميٿڊسٽ، لوٿرن، رومن ڪئٿولڪ، پروٽيسٽنٽ وغيره. ان وقت پنجاب ۽ بلوچستان پختون خواهه صوبن ۾ اسلام تمام طاقتور دين هو، پر تنهن هوندي به اتي مقامي نون مَسِيحين جي ننڍين برادرين کي منظم ڪيو ويو، جنهن سبب برطانوي فوج ۽ حڪومت جي اهلڪارن مان گهڻن ماڻهن عيسوي دين قبول ڪرڻ شروع ڪيو، تڏهن يورپي عيسائين ۽ مقامي تونگرن عيسائين ڪراچي، لاهور، راول پنڊي ۽ پشاور جي شهرن ۾ ڪاليج، اسڪول، چرچ ۽ اسپتالون قائم ڪري ملڪ ۾ تعليم، صحت ۽ عيسوي دين جي خدمت ڪرڻ شروع ڪئي.