6
حضرت عيسيٰ عليه السلام جي حياتيءَ ۾ عيسائي مذهبي لکڻين ۾ شراب نوشيءَ تي تنقيد ٿيل هئي، پر ان تي بندش ڪانه هئي ۽ دوا طور استعمال جو مشورو به ڏنل هو. روم جي ڪيترن ئي بادشاهن شراب نوشيءَ واري علت جا هڪٻئي پٺيان رڪارڊ توڙي ڇڏيا. پر سن 69 عيسوي کان پوءِ سڄي رومي سلطنت ۾ شراب نوشيءَ ۾ آهستي آهستي گهٽتائي ٿيڻ لڳي. سن 600ع ۾ رسول ڪريم حضرت محمد صلي الله عليه وآله وسلم جن پنهنجي امت کي شراب نوشيءَ کان مڪمل طور منع ڪئي ۽ ان کي حرام قرار ڏنو ٻُڌمت وارن ۽ هندو برهمڻن به شراب نوشيءَ کان پاڻ کي پري رکيو ۽ پاڻ کي بچايو.
سن 1100ع ڌاري اِٽليءَ ۾ هڪڙي طبعي درسگاهه وارن وڌيڪَ خالص ۽ وڌيڪَ نشي وارو شراب چڪائڻ شروع ڪيو. يورپي تاريخ جي وچئين دور ۾ يورپ ۾ ڪنئين قسمن جو شراب، بيئر ۽ مِيڊ يعني ماکيءَ مان ٺهيل شراب جي تياري ۽ استعمال وافر مقدار ۾ ٿيندو رهيو. پوري يورپ ۾ اٽليءَ، اِسپين ۽ فرانس ۾ شراب جو واپرو گهڻو رهيو. عيسائي راهبن تمام سٺي قسم جو بيئر چِڪائڻ شروع ڪيو، جنهن ۾ شراب جا ڪيترائي قسم ملائي، ڪَلِيسائن ۾ ٿيندڙ مذهبي تقريبن دؤران استعمال ڪيو ويندو هو. بيئر چڪائڻ جو عمل جرمنيءَ ۾ به اسرڻ لڳو، جتي مختلف شهرن جا ڪلاڙ بهتر قسم جو بيئر ٺاهڻ لاءِ مقابلا ڪرڻ لڳا. يورپي تاريخ جي وچئين دور جي پڇاڙيءَ ۾ شراب ۽ بيئر جي پيداوار پنهنجو رُخ انگلينڊ ۽ اسڪاٽ لينڊ ڏانهن ڪيو ۽ جلد ئي شراب چِڪائڻ جا ڪارخانا، اتي جي اهم صنعت جي حيثيت اختيار ڪري ويا. سن 1600ع ۾ انگلينڊ ۾ شراب نوشيءَ هڪ ناگوار سماجي مسئلي جي صورت اختيار ڪئي ۽ شراب کي ڏوهن ۽ گناهن ڪرڻ لاءِ اُڪسائڻ وارو مشروب چوڻ لڳا. پوءِ نئين شروع ٿيل صديءَ ۾ يورپ جي مذهبي ٽولن، آمريڪا کنڊ ۾ وڃي، اتي شراب نوشيءَ کان پرهيز ڪرڻ ۽ پرهيز ڪرائڻ واريون جماعتون جوڙيون ۽ شراب نوشيءَ خلاف تبليغ شروع ڪئي. عيسائين جي پروٽيسٽنٽ يعني احتجاج ڪندڙ فرقي وارن شرابن کي يورپ ۾ الله تعاليٰ طرفان عطا ڪيل تحفو قرار ڏنو ۽ چيو ته شراب صحت، وِندر ورونهن ۽ خوشي حال ڪرڻ لاءِ استعمال ڪرڻ گهرجي، پر ان جو حد کان وڌيڪَ استعمال ڏوهه ۽ گناهه قرار ڏنو ويو. اِنهيءَ ڏِسِ ۾ انسان زات طرفان توازن قائم ڪرڻ جي ڪوشش سان اِسپين ۽ پولينڊ جو هاري طبقو هڪ ڏينهن ۾ سراسري طور بيئر جا ٽي ليٽر واپرائيندو هو ۽ انگلينڊ جي ڪِن علائقن ۾ هڪ ماڻهو هڪ هفتي دوران بيئر ۽ شراب جون سترهن کن پِنٽون استعمال ڪندو هو. ان جي ڀيٽ ۾ اڄڪلهه اُتي هڪ ماڻهو هڪ هفتي ۾ فقط ٽي پنٽون واپرائي ٿو. سُئيڊن ۽ ڊينمارڪ جي بحري جهان جا خلاصي ۽ مزدور، هڪ ماڻهو روزانو هڪ گيلن يعني نَوَ پنٽون بيئر جون واپرائيندو هو. آمريڪا ۾ شراب چِڪائڻ جو پهريون ڪارخانو اسٽيٽَن ٻيٽ تي قائم ڪيو ويو ۽ مساچُوسيٽس رياست ۾ بيئر ٺاهڻ ۾ ڪم ايندڙ هاپس Hopps نالي ٻوٽن جي پوک چالو ڪرائي وئي ته جيئن ڪارخاني کي ان پوک جو گهربل مقدار پهچائي سگهجي. مساچوسيٽس رياست جي بوسٽن شهر ۾ رَمِ Rum نالي شراب جو قسم ٺاهڻ لاءِ سن 1657ع ۾ هڪ ڪارخانو چالو ڪيو ويو ۽ ترت پوءِ شراب چِڪائڻ واري صنعت ترقي يافته صنعت ٿي اڀري ۽ رياستي ضرورت کان وڌيڪَ مقدار ۾ پيداوار ٿيڻ سبب شراب جي مخصوص مقدار تي مختلف رياست محصول مقرر ڪري وصول شروع ڪئي ته شراب جي ڪارخانيدارن ۽ واپارين ٽيڪس کان بچڻ خاطر شراب جي سمگلنگ شروع ڪئي. سن 1700ع جي شروعات ۾ انگلينڊ ۾ جِنِ ۽ ٻيصن قسمن جي شراب جي پيداوار لکين گيلنن کان به وَڌي وئي. سن 1733ع ۾ فقط لنڊن شهر جي پسگردائيءَ ۾ يارهن مِلِئين گيلن يعني هڪ ڪروڙ ڏوهه لک گيلن جن نالي وارو شراب تيار ٿيو، جنهن ڪري لنڊن شهر جو غريب ماڻهو به اهو شراب پيئڻ جهڙو ٿي پيو ۽ شراب نوشي عام ۽ هڪ سماجي بُرائيءَ جي صورت اختيار ڪئي. انهيءَ تي ضابطو آڻڻ لاءِ شراب تي ڳرو محصول مڙهيو ويو.
صنعت ڪاري وَڌڻ ۽ پکڻڻ سان گڏ سماج ۾ ڀَروَسي، اعتبار سنجيدگيءَ ۽ سِياڻپ وارو ماحول به پيدا ٿيڻ لڳو ۽ ڪارخانن ۾ ڪم لاءِ وڌيڪَ گهربل تعداد ۾ مزور ڀرتي ٿيڻ لڳا. اهڙيءَ ريت پيداواري عمل ۾ واڌارو ۽ سڌارو ٿيو. پهرين عالمي لڙائيءَ دوران آمريڪا مُلڪ، پنهنجي قانون سازي اداري ڪانگريس پاران ٺاهيل قانون تحت شراب تي مڪمل بندش وجھڻ جي ناڪام ڪوشش ڪئي. نتيجي طور ماڻهن جي اڪثريت جي پسنديده مشروب جي حاصل ڪرڻ خاطر شراب جو ناجائز ڪاروبار شروع ٿيو ۽ اهو ڏوهه وارو عمل زور وٺي ويو، جيئن اڄڪلهه پاڪستان ۾ ٺرو عام آهي. سماجي تاريخ ۾ الڪوهل يعني شراب مختلف مقصدن لاءِ ڪم ايندو ۽ گهڻو ڪري مختلف نتيجا ڏيندو رهيو آهي. انساني تهذيب جي شروعات کان وڍي اڄ تائين شراب يهودي، عيسائي ۽ هندو مذهب ۽ مذهبي عبادت ۽ مختلف رسمن ۽ رواجن ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي. شراب وندر ورونهن کان سواءِ انساني غِذات جو اهم عنصر، زخم ڇُٽائڻ جي دوا ۽ آڳاٽي زماني ۾ سُور ڇڏائڻ جي اهم دوا طور استعمال ٿيندو هو. شراب اڄ به انهيءَ مقصد لاءِ ڪم آندو پيو وڃي. ٻئي طرف انهيءَ جو غلط استعمال به ٿيندو رهيو آهي، پر مجموعي طور انسان ذات لاءِ اُهو ان جي دريافت، کان وٺي صحت، معيشت ۽ وِندر وِرُونهن واسطي سدائين استعمال ٿيندو رهيو آهي. اڄ به پاڪستان جي هر وڏي شهر اندر پوش سوسائٽيءَ ۾ زالين مُڙسين بنا ڪنهن به خوف ۽ حجاب جي استعمال ٿيندو رهندو آهي. الڪوهل عربي ٻوليءَ جو لفظ آهي، پر شراب لاءِ انگريزي ٻوليءَ ۾ به اهو ئي عربي لفظ الڪوهل استعمال ٿئي ٿو.
مولانا روميءَ جو چوڻ آهي ته جيڪي دوست توسان شراب پيئڻ ڪري گڏ آهن، اهي تنهنجا دوست توسان صرف تيستائين گڏ آهن، جيستائين تون شراب ٿو پيئين، جڏهن تون شراب پيئڻ ڇڏي ڏيندين، تڏهن هو به توکي ڇڏي ويندا! واقعي ! جيستائين آئون شراب پيئندو هوس، تيستائين ٻني يا ڪراچيءَ ۾ انهيءَ محفل ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ ڪنئين اديب، دانشور، سياستدان، اسيمبلي ميمبر، وڏا وڏا ڪامورا، درگاهه نشين الاجي ڪٿان ڪٿان اچي اويل سويل ڪڙڪندا هئا، پر جڏهن شراب ڇڏيم، ته پوءِ انهن به اچڻ ڇڏي ڏنو. مون شراب پيئڻ آڪٽوبر 1999ع ۾ ڇڏي ڏنو ته هاڻ بدن مان سور ۽ هيڻائي به ختم ٿي وئي آهي. اڳي ننڊ مان اُٿڻ مهل جهڙو بيمار لڳندو هئس، پر هاڻ بلڪل تازو توانو ٿي ننڊ مان اٿي، واڪ ڪري پوءِ چانهه پي تيار ٿيندو آهيان. سو عرض پي ڪيم ته جڏهن شراب ڇڏيم ته انهن ماڻهن وري ڪڏهن به مُڙي مون ڏانهن ڪونه نِهاريو. انهن وري پنهنجا ٻيا شرابي دوست ڳولهي لڌا، ڇو ته هو منهنجا نه پر شراب جا دوست هئا ! واقعي ! مولانا روميءَ واري ڳالهه صحيح ثابت ٿي، يعني رات گئي، بات گئي ! پر شاهه لطيف چئي ٿو: ”منڌ پيئندي مون، ساجن صحيح سڃاتو“ شراب جي باري ۾ آمريڪن چون More Whiskey, more thinking انگريز چون: Whiskey in, truth out ۽ سڄي دنيا چوي One for road four to gather يورپ ۾ انگريز شراب جي واکاڻ ڪن، فرينچ، وائين جي، جرمن، بيئر جي ۽ رومن سندن ٺهيل ڳاڙهي شراب جي پر آمريڪن لاءِ سڀ اکين تي ! حقيقت ۾ اصل ڳالهه پي ٿي منهنجي ۽ عبدالحڪيم شاهه جي شراب پيئڻ واري ته اسان شراب پي ٽن ٿي اچي راڳ جي محفل ۾ شريڪ ٿياسين ته هنن هيڏي ساري محفل جي انائونسمينٽ کڻي منهنجي حوالي ڪئي، ڇو ته انهيءَ دور ۾ سنڌ متحده محاذ ۽ بزم صوفياء سنڌ جي گهڻو ڪري سڀني جلسن ۽ محفلن جي انائونسمينٽ آئون ڪندو هئس. راڳ جي محفل ختم ٿيڻ کانپوءِ اسان وڃي پنهنجي مخصوص اوطاق ۾ آرامي ٿياسين. سائينءَ جي اهڙي فنڪشن لاءِ هر ضلعي جي ماڻهن لاءِ جدا جدا اوطاقون مخصوص ڪيل هونديون هيون. ڪجهه خاص مهمان سائينءَ جي درياهه جي ڪپ تي اڏيل بنگلي تي رهندا هئا، نه ته ٻيا سڀ مهمان سڄي شهر جي ماڻهن جي اوطاق تي رهائبا هئا، جتي انهن لاءِ هنڌ بستري ۽ کاڌي پيتي جو مڪمل بندوبست ٿيل هوندو هو ۽ ڪنهن شيءِ جي ڪمي ڪانه محسوس ٿيندي هئي، ويندي هر ماڻهوءَ لاءِ رات جو کير پيئڻ جو به انتظام ٿيل هوندو هو. بابا ۽ آئون ڪڏهن ڪڏهن سن وارن پليجن وٽ به وڃي رهندا هئاسين صبح سوير تيار ٿي اسان جيپن ۾ چڙهي رني ڪوٽ ڏانهن روانا ٿياسين. سن ۽ رني ڪوٽ جي وچ ۾ هينئر پڪو رستو ٺهيل آهي، پر انهيءَ وقت اوڏانهن وڃڻ لاءِ ڪو مخصوص ڪچو رستو يا پيچرو به ڪونه هوندو هو. تنهنڪري رني ڪوٽ وڃڻ لاءِ ڪيترن ورن وڪڙن وارن رستن تان گذرندي، ڪافي وقت ۽ دشواريءَ کانپوءِ اُت پهچبو هو. سن ۽ رني ڪ وٽ جي وچ ۾ ڪنهن ڳوٺ يا آباديءَ جو نالو نشان به ڪونه هوندو هو. البت ڪٿي ڪٿي ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ گهر پري کان ڏسڻ ۾ ايندا هئا. قلعي تي چڙهي چوڌاري نظر وجھڻ سان پري پري ڪجهه مال به چرندي ڏسڻ ۾ ايندو هو. اسان انهيءَ دشوار رستي تان هلندي هلندي اچي هن عظيم يادگار قلعي جي دروازي تي بيٺاسين. قلعي کي دروازو ته لڳل ڪونه هو، پر محسوس ٿيو ته هت ئي دروازو هوندو. اسان سڀ جيپن مان لهي هيٺ بيٺاسين ته، قلعي اندر وري اسان کي گهمائڻ لاءِ اٺ تيار بيٺا هئا، جن تي چڙهي قلعو اندر گهمڻ لاءِ روانا ٿياسين. هن قافلي ۾ اسان سان گڏ گهڻو ڪري ڪانفرنس ۾ شريڪ سڀ مک مندوبين هئا. هي قلعو ڏسڻ ماڻهوءَ کي عجيب ٿو ٿئي ته سنڌ ۾ هي قلعو ڪنهن اڏايو ۽ ڇو ٺهرايو، سو به بالڪل هڪ سنسان هنڌ تي، سا ڳالهه اڃا ڪنهن کي به سمجهه ۾ ڪانه آئي آهي، باقي هر محقق جو پنهنجو ذاتي ۽ انفرادي رايو آهي. عموماً سڄي دنيا ۾ حاڪم پنهنجن ملڪن ۾ مناسب ماڳن تي قلعا اڏائي، انهن ۾ پاڻ، سندن ٻار، ويجھا مائٽ، خزانو، اسلح ۽ فوج کي رکي رهڻ لڳا. رني ڪوٽ نالي قلعي اندر سواءِ ٻن ننڍن قلعن جي، ٻي ڪا به اڏاوت نظر نٿي اچي. هيءَ ڳالهه سمجهه ۾ نٿي اچي ته سنڌي قوم سوين سالن جي تاريخ دؤران هميشه Defensive قوم طور نظر ٿي اچي، نه ڪا Offensive قوم ! ته پوءِ انهيءَ قوم کي اهڙي تمام وڏي قلعي جي هن سنسان جابلو علائقي ۾ اڏائڻ جي ڪهڙي ضرورت هئي؟ حقيقت ۾ هن جيڏو وڏو قلعو سڄي هندستان ۾ ڪٿ به نظر نٿو اچي، جڏهن ته هندستان ۾ اشوڪا ۽ اڪبر اعظم جهڙا تمام وڏي ايراضيءَ تي حڪومت ڪندڙ حاڪم به ٿي گذريا آهن، تن به رني ڪوٽ جيڏا وڏا قلعا ڪونه ٺهرايا، جيتوڻيڪ سندن ملڪن جون سرحدون اولهه طرف ايران ته ٻي طرف اتر ۾ چين تائين پکڙيل هيون ۽ انهيءَ دؤر ۾ دنيا جون تمام وڏيون ۽ تمام سگهاريون بادشاهتون هيون. هندستان ۾ مون خود مغل دؤر جا وڏا قلعا جهڙوڪ: پشاور ۾ حصار قلعو، آگره ۽ فتح پور سڪريءَ ۾ ٺهيل قلعو، دهليءَ جو لال قلعو ۽ لاهور جو بادشاهي قلعو ڏٺا آهن، اهي قلعا رني ڪوٽ کان تمام ننڍا قلعا آهن. اسان اٺن تان لهي ڪوٽ اندر ٺهيل ننڍن قلعن مان هڪ قلعي ”ميري“ کي ڏسڻ وياسين. تنهن کانپوءِ قلعي جي ڀتين تي چڙهي پري پري تائين هن علائقي جا منظر ڏٺا. اسان مان جن ماڻهن وٽ ڪيميرائون هيون، انهن جام فوٽو ڪڍيا. جن همراهن وٽ نوٽ بڪ هئا، اُنهن نوٽس پي لکيا ته ڪي همراهه وري اتان ننڍا ننڍا سهڻا ۽ وڻندڙ پٿر چونڊي پنهنجن ٿيلهن ۾ وجھي رهيا هئا ۽ هر هڪ پٿر بابت پنهنجي پنهنجي راءِ ڏئي رهيا هئا. مون ڏٺو ته ڪي پٿر اڌ ڪاٺ ته اڌ پٿر جي صورت ۾ هئا، جن کي ڏسي ڏاڍي حيرت ٿي. اهڙي قسم جا پٿر مون زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو هتي ئي ڏٺا، وري سڄي زندگيءَ ۾ سڄي دنيا اندر گهمندي، ڪٿ به نه ڏٺا، جيتوڻيڪ اڄ آئون دنيا جا چاليهه ملڪ ۽ سؤ کان به وڌيڪَ شهرن ۾ تقريباً سمورا عجائب گهر گهمي چڪو آهيان، پر سڄي دنيا اندر اهڙن نرالن پٿرن ڏسڻ جو اتفاق نه ٿيو. اسان ٻن پهرن جي ماني به قلعي اندر کاڌي، جنهن جو اڳئي بندوبست ٿيل هو. سج لهڻ کان ٿورو اڳ اسان واپس سن شهر لاءِ روانا ٿياسين. بابا ٻي جيپ ۾ هو تنهن انهيءَ جيپ مان لهي اچي ڏٺو ته آئون جيپ ۾ ويٺل آهيان يا نه، تنهنجي پڪ ڪري پوءِ پاڻ اطمينان سان مشڪندي وڃي پنهنجي جيپ ۾ ويٺو ته اسان جي سواريءَ واري جيپ ۾ ويٺلن سڀني همراهن مون کي چيو ته عبدالحئي، پڻهين توکي ڏاڍو ٿو ڀانئي! اسان جون جيپون واپسيءَ ۾ وڌيڪَ تيز هلنديون رستي جي دَزَ اُڏائينديون رات جو اچي سن پهتيون. جن وٽ گاڏيون پنهنجون هيون، سي سن پهچڻ شرط پنهنجي ٻين منزلن ڏانهن روانا ٿي ويا، پر آئون ۽ شاهه محمد شاهه اتي ترسي پياسين، ڇو ته اسان کي سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جي سلسلي ۾ سڄي سنڌ جي تنظيمي دؤرو ڪرڻو هو ۽ ان جي شروعات دادوءَ کان ڪرڻي هئي. سو رات سن ۾ گذاري، سواءِ سائينءَ جي ڪچهريءَ جي، ڇو ته سائينءَ کي ٻن ٽن راتين جو اوجاڳو هو تنهنڪري پاڻ ڪچهريءَ واري اوطاق تي اها رات ڪونه آيو ۽ اسين به ٿڪل هئاسين سي جلد وڃي آرامي ٿياسين.