5
سنڌ اسيمبليءَ جي 110 ميمبرن مان ون يونٽ ٺهڻ جي خلاف ووٽ ڏيندڙ هئا (1) جناب غلام مصطفيٰ ڀرڳڙي (بيريسٽر غلام ۾حمد خان ڀرڳڙيءَ جو پٽ، ضلعو عمر ڪوٽ). (2) جناب شيخ خورشيد احمد، ضلعو حيدرآباد (3) جناب عبدالحميد جتوئي، ضلعو دادو، ان جي پٽ لياقت علي جتوئي، جنهن جنرل مشرف جي دؤر حڪومت ۾ بحيثيت وفاقي وزير براءِ ايريگيشن ۽ پاور اعلان ڪيو ته سڄي سنڌ ڪالاباغ ڊيم جي حق ۾ آئون مهم هلائيندس. (4) جناب پير الاهي بخش ضلعو دادو، پير مظهر جو ڏاڏو ۽ (5) رهبر سنڌ، سائين جي ايم سيد، جنهن کي گرفتار ڪري جيل ڀيڙو ڪيو ويو هو. افسوس جي ڳالهه آهي ته سن 1970ع واري اليڪشن ۾ سائين جي ايم سيد جي سامهون پيپلز پارٽيءَ جي ٽڪيٽ تي بيٺل اميدوار ملڪ سڪندر کٽيو، جنهن سنڌ اسيمبليءَ جي ميمبر طور ون يونٽ جي حق ۾ ووٽ ڏنو هو. جن ميمبرن سنڌ جو سودو ڪري ون يونٽ جي حق ۾ ووٽ ڏنا، انهن جا نالا هيٺيان آهن.
ضلعي ٺٽي جا اهي ميمبر جن ون يونٽ جي حق ۾ ووٽ ڏيئي، هميشه لاءِ سنڌ جو نالو ئي ختم ڪري ڇڏيو اهي هئا.
(1) حاجي صادق علي ميمڻ، اڳوڻو صوبائي وزير، صادق علي ميمڻ جو ڏاڏو (2) عثمان ملڪاڻي، موجوده سنڌ اسيمبليءَ جي ميمبر، محمد علي ملڪاڻيءَ جو ڏاڏو (3) مامون خان ملڪاڻي، سابق صوبائي وزير غلام قادر ملڪاڻيءَ ۽ عثمان ملڪاڻيءَ جو پيءُ (4) محمد يوسف چانڊيو، اقبال چانڊئي جو ڏاڏو (5) علي اصغر شاهه شيرازي، اعجاز شاهه شيرازي ۽ شفقت شاهه شيرازيءَ جو چاچو (6) خان بهادر فضل محمد لغاري، ريحانه لغاريءَ جو ڏاڏو (7) سيد مهر علي شاهه، بابو شاهه ۽ شفيق شاهه جو نانو. ٺٽي ضلعي کان سواءِ باقي سنڌ جي انهن اسيمبلي ميمبرن جا نالا، جن سنڌ کي سابق سنڌ ڪرائي ۽ کيس باهه جي مچ ۾ اڇلائي، پاڻ به انهي مچ ۾ سرڻ لڳا. پوءِ سندن عزت ون يونٽ دؤر ۾ اها وڃي بيٺي، جو آغا شهاب الدين پنهنجي ڪتاب ”شهاب نامو“ جي صفحي 52 تي لکي ٿو ته غلام مصطفيٰ جتوئيءَ ک به، نواب شاهه جو ايس پي ڊسوزا ٻه ٽي ڪلاڪ ٻاهر انتظار ڪرائي پوءِ ملاقات لاءِ اندر گهرائيندو هو ۽ مون پنهنجي اکين سان ڏٺو ته جڏهن محمد يوسف چانڊيو قومي اسيمبليءَ جو ميمبر ۽ مرڪز ۾ پارليامينٽري سيڪريِٽري هو، پر تڏهن به پاڻ ڊپٽي ڪمشنر ٺٽو کي سِلپ اماڻيندو هو، ۽ جڏهن ڊي سي گهرائيندو هو، تڏهن پاڻ ان جي آفيس ۾ داخل ٿيندو هو. ون يونٽ جي حق ۾ ووٽ ڏيندڙ سنڌ اسيمبلي ميمبر جا نالا هيٺيان آهن. (1) مخدوم محمد زمان، طالب الموليٰ (2) پير علي محمد راشدي (3) حاجي مولا بخش سومرو (4) عبدالمجيد خان جتوئي (5) مير علي احمد ٽالپر (6) مير بنده علي خان ٽالپر (7) قاضي محمد اڪبر (8) رحيم بخش سومرو (9) ملڪ سڪندر خان (10) عبدالله خان مهيسر (11) عبدالفتاح ميمڻ (12) قاضي عبدالمنان (13) ڄام بشير احمد ڏهر (14) مير احمد خان ٽالپر (15) احمد خان راڄپر (16) احمد خان ڀٽو (17) مير احمد خان پٺاڻ (8) ٺاڪر آئيدان سنگهه (19) بيگم عائشه عزيز (20) علي بلاول خان ڊومڪي (21) سردار علي گوهر خان مهر (22) علي گوهر کهڙو (23) علي حسن منگي (24) علي نواز خان ڌاريجو (25) مير علي نواز خان ٽالپر (26) پير عالي شاهه جيلاني (27) ڄام امير الهه بچايو خان (28) علڻ خان لغاري (29) امير بخش مهر (30) ڄام امير علي خان (31) آغا بدر الدين دراني (32) ڌرم داس موٽومل (33) دوست محمد هڪڙو (34) فيض محمد صندل (35) فقير محمد اُنڙ (36) حاجي غلام علي ميمڻ (37) حاجي خان محمد مري (38) سيد غلام حيدر شاهه (39) سيد غلام حيدر شاهه ولد نواب شاهه (40) غلام قادر ناريجو (41) غلام نبي ڏهراج (42) غلام رسول خان جتوئي (43) غلام رسول شاهه جيلاني (44) غلام رسول ڪيهر (45) سيد گل محمد شاهه (46) حاجي گل محمد کيڙو (47) گل جي مينگهواڙ (48) حاجي حسين فاروقي (49) مير امام بخش ٽالپر (50) مير جعفر خان جمالي (51) جان محمد ڀائي خان (52) قادر بخش تنيو (53) سيد ڪرارو شاهه (54) سيد خير شاهه (55) خان محمد بوزدار (56) محبوب شاهه، پير رسول بخش شاهه (57) موسيٰ خان ٻگهيو (58) سيد مبارڪ علي شاهه (59) سردار محمد قمر علي شاهه (60) محمد اشفاق (61) محمد بخش سرڪي (62) حاجي پير محمد، حسين بخش (63) سيد محمد حسن شاهه (64) حاجي محمد حيات جوڻيجو (65) سردار جعفر خان بليدي (66) پير مهدي شاهه جهنڊي وارو (67) سيد محمد زمان شاهه بقادار شاهه (68) حاجي نجم الدين سريوال لغاري (69) نصير محمد مدواڻي (70) سردار نور محمد بجاراڻي (71) نور محمد راهمون (72) سيد نور محمد شاهه (73) رسول بخش جوڻيجو (74) روپ چند، چيلا رام (75) روپ چند لوهاڻو (76) ڊاڪٽر سعيد الدين صالح (77) سيف الله خان مگسي (78) پير صالح شاهه (79) مل لوهاڻو (80) سوائي سنگهه سوڍو (81) شاهنواز پيرزادو (82) نظر حسين شاهه (83) شاهل خان کوسو (84) سيرو مل ڪرپال داس (85) سلطان احمد چانڊيو (86) مير سندر خان سُندراڻي (87) بيگم طاهره آغا (88) سيٺ ٽيئون مل (89) توڳاچي جمير محمد نوهڙيو (90) نواب زاهد علي خان.
هڪ تجربيڪار کڙپيل عورت کي ڪنهن نوخيز ڇوڪريءَ ٻڌايو ته منهنجو يار مون کي ڏاڍو ڀائيندو آهي. مون کي چئين ته توکي شهر وٺي هلندس. اُت توکي جام زيور، ڪپڙا ۽ ٻيو سامان وٺي ڏيندس ۽ توکي تنهنجي پسند جي هر شيءِ وٺي ڏيندس. تڏهن انهيءَ عورت کانئس پڇيو ته اهي قول ۽ واعدا روح رچندين کان اڳ ڪئين يا پوءِ؟ تنهن تي ڇوڪريءَ چئيس ته سڀ قول ۽ وعدا اڳ ڪئين. تڏهن کڙپيل عورت کيس سمجهايو ته پوءِ هاڻ انهن ڳالهين کي وساري ڇڏ. سو ون يونٽ ٺهڻ کان پهرين ته وڏا واعدا ڪيا ويا، پر ون يونٽ ٺهڻ کانپوءِ جيڪي ويڌن پنجابين سنڌين سان ڪيا، تن جو ڪو مثال ڪونهي، جيڪو اسان اڃا تائين پيا ڀوڳيون. اهڙا ئي واعدا سنڌين سان پاڪستان ٺهڻ کان اڳ به ڪياويا هئا، جن جو مثال قرارداد پاڪستان جو اهو متن آهي، جيڪو لاهور اجلاس ۾ پاس ڪيو ويو هو. ان ۾ واضح طور ڄاڻايل آهي ته ملڪ جا سڀ صوبا انڊپينڊنٽ اسٽيٽس هوندا ۽ جڏهن به ڪا اسٽيٽ چاهيندي تڏهن اها فيڊريشن کان ڌار ٿي سگهندي، پر هاڻ ته نه بجي بانس نه بجي بانسري، سو هنن ته هزارين سالن کان هن ڌرتيءَ تي قائم دائم سنڌ جو وجود ئي ختم ڪري کيس ”سابق سنڌ“ يا ”وادي مهراڻ“ ڪري ڇڏيو. ون يونٽ جو دؤر سنڌين لاءِ ڏاڍو ڏکيو دؤر هو، جنهن بابت سوين ڪتاب لکيل آهن، پر هاڻ اهو ماضيءَ جو داستان آهي. انهن ڪتابن کي هاڻ ڪير ٿو پڙهي! نئين نسل کي ته انهيءَ جي ڪا خبر ئي ڪانهي ته انهيءَ دؤر جي نسل، انهيءَ دؤر ۾ ڇا ڇا نه لوڙهيو. پاڻ هاڻ وري اچون ٿا انهن ڏکين ڏينهن جي ڪجهه يادن کي ورجائڻ. مغربي پاڪستان يا ون يونٽ ٺهڻ کانپوءِ (1) سنڌ جي اسي ڪروڙ روپين جي سرڪاري خرچ تي ٺهيل ڪوٽڙي بيريج جون سرسبز زمينون، جيڪي بدين، ٺٽو، ٽنڊو محمد خان ۾ هيون سي پنجابي مليٽري ۽ سول سرڪاري ملازمن کي مفت ۾ ڏنيون ويون. انهيءَ ڪري انهن ضلعن ۾ هاڻ وڏي تعداد ۾ پنجابي آهن. (2) سڄي سنڌ ۾ پنجابي سرڪاري ڪامورا ۽ ملازم مقرر ڪري پنجابين کي سنڌين مٿان حاڪم طور مقرر ڪيو ويو. انهيءَ دؤر ۾ سنڌ تي مڙهيل ملازمن بابت مون “They Ruled Sindh for Fifteen Years” نالي هڪ ڪتابچو لکيو، جنهن ڪري مون کي گرفتار ڪيو ويو. (3) سنڌ صوبي جي بچت ۾ 33 ڪروڙ روپيا، جيڪي سنڌ جي مختلف منصوبن لاءِ رکيل هئا، اهي پيسا انهن منصوبن تي خرچ ڪرڻ بجاءِ پنجاب ۾ ۽ سنڌ ۾ آندل پنجابي آبادگارن تجي خرچ ڪيا ويا، ٻئي طرف پنجاب صوبي تي انهيءَ وقت هڪ ارب روپين جو قرض هو، اهو هاڻي ون يونٽ ۾ شامل ڪيل باقي ٽن صوبن کي به ڀرڻو هو. (4) ون يونٽ دوران اپر سنڌ ۾ گُڊو بيراج تعمير ڪيو ويو ۽ ان بيراج جون سموريون زمينون وينديون اُتي موجود ٻيلا وڍي تيار ڪيل زمينون به ڪوٽڙي بيراج جي زمينن وانگر پنجابي مليٽري ۽ سول ملازمن ۾ مفت ۾ ورهايون ويون. (5) انگريزن پنهنجي دؤرِ حڪومت ۾ پنجاب جي پنجن درياهن تي پنجاب جو ۽ صرف هڪ يعني سنڌو درياهه تي سنڌ جو حق قائم رکيو ۽ انهن پنجاب حڪومت کي سنڌو نديءَ تي ڪو هڪ بيراج به ٺاهڻ نه ڏنو، پر ون يونٽ ۽ ان کانپوءِ پنجابين پنجاب اندر سنڌو نديءَ تي پنج بيراج قائم ڪري پنجاب جون هزارين سالن کان غير آباد رهندڙ زمينون آباد ڪيون، جنهن ڪري سنڌ ۾ پاڻيءَ جي کوٽَ سبب سنڌ جون هزارين سالن کان آباد ٿيندڙ زمينون غير آباد ٿي ويون ۽ خاص ڪري پاڪستان ۽ سنڌ جي آخري يعني ڪوٽڙي بيراج جون آباد زمينون گهڻي ڀاڱي غير آباد ٿي ويون. انهيءَ ڪري ٺٽي، بدين ۽ ٽنڊي محمد خان جي ماڻهن ڏاڍو لوڙيو، ۽ درياهه جو ڊيلٽا يعني ڇوڙ وارو ڀاڱو تباهه ٿي ويو ۽ اتي تمر وڻ جا ٻيلا بلڪل ختم ٿي ويا. (6) سنڌ ۾ انگريز دؤر کان وٺي سنڌي ٻولي صوبي جي سرڪاري ٻولي هئي، جيڪا سنڌ اندر هر سطح تي رائج هئي، انهيءَ ٻوليءَ کي صرف پرائمري اسڪولن تائين محدود ڪيو ويو. (7) سنڌ اندر ڪيترائي ڪارپوريشن ۽ ڪارخانا کولي اتي سڀ غير سنڌي مقرر ڪيا ويا. گهڻو اڳي جڏهن سنڌ کي هڪ ڪمشنريءَ طور بمبئيءَ سان مِلايو ويو هو، تڏهن به سنڌي مسلمانن ون يونٽ خلاف جدوجهد کان به وڌيڪَ جدوجهد ڪئي هئي. ون يونٽ يعني تخت لاهور سان سنڌ پندرهن سال گڏ هئي، پر اُها بمبئي سان اوڻانوي سالن جو طويل عرصو گڏ رهي. سنڌي مسلمانن کي انهن جي بمبئيءَ کان جدائيءَ لاءِ وڏي جدوجهد ڪرڻي پئي، جنهن جي هڪ وڏي تاريخ آهي. جي ايم سيد، جيئن سنڌ جي هر ڏک تي هڪ جدا ڪتاب لکيو آهي، تيئن سنڌ جي بمبئي کان جدائيءَ واري جدوجهد تي به هڪ هن ڪتاب لکيو آهي، اهو ايوب جي مارشل لا دؤران ڇپيو، ان جو نالو ”سنڌ جي بمبئيءَ کان آزادي“ هو. اهو ڪتاب منهنجي والد صاحب، ارباب نور محمد پليجي حيدري پرنٽنگ پريس لڄپت روڊ حيدرآباد مان ڇپائي جولاءِ 1968ع ۾ شايع ڪيو. بابا سائينءَ، سائين جي ايم سيد جا ٻيا به ڪيترائي ڪتاب شايع ڪرايا هئا، اهي سمورا ڪتاب اڄ به مون وٽ محفوظ آهن. انهن ڪتابن ۾ ”جيئن ڏٺو آهي مون“ نالي ڪتاب پڻ شامل آهن. موجوده دؤر ۾ جي ايم سيد جا ڪتاب ڇپرائڻ سَوَلا آهن، پر فوجي آمر ايوب خان جي مارشل لا واري دؤر ۾ اهي ڪتاب ڇپرائڻ تمام ڏکيو ڪم هو، جنهن جو هينئر ماڻهو تصور به نٿو ڪري سگهي. آئون چاهيان ٿو ته انهيءَ مسئلي بابت پڻ توهان کي مختصر طرح سان ڪجهه ٻڌايان ۽ خاص ڪري انهيءَ بابت مولانا عبدالڪلام آزاد پنهنجي ڪتاب ”انڊيا وِنسِ فريڊم“ ۾ ڏاڍي دلچسپ معلومات ڏني آهي، اها به هتي پيش ڪرڻ بيجا نه ٿيندي.
سنڌ جي بمبئيءَ کان جدائيءَ لاءِ پهريائين غلام محمد ڀرڳڙي، حاجي عبدالله هارون ۽ شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ جدوجهد جي شروعات ڪئي. غلام محمد ڀرڳڙيءَ جي وفاتَ کانپوءِ ان تحريڪ کي شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ ڏاڍو زور وٺايو. انهيءَ موضوع تي هن هڪ ڪتاب لکيو، جيڪو ان وقت جي اهم اخبار ”الوحيد“ ۾ قسطوار شايع ٿيو. ان وقت سنڌ جي هندن، خاص ڪري سندن سياسي پارٽي ”هندو مها سڀا“ پنهنجي آل انڊيا جي سطح تي ڪوٺايل اجلاس ۾ سنڌ کي بمبئيءَ کان جدا ڪرڻ واري مطالبي جي سخت لفظن ۾ مخالفت ڪئي. هي پهريون ڀيرو هو، جو آل انڊيا پليٽفارم تان سنڌ جي بمبئيءَ کان ڌار ڪرڻ واري معاملي جي مخالفت ڪئي وئي ۽ سنڌ ۾ پڻ سڀني هندو اخبارن ۾ ان مسئلي تي لکڻ شروع ڪيو ويو. هندن جي اعليٰ سطح جي ليڊرن ۽ دانشورن به سنڌ جي بمبئيءَ کان جدائيءَ واري معاملي تي پنهنجي شديد ردِ عمل جو اظهار ڪيو. انهن ۾ پروفيسر ڇٻلاڻي، ويرو مل بيگراج، ديوان بهادر هيرا سنگهه کيمسنگهه ۽ مکي گوبندرام انهيءَ وقت هندن جا نالي وارا اڳواڻ هئا. پروفيسر ڇٻلاڻيءَ ته انهيءَ موضوع تي هڪ ڪتاب لکي ڇپرايو هو. اوائلي دؤر ۾ هندن جا جيڪي وڏا ليڊر سنڌ جي بمبئيءَ کان جدائيءَ جا حامي هئا، اهي به هندو قوم جو رويو ڏسي پنهنجي پهرين موقف تان ڦري ويا ۽ سنڌ جي بمبئي سان شامل رهڻ موافق بيان ڏيڻ لڳا، تن ۾ سيٺ هرچندراءِ وشنداس ۽ جَئي رام داس دولت رام جهڙا مُک ليڊر به شامل هئا. سن 1931ع ۾ گول ميز ڪانفرنس ڪميٽي، جڏهن انهيءَ معاملي تي سنڌ جي ماڻهن کان راءِ وٺڻ آئي، انهي وقت بمبئيءَ کان سنڌ جي جدائيءَ جي حمايت ۾ مسلمان اڳواڻن (1) خان بهادر الله بخش سومري (2) سيٺ حاجي عبدالله هارون ۽ (3) پرنسپال گوڪلي بيان ۽ شاهديون ڏنيون ۽ سنڌ جي بمبئيءَ کان جدائيءَ جي خلاف هندن طرفان (1) ديوان چند ٿڌاڻي (2) پروفيسر ڇٻلاڻي (3) ديوان ڀوڄ سنگهه (4) ڊاڪٽر هنڱورائي پنهنجون شاهديون ڏنيون. تنهن کانسواءِ سنڌ جي هندن طرفان ”اينٽي سنڌ سيپريشن ڪاميٽي“ ٺاهي، ان جي طرفان سڄي سنڌ ۾ پمفليٽ ڇپائي ورهايا ويا، جن ۾ هندن سان گڏ مسلمانن کي به اهو خوف جو تاثر ڏنو ويو ته جيڪڏهن سنڌ بمبئيءَ کان جدا ٿي ته سکر بيراج فقط سنڌ جي وسيلن مان ٺهي ڪونه سگهندو ۽ سنڌ جي مالي حالت بهتر ڪرڻ لاءِ ڍلون وڌايون وينديون جنهن جون گهڻو بارُ سنڌي مسلمانن تي پوندو. مطلب ته سنڌي هندن طرفان سنڌ ليول ۽ آل انڊيا ليول تائين سنڌ جي بمبئيءَ کان جدائيءَ جي ڀرپور مخالفت ڪئي وئي. انهيءَ ڏِس ۾ سنڌ جي، هِندُن پهريون اهو مطالعو ڪيو ته اسان سنڌ جي بمبئيءَ کان جدائي صرف ان شرط تي قبولينداسين ته سنڌ ۾ هندن ۽ مسلمانن جون گڏيل چونڊون ٿين. جڏهن سنڌي مسلمانن سندن اهو شرط قبوليو ته سنڌي هندن وري نئون مطالبو پيش ڪيو ته جيستائين سڄي هندستان جا سمورا مسلمان گڏيل چونڊ مطالبو تسليم نه ڪندا، تيستائين اسان سنڌ جي بمبئي کان جدائيءَ واري گُهرَ جي حمايت نه ڪنداسين. سن 1933ع ۾ بِرٽش پارليامينٽ هندستان جي سڌارن واري بِلَ جي مسودي تي غور ويچار ڪرڻ لاءِ سنڌي سياست گروپ ”سنڌ آزاد ڪانفرنس“ کي ٽيلي گرام ڪري لنڊن گُهرايو. سنڌ مان ايوب کهڙي کي برٽش پارليامينٽري ڪاميٽيءَ اڳيان پنهنجو مؤقف بيان ڪرڻ لاءِ روانو ڪيو ويو. لنڊن ۾ انهيءَ پارليامينٽري ڪاميٽيءَ اڳيان هندن طرفان پروفيسر ڇٻلاڻيءَ ۾ ديوان بهادر هيرانند سنڌ جي بمبئيءَ کان علحدگيءَ جي سخت مخالفت ڪئي. هندستان جي چوٽيءَ جي مسلم عالم ۽ انڊين نيشنل ڪانگريس جي صدر مولانا ابو الڪلام آزاد پاڪستان جي قيام جي باري ۾ گاني، نهرو، پٽيل ۽ ٻين ڪانگريسي ليڊرن جا حيران ڪندڙ رويا ۽ خيال پنهنجي جڳ مشهور ڪتاب ”انڊيا وِنس فريڊم“ جي اردو ايڊيشن جي صفحن 293، 294 ۽ 295 تي بيان ڪيا آهن. انهن جو سنڌي ترجمو پيش ڪجي ٿو.
14 جون 1947ع تي آل انڊيا ڪانگريس ڪميٽيءَ جو جلسو ٿيو. آئون هن ڪميٽيءَ جي گهڻن ئي جلسن ۾ شرڪت ڪري چڪو آهيان، پر اڃا تائين اهڙي عجيب ۽ غريب جلسي ۾ شرڪت جي نوبت ڪونه آئي هئي. اها ئي ڪانگريس (پارٽي) جنهن هميشه ملڪي آزادي ۽ اتحاد خاطر پنهنجي جان جي قرباني ڏني هئي، هاڻي ملڪ جي ورهاڱي جي باري ۾ خود هڪڙي پنهنجيءَ تجويز تي غور ڪرڻ پئي وئي. پنڊت گوبند بلڀ پنت تجويز پيش ڪئي ۽ جڏهن سردار پٽيل ۽ جواهر لال تقرير ڪري چُڪا، تڏهن خود گانڌيءَ کي مداخلت ڪرڻي پئي. ڪانگريس پنهنجو پاڻ کي اهڙيءَ ريت ڪيرائي، هٿيار ڦٽا ڪري، اها ڳالهه منهنجي لاءِ برداشت ڪرڻ جي لائق ڪانه هئي. مون پنهنجي تقرير ۾ صاف صاف چيو ته ورڪنگ ڪميٽيءَ جو فيصلو، واعدن جي هڪ بيحد افسوسناڪ سلسلي جو نتيجو آهي، هندستان جو ورهاڱو ٿيڻ هڪڙو حياتي تباهه ڪندڙ حادثو آهي ۽ اسين پنهنجي معذرت جي لاءِ وڌ ۾ وڌ اهو چئي سگهون ٿا ته اسان انهيءَ (ورهاڱي) کان بچڻ لاءِ ممڪن ڪوشش ڪئي، پر ناڪام رهياسين. پوءِ به اسان کي اها ڳالهه وسارڻ نٿي جُڳائي ته قوم هڪ متحد قوم آهي ۽ ان جي تهذيب هڪڙي گڏيل تهذيب جو مثال آهي ۽ رهندو. جيئن ته اسين سياسي اعتبار کان ناڪام رهيا آهيون، تنهنڪري ملڪ ورهائي رهيا آهيون. اسان کي قبول ڪرڻ گهرجي ته اسان شڪست کاڌي آهي پر ان سان گڏ اسان کي اها به ڪوشش ڪرڻ گهرجي ته اسان جي سماجي بناوت ۽ تهذيب ورهائجي ته وڃي. پاڻيءَ تي ڇڙي رکڻ سان ائين ڀانئبو آهي ته پاڻي ٻن حصن ۾ ورهائجي ويو آهي، پر اها ڇڙي يا لڪڻ کڻڻ شرط اها ورهاست گم ٿي ويندي آهي. سردار پٽيل کي منهنجي تقرير ڪا نه وڻي ۽ پنهنجي تقرير ۾ منهنجي هر ڳالهه جي ترديد ڪندو رهيو. هن چيو ته هندستان کي ورهائڻ جي تجويز ڪنهن ڪمزوريءَ يا مجبوريءَ سبب پيش ڪانه پئي ڪئي وڃي، پر ملڪ جي موجود حالتن ۾ مسئلن جو فقط اهو ئي هڪڙو صحيح ۽ فائدي وارو حل آهي. هن عظيم الشان حادثي جي غمگين فضا به کل ۽ ڀوڳ کان بالڪل خالي ڪانه هئي. برابر، ڪانگريس ۾ ڪجهه اهڙا ماڻهو به رهيا آهن، جن پاڻ کي قوم پرست ظاهر ڪيو آهي، پر حقيقت ۾ سندن نقطه نظر خالص فرقيواراڻو آهي. انهن هميشه ائين چيو ته هندستان جي ڪا گڏيل تهذيب ڪانهي ۽ ڪانگريس ڇا به چوي پر هندن ۽ مسلمانن جي سماجي زندگي هڪ ٻئي کان بالڪل مختلف آهي. مون کي اهو ڏسي ڏاڍي حيراني ٿي ته اهي ساڳيا ميمبر جيڪي اهڙن خيالن جا حامل هئا، اهي هن ڀيري گڏيل هندستان جا سڀ کان وڏا علم بردار بنجي پليٽ فارم تي آيا. انهن انهيءَ تجويز جي سخت مخالفت ڪئي ۽ سبب اهو ٻڌايو ته هندستان جي قومي ۽ تهذيبي زندگي ورهاست جوڳي ڪانهي. مون ساڻن (انهن سان) اتفاق ڪيو. مون کي انهيءَ ۾ ڪو ذري جيترو به شڪ ڪونه هو ته جيڪو ڪجه چئي رهيا هئا اهو سچ آهي، پر آئون اها ڳالهه ڪيئن وساريان ته هي اهي ئي ماڻهو آهن، جن سموري حياتي هن نظريي جي مخالفت ڪئي هئي. تعجب جي ڳالهه هئي ته انهيءَ آخري وقت ۾ انهن ماڻهن ئي گڏيل ۽ ورهاڱي نه ٿيڻ جوڳي هندستان جو نعرو هنيو. پهرئين ڏينهن واري بحث مباحثي بعد شريڪ ماڻهن جو خيال ورڪنگ ڪميٽي واري تجويز جي سخت خلاف هو. پنڊت پنت جي دل نشين تقرير توڙي سردار پٽيل جو خطاب ماڻهن کي مذڪوره تجويز منظور ڪرڻ لاءِ راضي نه ڪري سگهيو. اهي ماڻهو راضي به ڪيئن ٿا ها، جڏهن ته تجويز ۾ هڪ طرح سان انهن سمورين ڳالهين جي ترديد هئي، جيڪي ڳالهيون ڪانگريس پنهنجي تاريخ جي شروعات کان وٺي اڄ تائين ڪندي آئي. تنهن ڪري گانڌيءَ جو انهيءَ بحث ۾ شامل ٿيڻ ضروري ٿي پيو. هن ميمبرن کي اپيل ڪئي ته ورڪنگ ڪميٽيءَ جي تائيد ڪن. هن چيو ته پاڻ هميشه ورهاڱي جي خلاف رهيو آهي، ان ڳالهه کان ته ڪير انڪار ڪري نٿو سگهي، پر سندس خيال ۾ هن وقت صورتحال اهڙي ٿي پئي آهي، جنهن ۾ ان کانسواءِ ٻيو ڪو به چارو ڪونهي، سياسي حقيقت شناسيءَ جي تقاضا آهي ته مائونٽ بيٽن واري ورهاڱي واري منصوبي کي قبول ڪيو وڃي. گانڌيءَ ميمبرن کي اپيل ڪئي ته پنڊت پنت جي پيش ڪيل ورهاڱي واري تجويز منظور ڪئي وڃي. جڏهن تجويز تي راءِ ورتي وئي ته اوڻٽيهن ميمبرن تجويز جي حق ۾ ۽ پندرهن ميمبرن ان جي خلاف ووٽ ڏنو. گانڌيءَ جي اپيل به تجويز جي حق ۾ ووٽ ڏيندڙن جي تعداد کان وڌيڪَ ميمبرن کي راضي ڪري نه سگهي. تجويز ته منظور ٿي وئي، پر ميمبرن جي حالت اها هئي ته اهي ورهاڱي کي قبول ڪيو هو، خود انهن جا جذبات پڻ ورهاڱي جي تصور سان ئي ڏاڍا غمگين ۽ مايوس ٿي ويا. شايد ئي ڪو اهرو شخص اتي حاضر هو، جنهن ڪنهن به ڳڻتيءَ کانسواءِ انهيءَ تجويز کي قبوليو هجي. جن ماڻهن ورهاڱي کي قبول ڪيو هو، خود انهن جا جذبات پڻ ورهاڱي جي خلاف هئا. انهيءَ کان به وڌيڪَ خراب اهو فتني وارو ۽ فرقي واريت وارو پرچار هو، جنهن جو هر طرف ذڪر پئي ٿيو. مختلف هنڌن تي اها ڳالهه اعلان ڪري چئي پئي وئي ته پاڪستان ۾ رهندڙ هندن کي ڊڄڻ جو ڪو به سبب ڪونهي، ڇو ته هندستان ۾ ساڍا چار ڪروڙ مسلمان آهن، جيڪڏهن پاڪساني هندن کي ڪنهن قسم جو نقصان ٿئي ٿو يا ظلم ٿئي ٿو ته ان جي سزا هندستاني مسلمانن کي ڀوڳڻي پوندي. آل انڊيا ڪانگريس ڪميٽيءَ ۾ سنڌ جي ميمبرن ورهاڱي جي تجويز جي مخالفت ڪئي هئي. انهن کي هر طريقي سان اطمينان ڏياريو ويو هو، جيتوڻيڪ اعلان ڪري اها ڳالهه ڪا نه ڪئي وئي هئي، پر ذاتي طور گفتگوءِ ۾ کين ايستائين به چيو ويو ته جيڪڏهن پاڪستان ۾ انهن لاءِ ڪنهن قسم جون رڪاوٽون پيدا ڪيون ويون يا کين ذليل ڪيو ويو ته ان جو بدلو هندستاني مسلمانن کان ورتو ويندو. جڏهن اهي ڳالهيون پهرين پهرين ٻڌڻ ۾ آيون ته مون کي سخت صدمو رسيو. مون ترت محسوس ڪيو ته هي نهايت خطرناڪ جذبو آهي، جنهن جا نتيجا گهڻا نقصانڪار هوندا ۽ نقصان جو سلسلو پري تائين هلندو. انهي جذبي جي پويان اهو خيال هو ته ملڪ جو ورهاڱو انهي شرط تي قبول پيو ڪجي ته هندستان ۽ پاڪستان پنهنجي پنهنجي طرف اقليت کي يرغمال جي حيثيت ۾ پاڻ رکندو، ته جيئن هڪڙي اقليت ٻي اقليت جي ضامن قرار ڏني وڃي. مون کي اقليتن جي تحفظ کي بدلي تي دارومدار رکڻ وارو نظريو بيحد وحشياڻو محسوس ٿيو. پوءِ ٿيندڙ واقعن منهنجي انديشن کي حق بجانب ثابت ڪيو. ورهاڱي کانپوءِ نئين سرحد جي ٻنهي پاسن جيڪي خون جون نديون وَهيون، اهي يرغمال ڪري رکڻ ۽ بدلو وٺڻ واري انهي جذبي جو نتيجو هيون.
ڪانگريس جا ڪجهه ارڪان محسوس ڪندا هئا ته اهڙا نظريا ڪيترا خطرناڪ آهن. بنگال جي هڪ ڪانگريس ليڊر، ڪرن شنڪر راءِ پهريون ڀيرو منهنجو انهيءَ طرف ڌيان ڇڪايو. انهن ڏينهن ۾ اچاريه ڪِرپَلاڻي ڪانگريس جو صدر هو. ڪرن شنڪر راءِ ڪرپلاڻيءَ سان به ڳالهايو ۽ کيس ٻڌايو ته اهو نظريو خطرناڪ آهي ۽ جيڪڏهن انهيءَ جذبي کي وڌڻ ڏنو ويو ته ان جو نتيجو اهو ٿيندو ته پاڪستان ۾ هندن تي ۽ هندستان ۾ مسلمانن تي ڏاڍا ظلم ٿيندا. پر ڪرن شنڪر راءِ جي ڳالهه ڪنهن به ڪانه ٻُڌي. اٽلو گهڻن ماڻهن ته هن تي ٺٺولي ڪئي. انهن ماڻهن کيس اهو به چيو ته هندستان جي ورهاڱي سان گڏ ضمانت جو هي نظريو به قبول ڪرڻ ضروري آهي. انهن ماڻهن جو خيال هو ته پاڪساني هندن جو تحفظ فقط اهڙيءَ ريت ممڪن آهي. ڪرن شنڪر راءِ مطمئن ڪونه ٿيو ۽ مون وٽ آيو، سندس اکين ۾ لُڙڪ ڀريل هُئا. هن انهن ڪانگريسي ليڊرن جي دلدارين کي ڪا به اهميت ڪانه ڏني ۽ پنهنجي حياتيءَ ۾ پنهنجن تمام خراب خدشن کي حقيقت بنجندي ڏسي ورتو.“
توهان ڏٺو ته گانڌيءَ ڪيئن نه ڪانگريس ورڪنگ ڪاميٽيءَ جي ميمبرن کي اپيل ڪئي ته اهي هندستان جي ورهاڱي جي حق ۾ ووٽ ڏين ۽ ڪانگريس ۽ گانڌي ڪيڏو نه ڪِري پيا هُئا، پر توهان فلم ”گانڌي“ ڏسو ته انهيءَ ۾ گانڌيءَ ڪينئن نه جناح کي هٿ ٻڌي عرض ٿو ڪري ته تون پاڪستان ۽ ورهاڱي جي مطالبي تان هٿ کڻ ته آئون ۽ ڪانگريس توکي گڏيل هندستان جو وزير اعظم ٿا ڪريون. فلم ۾ اهو ڪيڏو نه ڪوڙ ڏيکاريو ويو آهي ! وري سنڌ جي ليڊرن کي ڪانگريسي ليڊر ڪيڏو نه يقين ٿا ڏيارين ته سنڌ جي مسلمانن جيڪڏهن توهان سان ڪا به ناجائزي ڪئي ته اسان ان جي عيوض سڄي هندستان جي مسلمانن کان ان جو بدلو وٺنداسين. سڄي سنڌ جي هندن کي سڄي هندستان جي هندن جي ڀرپور حمايت حاصل هئي ته سنڌ کي بمبئيءَ کان جدا ڪونه ڪيو ويندو، ڇو ته سنڌ بمبئيءَ سان گڏ هئڻ ڪري، هندن جي بمبئي صوبي ۾ اڪثريت هئي ۽جيڪڏهن سنڌ جدا ٿي ته سنڌ اندر سنڌي مسلمانن جي اڪثريت ٿيندي. اها ڳالهه هندن کي ڪنهن به حالت ۾ منظور ڪانه هئي. جيتوڻيڪ سنڌي مسلمانن جي نا اهليءَ ڪري سنڌ جا سڀ وڏا شهر، سنڌ اندر واپار، ڪارخانا، نوڪريون ۽ دولت مڪمل طرح هندن جي ڪنٽرول ۾ هئي. ۽ اڄ به آهي سنڌ جي زمينن جي اها حالت هئي، جو ميرن جي وقت تائين هندن کي زمين خريد ڪرڻ جو حق ڪونه هو، پر انگريزن جي دؤر ۾ پيسي جي زور تي گهرايائون سنڌ جو سٺ سيڪڙو زمينون خريد ڪري ويا ۽ ٽيههَ سيڪڙو زمينون وَٽن گِروي هيون. آئون جڏهن هندستان ويس ته مون کي اُتم چيو ته توهان ورهاڱي جي مخالفت صرف اُنَ ڪري ٿا ڪريو، جو هندن جون زمينون، گهر ۽ ٻيون ملڪيتون توهان کي ڪونه مليون. ڊاڪٽر الانا مون کي ٻڌايو ته بمبئيءَ جي هڪ فنڪشن ۾ جڏهن مون کي تقرير ڪرڻ لاءِ گهرايائون ته انائونسر سامعين کي ٻڌايو ته الانا صاحب علامه اقبال اوپن يونيورسٽيءَ ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر رهي چڪو آهي، ته اُت ويٺلن مان ڪيترن ئي ماڻهن خارن مان چيو ته ڄٽ هاڻ ايترو پڙهي ويا آهن، جو وڃي وائيس چانسلر ٿيا آهن. انسـٽيٽيوٽ فار هيريٽيج ائنڊ ريسرچ وارن ”ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جا مقالا“ نالي هڪ ڪتاب شايع ڪرايو. انهيءَ ۾ ڊاڪٽر بلوچ صفحي 319 تي لکي ٿو ته: سنڌ اندر صرف سنڌي مسلمانن لاءِ حسن علي آفنديءَ وارو صرف هڪ سنڌ مدرسو ڪراچيءَ ۾ هو. ٻيو هاءِ اسڪول نوشهرو مدرسو هو جيڪو الهندي شاهه ٺهرايو هو. انهيءَ لاءِ پاڻ لکي ٿو ته نوشهرو جي ميونسپالٽي، جنهن ۾ هندن جي وڏي اڪثريت هئي، ٺهراءُ پاس ڪيو ته هت ڪو به اسڪول قائم ٿي نٿو سگهي، پر جيئن ته الهندو شاهه تر جو وڏو بااثر ماڻهو هو، تنهن رات وچ ۾ ميونسپالٽيءَ جي حدن کان ٻاهر ڀتيون ڏياري هاءِ اسڪول شروع ڪرائي ڇڏيو ۽ هندو رڳو ڏسندا رهيا. جيتوڻيڪ هندن لاءِ سنڌ اندر ڪنئين هاءِ اسڪول، ڪاليج ۽ هاسٽلون ٺهيل هيون، پر سندن دل ۾ سنڌي مسلمانن جي ٻارن جي پڙهائيءَ تي ڪيڏو نه تعصب ۽ حسد هو. نيٺ 1936ع ۾ يعني تقريباً اوڻانوي سالن کانپوءِ سنڌ بمبئي صوبي کان جدا ٿي هڪ خودمختيار صوبي جي حيثيت سان قائم ٿي. جڏهن ته ون يونٽ دؤران سنڌ صرف پندرهن سال پنجاب جي قبضي هيٺ رهي. سنڌ جو بمبئي کان جدا ٿي خود مختيار صوبو ٿيڻ کان پوءِ سر لانسيليٽ کي سنڌ جو پهريون گورنر مقرر ڪيو ويو، جنهن پهرين اپريل 1936ع تي ڪراچيءَ ۾ گورنر طور چارج سنڀالي. سنڌ صوبي جي بحاليءَ جي خوشيءَ ۾ سنڌي مسلمانن پوري سنڌ جي تقريباً سمورن شهرن توڙي ڳوٺن ۾ جشن ملهايا ۽ الوحيد اخبار ”سنڌ آزاد نمبر“ شايع ڪيو. منهنجو مطلب ڪنهن جي دل آزاري ڪرڻ هرگز ڪونهي، پر نا پسنديده ڳالهين کي تاريخ جي صفحن مان ڦاڙي به ته نٿو سگهجي ۽ پنهنجن غلطين جي نشاندهي ڪرڻ سان شايد سندن اصلاح ٿئي ۽ آئنده وري اهڙو قدم نه کڻن. سو توهان ڏٺو ته ون يونـٽ ٺهڻ دؤران سنڌي مسلمانن ۽ بمبئيءَ کان سنڌ جي جدائيءَ واري تحريڪ ۾ سنڌي هندن جو عمل ڪيڏو نه ڏکوئيندڙ ۽ اُگرو هو. نتيجن کان بي خبر ماڻهو هميشه پاڻ کي ۽ ٻين کي به اونداهي رستي ڏانهن ئي وٺي ويندا آهن. اسان جي سنڌي ليڊرن سدائين نتيجن کان بي پرواهه ٿي فيصلا ڪيا آهن، يا انهن لاءِ هينئن چئي سگهجي ٿو ته: Honestly is a big virtue, do not expect it from cheap people. سنڌي قوم تقريباً سدائين غلام رهندي اچي. غلام قومن جو ادب ته ڏاڍو سٺو هوندو آهي، پر سندن ڪريڪٽر ڪو قابل رشڪ ڪونه هوندو آهي. بي اي پاس ڪرڻ کان پوءِ آئون مسلم هاسٽل ڇڏي گڊس ناڪي وٽ شيزان هوٽل کان ٿورو اڳيان شوڪت منزل نالي بلڊنگ ۾ فليٽ وٺي رهڻ لڳس. بابا جو به ڪڏهن ڪڏهن حيدرآباد اچڻ ٿيندو هو ته هو سيٺ ٽيون مل جي گهر يا قاضي غلام رسول پليءَ جي بنگلي تي رهندو هو ۽ ڪڏهن ڪڏهن ڪو ساڻس ٻيو به ماڻهو هوندو هو ته پاڻ ڪنهن هوٽل ۾ وڃي رهندو هو. سو به هاڻ جڏهن حيدرآباد ايندو هو ته مون وٽ ئي اچي رهندو هو يا ڪنهن سندس ڪو ٿورو ڪم ڪار هوندو هو ته پاڻ ڏينهن ڪو ئي واپس ڳوٺ هليو ويندو هو.