8
مجيب اسان کي سندس جيپ ۾ وٺي هليو ۽ شيخ اياز، نبي بخش کوسي، ارشاد پارس ۽ ٻين ڪافي وڪيلن سان ملايو ۽ پڻ سکر شهر، سکر بيراج، ڪوٽڏيجيءَ جو قلعو ۽ اروڙ جا تاريخي کنڊرات ڏيکاريا. اروڙ ويندي رستي ۾ اسان ڏٺو ته فلم ايڪٽر محمد علي ۽ زيبا ڪنهن فلم جي شوٽنگ ڪري رهيا هُئا. اروڙ شهر جو اصل نالو الور آهي، پر خبر ناهي ته ڇو سنڌ ماڻهو ”لام“ جي جڳهه تي ”ري“ ٿا اُچارين؟ جيئن ڪلاچيءَ کي اسان ڪراچي ڪري ڇڏيو آهي. انهيءَ موضوع تي فاروق بجاراڻيءَ ڪاوش اخبار ۾ هڪ مضمون به لکيو هو. اسان گهمندا ڦرندا نيٺ اچي اروڙ جي کنڊرن ۾ پهتاسين. اسان جيپ مان لهي هن سڄي منظر جو جائزو ورتوسين ته هت ڀڳل سرن جي ڍير ۽ ڪجهه جڳهين جي اڻ لکن بنيادن کان سواءِ ڪنهن به ٺهيل عمارت جو نالو نشان به ڪونه هو. نه وري ڪنهن سرڪاري اداري جي نالي وارو بورڊ لڳل هو. اتي اسان ڪو ماڻهو به ڪونه ڏٺو . ڄارين جا پراڻا ويڙهه البت ڪافي تعداد ۾ موجود هئا. ظاهر آهي ته سڄيون ۽ صحيح سلامت سرون ته ماڻهو کڻي ويا هوندا، باقي ناڪاره سروٽا ڍيرن جي صورت ۾ پيل ڇڏي ويا هوندا ! ايڇ ٽي لئمبرڪ سندس ڪتاب ”سنڌ“ جي صفحي 309 تي لکي ٿو ته پنجاب ۾ اروڙا قوم شايد سنڌ جي اروڙ شهر مان لڏي وڃي اُت آباد ٿي آهي، جن تي ”اروڙا“ جو نالو اروڙ تان پيو. پاڻ لکي ٿو ته اُهي هن شهر جي ڦِٽڻ کانپوءِ هتان لڏي ويا هئا. پاڻ لکي ٿو ته ڪيترائي اروڙا سنڌ جي ديوتا اڏيرو لعل جا پوڄاري آهن. سنڌ تي عربن ج ا حملا ۽ فتح جو وڏو سبب اهو هو ته سنڌ، هندستان ايران ۽ عرب دنيا ۾ واپار جي رستي جي شهه رڳ هئي، جنهن تي عربن پنهنجو ڪنٽرول ٿي چاهيو. انهيءَ مقصد لاءِ اڄ به جنگيون ۽ ٺاهه ٿي رهيا آهن. ويهين عيسوي صديءَ جي اسي واري ڏهاڪي دوران روس افغانستان ۾ نجيب الله کي اقتدار تي ويهاري ان معرفت بلوچستان ۾ سنڌ ذريعي گرم پاڻي جي سامونڊي بندرن تائين پهچڻ ٿي چاهيو، پر آمريڪا پاڪستان فوج ذريعي، سواءِ پاڻ ان جنگ ۾ شريڪ ٿيڻ جي روس جي اهڙي ته حالت ڪئي جو روس خود ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويو. هاڻ وري چين انهي رستي کي ڪم آڻيندي پنهنجي واپار ۽ فوجي سگهه کي وڌائڻ ۽ مضبوط ڪرڻ چاهي ٿو ته جيئن هو عرب دنيا، آفريڪا ۽ يورپ جي ويجھو ٿئي. انهيءَ مقصد جي حصول لاءِ هو ڪاشغر کان گوادر ۽ ڪراچيءَ تائين موٽر وي ۽ ريل وي ٺاهڻ چاهي ٿو، انهيءَ سلسلي ۾ پاڪستان ۽ چين جي وچ ۾ اهڙو ٺاهه به ٿي ويو آهي ته، ان جي خلاف آمريڪا به انهيءَ ٺاهه کي رد ڪرائڻ لاءِ پنهنجا سڀ حربا استعمال ڪري رهيو آهي ۽ انهيءَ لاءِ هُو هندستان کي اڳيان آڻي رهيو آهي. جڏهن ته هندستان پنهنجي تُرپَ جا پتا تمام وڏي سوچ سمجهه ۽ عقلمنديءَ سان کيڏندو آهي، پر پاڪستان ۾ فوجي حاڪم پنهنجي کل بچائڻ لاءِ پنهنجي حڪومت کي مضبوط ڪرڻ لاءِ آمريڪا جي اڳيان سڀ هٿيار ڦِٽا ڪري ڇڏيندا آهن، ڇو ته هنن کي ۽ آمريڪا کي خبر هوندي آهي ته کين عوام جي ڪا به سپورٽ يا پٺڀرائي حاصل ڪانهي، تنهن ڪري آمريڪا پاڪستاني فوجين کي پوري طرح استعمال ڪري کانئن ڪيترائي معاهدا صحيح ڪرائي ڇڏيندو آهي، جنهن جو مثال جنرل ايوب، جنرل ضياء ۽ جنرل مشرف جي فوجي حڪومتن جا دؤر آهن. اقتدار ختم ٿيڻ کانپوءِ ماڻهن ڏٺو ته ايوب، اسلم بيگ ۽ مشرف جي سياسي پارٽين ج و ۽ سندن ڪهڙو بڇڙو حشر ٿيو، پر وري به کين فوج ۽ آمريڪا بچايو وڃن !
Secret, Confidential, desclassified papers of state department (USA) and public record office (UK).
نالي ڪتاب جي صفحي 78 تي لکيل آهي ته جڏهن ايوب کي يحيٰ برطرف ڪري اقتدار تي پاڻ قابض هو، تڏهن انگلينڊ جو سفير ايوب سان ملڻ سوات ويو ته ايوب کيس چيو ته تون ڪڏهن به پاڪستان جي سياستدانن تي ڀروسو نه ڪج، ڇو ته هو تعاون جا اهل ڪونه آهن. انهيءَ جي برعڪس يحيٰ هڪ هوشمند ۽ محتاط شخص آهي، جنهن تي ڀروسو ڪري سگهجي ٿو. آمريڪا ۽ برطانيه جا اهڙن خوفيه ڪاغذن وارا ڪتاب پڙهڻ گهرجن. انهن ۾ ڏاڍا ڇرڪائيندڙ انڪشافات ۽ حقائق شايع ٿيل هوندا آهن، ته ڪيئن پاڪستان جا صدر، وزير اعظم، ٻيا وزير ۽ سرڪاري ڪامورا، اهي سمورا حڪومت ۾ هوندي ۽ سرڪاري نوڪرين ۾ هوندي به آمريڪا لاءِ جاسوسي ڪندا آهن. پر هاڻ ته وِڪي لِيڪس وارن هزارن جي تعداد ۾ آمريڪا ۽ سڄي دنيا جا راز فاش ڪري سڄي دنيا کي حيران ڪري ڇڏيو آهي. وڪي ليڪس جو مالڪ ويچارو سالن کان مختلف سفارت خانن ۾ پناهه وٺندو رهيو آهي. هن پاڪستان جي سياستدانن ۽ فوجين جا به وڏا راز فاش ڪيا آهن. سعودي عرب بابت لکي ٿو ته سعودي بادشاهه آمريڪا کي چيو ته تون اسرائيل کي چئو ته هو ايران تي حملو ڪري. دنيا جي ڪنهن به ملڪ وڪي ليڪس جي ڪنهن به انڪشاف جي ترديد ڪانه ڪئي آهي. سنڌ جي پراڻي تاريخ جي ڪتابن ۾ اروڙ تي گهڻو مواد لکيل آهي، جنهن ۾ ڏاڍا دلچسپ تاريخي داستان ۽ احوال لکيل آهن. انهن ڪتابن ۾ چچ نامون سنڌ (عرب دؤر)، سنڌ جا ڪوٽ ۽ قلعا ۽ جنت السنڌ سرفهرست آهن. انهن کان سواءِ سنڌ جي تاريخ تي ٻيا به ڪيترائي ڪتب لکيل آهن.
جڏهن پاڪستان ٺهيو، تڏهن رمضان جو مهينو هو ۽ جڏهن محمد بن قاسم سنڌ فتح ڪئي، تڏهن به رمضان جو مهينو هو ۽ اڄ، جڏهن آئون هي سٽون لکي رهيو آهيان، تڏهن به رمضان جو مهينو آهي. هينئر اسان جي پاليل ٻِليءَ منهنجي پين کي ڌڪ هڻي هيٺ ڪيرائي ڇڏيو آهي ۽ مون ڏانهن نهاري رهي آهي ته آئون هن کي کائڻ لاءِ ڪجهه ڏيان. جڏهن به هن کي بک لڳندي آهي، تڏهن هميشه ائين ڪندي آهي پوءِ جيسين آئون هن کي ڪجهه کائڻ لاءِ ڏيان، تيسين تائين پاڻ گوڙ ڪندي رهندي آهي ۽ مونکي لکڻ ڪانه ڏيندي آهي. جيڪڏهن آئون پين زمين تان کڻي وري لکڻ شروع ڪندس ته، پاڻ منهنجي لکڻ واري رجسٽر تي چڙهي ويهي رهندي، جيسين وڃي ڪا شيءِ کيس کائڻ لاءِ ملي.
عربن طرفان سنڌ تي ڪاهن بابت ڪيترائي ڪتاب پڙهڻ کانپوءِ، آئون هن نتيجي تي پهتو آهيان ته پرائي سرزمين تي، پنهنجي سرزمين کان هزارين ميل پري، دشمن جي مقابلي ۾ ٿوري لشڪر سان عربن هيڏي وڏي فتح حاصل ڪئي، منهنجي نظر ۾ ان جا هيٺيان سبب آهن. هڪ ته سنڌ جي ان وقت اسي سيڪڙو آدمشُماري ٻُڌ هئا، جن کي برهمڻ (هندن) سان ڪا به همدردي ڪانه هئي. ان وقت حڪومت برهمڻن جي هئي، وڏي دغابازيءَ سان ٻُڌ حاڪمن جي جاءِ تي حڪومت تي پاڻ قابض ٿي ويا. انهيءَ وقت سنڌي ٻڌمت مڃيندڙ هئا، انهيءَ حقيقت جي تصديق مشهور چيني سياح هيون سانگ جي سفرنامي مان ٿئي ٿي، جيڪو هن 646ع جي سفر کانپوءِ لکيو هو. هيون سانگ انهيءَ سفرنامي ۾ سنڌ جي احوال ۾ لکي ٿو ته ”سنڌ ملڪ جا ماڻهو ٻڌ مذهب مڃيندڙ آهن، هت ڪيترن سَوَن وِهارن ۾ (وهار ٻُڌَن جي عبادت گاهه کي چئبو آهي) ڏهه هزار ڀڪشو رهندا آهن (ٻڌمت جي مولويءَ کي ڀڪشو چئبو آهي). هو مڪتب جي نصاب جو مطالعو ڪندا آهن. جڏهن تٿاگت هن دنيا ۾ هو ته، ڪيترائي دفعا هتان لَنگِهيو.سندس لنگهڻ وارن هنڌن تي راجا اشوڪ ڪيترائي سٽوپ ٺهرايا ۽ مهارارهت اُپگپت ڪيترا دفعا هن ملڪ ۾ رهيو، مذهب جو پرچار ڪيو ۽ ماڻهن کي سنئين واٽ ڏيکاري. جت جت هو رهيو ۽ پنهنجا قدم ڇڏيا، انهن سڀني جڳهين تي آشرم ۽ سٽوپ ٺهرايا ويا. اهي عمارتون هر هنڌ ڏسڻ ۾ اچن ٿيون.“
ٻيو ته: سنڌ جي ڪوٽن ۽ قلعن جا حاڪم گهڻي ڀاڱي، انهيءَ وقت يعني برهمڻ راجا ڏاهر جي دور حڪومت دوران به ٻُڌ هئا، تن سواءِ ڪنهن مزاحمت ۽ مقابلي جي قلعا عربن جي حوالي ٿي ڪيا. ٽيو ته: اروڙ واري جنگ م راجا ڏاهر جي مرڻ کانپوءِ راجا ڏاهر جي زال لاڏي محمد بن قاسم جي نڪاح ۾ آئي ۽ برهمڻ آباد واريءَ جنگ ۾ هن ڪاري اُٺ تي چڙهي قلعي اندر وڃي فوج ۽ ٻين ماڻهن کي ٻڌايو ته ڏاهر مري چڪو آهي ۽ جيڪڏهن هتي به جنگ ڪندا ته توهان به مرندا، سو هاڻ بهتر آهي ته توهان پنهنجا هٿيار ڦٽا ڪري پيش پئو. راڻي لاڏيءَ جي انهن ڳالهين سبب برهمڻ آباد جنگ ۽ پوءِ ٿيندڙ ٻين لڙاين ۾ به عربن کي تمام گهڻو فائدو ٿيو. چوٿون ته: هر قلعي فتح ڪرڻ سان عربن کي تمام گهڻي دولت ٿي هٿ آئي، جنهن سان هو پاڻ کي وڌيڪَ مضبوط ۽ مستحڪم ڪندا ويا. ديبل بندر جي جنگ کان وٺي ويندي اروڙ جي جنگ تائين عربن کي صرف راوڙ جي جنگ ۾ ڪافي نقصان ٿيو ۽ جتي ڪافي عرب فوجي به مئا. انهيءَ جنگ ۾ محمد بن قاسم جا پڻ اهڙا ته حوصله خطا ٿيا جو جنگ جي ميدان ۾ پنهنجي خدمتگارن کي رڙ ڪري چيائين ته مون کي پاڻي کارايو ! ڇهون ته: عربن يونانين کان جنگ جون ڪافي نيون ترڪيبون سکيون هيون، جيڪي سڀ هنن سنڌ ۾ استعمال ڪيون، انهن ۾ منجقن جو استعمال به شامل هو. هر هڪ منجق کي پنج سؤ ماڻهن ٿي هلايو جنهن وسيلي تمام وڏا پٿر ۽ ٻرندڙ باهه جا گولا وڃيو قلعي اندر ڪِريا ته قلعي جا برج ۽ ديوارون ڪِري ٿي پيون ۽ قلعي اندر باهه لڳيو وئي. اهڙي حالت ۾ ماڻهو منهن ڪريو ٿي ڀڳا. ائين عربن کي سواءِ ڪنهن وڏي ويڙهه ۽ تڪليف جي قلعي اندر داخل ٿيڻ ۽ قبضو ڪرڻ ۾ آسان ٿي. ٻي حڪمت عملي، جنهن کي هنن نالو ٿي ڏنو، سا هئي هاٿين جي پالڪين کي باهه ڏيڻ، جنهن ڪري هاٿي هلندڙ جنگ جي ميدان مان ڀڄي وڃي درياهه ۾ ٿي ويهي رهيا. انهيءَ مان عربن پورو پورو فائدو ٿي ورتو.
هن سموري جنگ ۾ جنهن ڳالهه سڀ کان وڌيڪَ اهم رول ادا ڪيو ۽ مفت ۾ سڄي جنگ جي طاقت جو توازن چڪنا چور ڪري ڇڏيو، سو هو راجا ڏاهر جي سواريءَ واري سفيد هاٿيءَ جي پالڪيءَ کي باهه لڳڻ ۽ پوءِ انهيءَ هاٿيءَ جو درياهه ڏانهن ڀڄڻ، انهيءَ هاٿيءَ تي عربن طرفان تيرن جو مينهن وسائڻ، اتفاقاً هڪ تير راجا ڏاهر کي دل ۾ لڳڻ ۽ سندس بروقت فوت ٿيڻ. انهيءَ ڀيانڪ حادثي سڄو قصو ئي تمام ڪري ڇڏيو. راجا ڏاهر جي فوج ڏاڍي ڪوشش ڪئي ته انهيءَ حقيقت جي ڪنهن کي به خبر نه پوي، تنهن ڪري هنن راجا کي پاڻي ۽ گپ ۾ ڍڪي ڇڏيو، پر نيٺ راجا جي ڪن فوجين ئي پنهنجي جان جي امان جي عيوض عربن اڳيان اهو راز فاش ڪيو ۽ انهن ئي لاش گپ مان ڪڍي ڏيکاريو ته عربن ۾ خوشيءَ جي لهر ڊوڙي وئي ۽ ڏسندي ڏسندي راجا ڏاهر جي سڄي فوج جنگ جي ميدان مان ڀڄي وئي، تڏهن عربن قلعي اندر داخل ٿي قبضو ڪري قلعي تي پنهنجو جھنڊو چاڙهي ڇڏيو.
هن جنگ ۾ راجا ڏاهر مري ويو ۽ پوءِ جلدي هن جنگ جو ماسٽر مائينڊ حجاج بن يوسف به مري ويو ته، دمشق جو خليفو وليد بن عبدالملڪ پڻ مري ويو. انهيءَ جي مسند تي سليمان بن عبدالملڪ خليفو مقرر ٿيو، جيڪو حجاج بن يوسف جو سخت مخالف هو، ڇو ته حجاج بن يوسف خليفي وليد کي صلاح ڏني هئي ته تون پنهنجي پٽ عباس کي ولي عهد مقرر ڪر ته توکان پوءِ هو خليفو مقرر ٿئي، پر وليد جي وفات بعد سليمان بن عبدالملڪ خليفو ٿيو، جنهن خليفو بنجڻ شرط حجاج بن يوسف جو مڙهه قبر مان ڪڍائي سر عام ساڙايو ۽ حجاج جي سڀني مائٽن کي حڪومت مان برطرف ڪري ڇڏيو. هن محمد بن قاسم کي برطرف ڪري، عراق گُهرائي، ڪوفي جي عامل صالح بن عبدالرحمان وسط جي زندان ۾ قيد ڪرايو، جنهن کيس بدني ۽ ذهني ايذاءُ ڏئي، اڃيو، بُکيو رکي مارايو، ڇو جو حجاج صالح بن عبدالرحمان جي ڀاءُ آدم کي مارايو هو. يعني ته حجاج بن يوسف جي ڏوهن جي سزا محمد بن قاسم کي ملي. (ڪتاب، سنڌ، عرب دؤر صفحو 224-225) انهيءَ جي مقابلي ۾ راڻي لاڏي راجا ڏاهر جي دؤر ۾ به راڻي هئي ۽ محلن ۾ رهي ته وري محمد بن قاسم جي دؤر ۾ به سندس زال جي حيثيت ۾ راڻي ٿي محلن ۾ رهي. وري سندس بطن مان محمد بن قاسم جو پٽ عمرو ڄائو. اهو جڏهن وڏو ٿي سنڌ جو گورنر مقرر ٿيو ته راڻي لاڏي وري گورنر جي ماءُ جي رشتي سان محلن ۾ ئي رهي ۽ سڄي زندگيءَ ۾ ڪڏهن به ڏک ڪونه ڏٺائين. (ڪتاب: سنڌ، عرب دؤر، صفحو 275 ڪتاب: تاريخ سنڌ، از علامه سيد سليمان ندوي، سنڌي ترجمو، صفحو 82) پر اڄ 1966ع ۾ نه محمد بن قاسم آهي نه حجاج بن يوسف، نه راجا ڏاهر آهي، نه خليفو سليمان بن عبدالملڪ، پر سنڌ ۽ سنڌي اڄ به هن ڌرتيءَ تي آباد آهن ۽ سڀاڻي به رهندا. ماڻهن جا مذهب ته تبديل ٿيندا رهن ٿا، پر قوميت ڪانه ٿي تبديل ٿئي. انگريز پنهنجو عيسائي مذهب بدلائي مسلمان ٿي سگهي ٿو، پر پنهنجي قوميت تبديل ڪري پنجابي نٿو ٿي سگهي. مرهٽو پنهنجو هندو مذهب تبديل ڪري مسلمان يا عيسائي ٿي سگهي ٿو، پر هو پٺاڻ يا پنجابي نٿو ٿي سگهي. اهڙيءَ طرح سنڌي هندو پنهنجو مَذهب تبديل ڪري ڪرستان يا مسلمان ٿي سگهي ٿو پر هو ڪڏهن به بنگالي يا بلوچ نٿو ٿي سگهي. يوناني، رومي، عرب ۽ ايراني گذريل هزارين سالن جي عرصي دوران ڪيترائي مذهب تبديل ڪري چُڪا آهن، پر هو هزارين سال اڳ به يوناني، رومي، عرب ۽ ايراني هئا ته اهي اڄ به قومي طور ساڳيا يوناني، رومي، عرب ۽ ايراني آهن. انگريزن جي برصغير هند ـــ پاڪ ۾ اچڻ کان اڳ، هتي به هڪ ڪرستان ڪونه هو، پر اڄ هن ننڍي کنڊ ۾ تقريباً ساڍا ڇهه ڪروڙ ڪرستان يعني عيسائي مذهب مڃيندڙ آهن. ٿي سگهي ٿو ته سڀاڻي اولهه تيمور، انڊونيشيا ۽ سوڊان وانگر اسان واري ننڍي کنڊ ۾ به ڪو عيسائي ملڪ موجود ۾ اچي. اڄ به جو هي ڀڙڀانگ، ويران ۽ کنڊرات جو ڍير اروڙ، تنهن جي باري ۾ سن 95 هجري مطابق 713 عيسوي ۾ عربن طرفان سنڌ جي فتح بابت لکيل تاريخي ڪتاب فتح نامه سنڌ عرف چچ نامون ۾ صفحي نمبر 21 تي لکيل آهي ته: ”خبرن جي راوين ۽ تاريخ جي مصنفن هن طرح سان بيان ڪيو آهي ته اروڙ جو شهر، جو هن وقت سنڌ جو تخت گاهه آهي، سو (اڳئين زماني ۾) سيحُون نديءَ تي، جنهن کي مهراڻ چوندا اهن، قسمين قسمين ماڙين، چراگاهن، گُلن، باغَن، حوضن، نهرن، باغيچن ۽ گلڪارين سان سينگاريل، هڪ وڏو شهر هو. هن رونقدار شهر ۾ راءُ سيهرس بن ساهسي راءُ نالي هڪ راجا رهندو هو، جنهن وٽ گهڻا خزانا ۽ بيحد پوريل ناڻا هئا ۽ جنهن جو عدل دنيا ۾ شعور ۽ سخاوت جهان ۾ پکڙيل هئي. سندس حڪومت جون حدون اڀرندي کان ڪشمير تائين، الهندي کان مڪران تائين، ڏکڻ سمنڊ جي ڪناري ۽ ديبل تائين، اتر کان ڪُردَن جي جبل ۽ ڪيڪانان تائين پکڙيل هيون.“ اسان اروڙ گهمڻ کانپوءِ سِڌا سکر ريلوي اسٽيشن تي پهتاسين، جتان اسان کي نواب شاهه وڃڻو هو. انهيءَ زماني ۾ شاهه محمد شاهه، امداد شاهه جي جڳهه تي نواب شاهه ۾ رهندو هو ۽ پڙهندو به اتي ئي هو. نواب شاهه ۾ سندس سنگت ساٿ سٺي هئي. اسان نواب شاهه جي ٽڪيٽ وٺي اوڏانهن روانا ٿياسين ۽ ريل گاڏيءَ ۾ سفر دوران رستي ۾ مختلف ريلوي اسٽيشنون ڏسندا اچي نواب شاهه ريلوي اسٽيشن تي لٿاسين. اتان ٽانگو ڪري امداد محمد شاهه جي جڳهه تي آياسين. ڪافي دير ٿي وئي هئي، سو ماني کائي سمهي رهياسين. صبح جو سوير اُٿياسين. جڳهه تي پروگرام موجب عزيز ڀنگوار، سڪندر ڀنگوار، اقبال ميمڻ، اسماعيل وساڻ، نثار انصاري ۽ ٻيا به ڪافي دوست اچي گڏ ٿيا، جن سان اسان جي سموري تنظيمي دؤري بابت تفصيلي ڳالهه ٻولهه ٿي. ڪچهريءَ جي اختتام تي مون کي نثار انصاريءَ چيو ته هل ته پاڻ نواب شاهه شهر جو چڪر هڻي اچون، سو اسان پهرين سِڌا نواب شاهه شهر جي مني بازار گهمڻ وياسين. اتان گهمي ڦري ۽ پوءِ شعيب حميريءَ جي گهر ساڻس ملڻ وياسين. پوءِ اسان قاضي فيض محمد سان ملڻ، سندس گهر وياسين، جتي قاضي صاحب پاڻ ته ڪونه هو، پر سندس پٽ هو، جنهن اسان کي چانهه پياري ۽ ڪافي دير ڪچهري ڪئي. قاضي فيض محمد ان زماني ۾ شيخ مجيب الرحمان جي پارٽيءَ پاڪستان عوامي ليگ جو نائب صدر هو. پاڻ ڪيترائي ڪتاب لکيائين، جن ۾ سندس آتم ڪٿا هڪ نهايت دلچسپ ڪتاب آهي. پاڻ ڪِيئن ٿر مان هندستان پوءِ اتان بنگلاديش ويو، اهو سڄو احوال ڪنهن جاسوسي فلم کان گهٽ ڪونهي. پاڻ ڪيترو وقت بنگلاديش ۾ رهي ٿو، پوءِ پاڻ تنگ ٿي، اُتان لنڊن ٿو وڃي. پاڻ لکي ٿو ته مون بنگلاديش وڃي وڏي غلطي ڪئي هئي. انگلينڊ کان واپس پاڪستان اچڻ لاءِ لنڊن ۾ غلام مصطفيٰ جتوئيءَ سان مليو، جيڪو سندس ضلعي نواب شاهه جو رهاڪو ۽ سنڌ جو وزير اعليٰ هو. ان سلسلي ۾ هو ٻين به ڪافي ماڻهن سان مليو. پاڻ لکي ٿو ته نيٺ سواءِ ڪنهن اڳواٽ اجازت جي لنڊن مان هوائي جهاز ۾ چڙهي ڪراچيءَ پهچي ويس. اتي مون کان ڪا پڇ پڇان ڪانه ٿي. مون خوامخواهه پي ٻين ماڻهن جي پٺيان هلي کين منٿون ڪيون. ڪافي دير ڪچهري ڪرڻ کانپوءِ اسان قاضي صاحب جي فرزند کان موڪلائي واپس امداد شاهه جي جڳهه تي آياسين. نثار انصاري پوءِ ڪافي وقت تائين مون وٽ حيدرآباد ايندو رهندو هو. اسان اڪثر ڪري گڏجي فلمون ڏسندا هئاسين. ان وقت يعني 1966ع کان پوءِ آئون وري ڪڏهن به نواب شاهه ڪونه ويو آهيان. اسان جي نواب شاهه ۾ انهيءَ ڏينهن مصروفيت ۾ اتي سنڌ متحده محاذ جي آفيس جي افتتاحي تقريب ۾ شموليت ۽ شامَ جو سنڌ متحده محاذ، نواب شاهه طرفان منعقد تقريب ۾ شرڪت ڪرڻ هو. سنڌ متحده محاذ جا تقريباً سڀئي مرڪزي اڳواڻ نواب شاهه ۾ سيد خير شاهه جي جڳهه تي پهچي چڪا هئا، جن ۾ سائين جي ايم سيد، آغا غلام نبي پٺاڻ، قاضي محمد اڪبر ۽ ٻيا پڻ ڪيترائي سياسي ڪارڪن، اديب ۽ شاعر وڏي تعداد ۾ موجود هئا. اسان به سمورا موجود شاگرد اتي وياسين، جتان پوءِ سڀ گڏجي محاذ جي نواب شاهه شهر ۾ قائم ڪيل آفيس جي افتتاح لاءِ ان آفيس آياسين، جتي سائين جي ايم سيد آفيس جي گيٽ تي ٻڌل ڳاڙهي پٽي ڪينچيءَ سان ڪٽي آفيس جو افتتاح ڪيو. اتي چانهه پارٽيءَ ۾ چڱي خاطر تواضع ڪئي وئي.
انهيءَ دؤر ۾ پهرين بزم صُوفياءِ سنڌ جون سڄي سنڌ ۾ ڪانفرنسون، ٿيون، پوءِ سائين جي ايم سيد جا ڏاڍا سٺا ڪتاب ڇپجي مارڪيٽ ۾ آيا. ان کانپوءِ سنڌ متحده محاذ جو قيام ٿيو، جنهن ۾ سياستدانن کان علاوه ڪيترن ئي نالي وارن دانشورن، اديبن ۽ شاعرن به شرڪت ڪئي. انهن مڙني سياستدانن، دانشورن، عالمن، اديبن، شاعرن ۽ شاگرد اڳواڻن جي ساٿ سان سائين جي ايم سيد جي سڄي سنڌ ۾، جلسن ۽ جلوسن دوران، انهن سڀني ڳالهين ۽ سرگرمين جي نتيجي طور سنڌ اندر پيپلز پارٽيءَ جي مقابلي ۾ سنڌ متحده محاذ به هڪ ڪافي سگهاري ڌُر ٿي سنڌ ۾ اڀري. پر سنڌ متحده محاذ ۾ ايوب کُهڙي، پير علي محمد راشدي، قاضي اڪبر، غلام نبي ميمڻ ۽ ٻين جي محاذ ۾ شامل ٿيڻ ڪري، سڄي سنڌ جو سمورو ترقي پسند سياسي لڏو ناراض ٿي ويو ۽ پڻ ذوالفقار علي ڀٽي جي شخصيت ۽ سنڌ اندر سندس طوفاني دؤرن سبب، پيپلز پارٽي تمام گهڻو اڳيان نڪري وئي. جنهن ڪري سنڌ متحده محاذ کي سندس اڳواڻ ۽ همدرد به ڪافي تعداد ۾ ڇڏي ويا. مون اڳ ۾ به عرض ڪيو آهي ته سنڌ متحده محاذ جو جنرل سيڪريٽري آغا غلام نبي پٺاڻ به محاذ ڇڏي پيپلز پارٽيءَ ۾ شامل ٿيو. ان هوندي به سائين جي ايم سيد جي پنهنجي شخصيت، انهيءَ دؤر ۾ سنڌ اندر ايتري ته گهڻي اڀري اڳيان آئي، جو اها اڄ به ڀُٽي جي ڀِيٽ ۾ سڄي سنڌ اندر برقرار آهي. جيتوڻيڪ سائينءَ جي جيئري ۽ سندس وفات کانپوءِ، جيئي سنڌ محاذ مان ٽُٽي ٻيون به ڏهاڪو کن پارٽيون ٺهي چُڪيون آهن، پر سواءِ ڊاڪٽر قادر مگسيءَ جي ترقي پسند پارٽيءَ جي، اهي سموريون پارٽيون نعرو سائين جي ايم سيد جو ئي هڻن ٿيون ۽ سندن تعليمات جو سمورو ذخيرو سائينءَ جي ڪتابن تي مشتمل آهي، جن کي وري وري ڇپائي، سنڌ جي هر ننڍي وڏي بڪ اسٽال تي پڙهندڙن لاءِ مهيا ڪيو ويو آهي. سنڌ جو اڄوڪو نئون نسل، جنهن ڀٽي ۽ جي ايم سيد کي ڏٺو به ڪونه آهي، پر اهو به اڄ ڀٽي ۽ سائين جي ايم سيد جا نعرا هڻي ٿو ۽ سنڌ جو شايد ئي ڪو اهڙو ننڍو وڏو ڳوٺ هجي، جِت جي ايم سيد ۽ ڀٽي جا فوٽو ۽ جھنڊا لڳل نه هجن. باقي اڄ جي قوم پرستن جو جوش جذبو، نئين پير پاڳاري واري قاسم آباد ۾ جلسي ۾ ۽ نواز شريف جي سنڌ ۾ اليڪشن وارن دورن ۾ ڏسڻ وٽان هو، جڏهن اسان کي سنڌ ۽ سنڌين جي نجات هڪ وڏي پير ۽ هڪ پنجابي قوم پرست ليڊر ۾ ڏسڻ آئي.