11
صوبو آدمشماري سيڪڙو
1. خيبر پختون خواهه 36,668 0.21
2. فاٽا 2,306 0.07
3. پنجاب 16,99,843 2.31
4. سنڌ 2,92,885 0.97
5. بلوچستان 3,12000 4.07
پنجابي هئڻ ڪري پاڪستان جي عيسائين پاڪ فوج ۾ به نمايان خدمتون سرانجام ڏنيون آهن، خصوصاً پاڪ هوائي فوج ۾ هيٺين جوانن نمايان ڪردار ادا ڪيو.
1. ايئر وائيس مارشل، ايلن پيري ڪين 5 آگسٽ 1947ع کان 17 فيبروري 1949ع.
2. ايئر وائيس مارشل، رچرڊ آچولي، 18 فيبروري 1949ع کان 6 مئي 1951ع
3. ايئر وائيس مارشل، ليسلي وليئم ڪَنن، 7 مئي 1951ع کان 19 جون 1955ع.
4. ايئر وائيس مارشل، ارٿر مڪڊونالڊ، 20 جون 1955ع کان 22 جولاءِ 1957ع.
5. گروپ ڪيپٽن، سائيسِل چوڌري، 1965ع واري جنگ جو هيرو.
6. گروپ ڪيپٽن، ايرڪ گورڊن هال.
7. وِنگ ڪمانڊر، نظير لطيف.
8. وِنگ ڪمانڊر، مَروِن ايل مِڊل ڪوٽ.
9. اسڪواڊرن ليڊر، پيٽر ڪِرسِٽي.
10. فلائيٽ ليفٽيننٽ، وِلِيئَم ڊي هارني.
اها ڪِرسچَن مشينري سڄي دنيا جي امير ڪِرسچَنن جي دولت جي زور تي سڄي دنيا ۾ وڏي پيماني تي تبليغ ڪري ماڻهن کي ڪرسچن بنائي رهي آهي.
توهان ڏٺو ته پنجابي عيسائن کي به هو Accept ڪري بري ـــ هوائي فوج يا ڪرڪيٽ ۾ شامل ڪن ٿا، پر هنن سنڌين بلوچن ۽ اڳي بنگالين کي به فوج کان هميشه پري رکيو ۽ آزاديءَ کان وٺي اڄ تائين ڪو به سنڌي ٽيسٽ پليئر نه ٿي سگهيو آهي. صدر مشرف ته سنڌين جي خلاف کلي عام سست ۽ نا اهليءَ جون ڳالهيون ڪندو هو ۽ سنڌ هاءِ ڪورٽ جو مشير عالم چيف جسٽس هڪ فنڪشن ۾ تقرير ڪندي چيو سنڌ جا سڀ ماڻهو غير مسلم آهن ٻيو ته ٺهيو پر پاڪستان جي چونڊيل وزير اعظم بينظير ڀٽو لاءِ به اسلم بيگ لابي اهو مشهور ڪيو ته بينظير ڀٽو ملڪ لاءِ سيڪيورٽي رسڪ آهي. سڄي ملڪ جي چونڊيل صدر آصف علي زرداريءَ کي هڪ دفعو به G.H.Q ملٽري هيڊڪوارٽر يا ائٽمي اثاثن گهمڻ يا ڏسڻ نه ڏنو ويو ڇو ته هو هڪ سنڌي صدر هو ۽ وري ائٽمي رازن کي ڪنهن وڪرو ڪيو اها به سڄي دنيا کي خبر آهي.
آئون ۽ بابا سائين ڳوٺ ۽ حيدرآٻاد وڃڻ بدران، ڪراچيءَ کان سڌو نئون ڪوٽ ريل گاڏيءَ ذريعي وياسين. پوءِ اتان کيکڙي ۾ چڙهي مِٺي روانا ٿي وياسين. انهيءَ سال سڄي سنڌ ۽ ٿر ۾ ڏاڍيون برساتون پيون هيون، تنهن ڪري سڄو ٿر سرسبز ۽ گل و گلزار لڳو پيو هو. آئون ۽ بابا کيکڙي جي ڊرائيور سان گڏ واريءَ سيٽ تي ويٺاسين. اسان سان گڏ منهنجي عمر جو هڪ ٻيو نوجوان ويٺل هو. پهريائين ته سڀ سفر جي انتظار ۾ خاموش ويٺا هئاسين، پر جڏهن اهو انتظار ختم ٿيو، ته پوءِ هڪ ٻئي کان خبرون وٺڻ لڳاسين. انهيءَ نوجوان ٻڌايو ته منهنجو نالو گوتم پرڪاش راٺي آهي. آئون ٽنڊي ڄام ۾ زرعي ڪاليج ۾ پڙهندو آهيان. مِٺي منهنجو اباڻو ڳوٺ آهي، هاڻي اوڏانهن پيو وڃان ۽ اسان کان پڇيائين ته توهان هيڏانهن ڪهڙي دوست ڏانهن وڃي رهيا آهيون، يا ڪنهن غميءَ يا خوشيءَ ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ وڃي رهيا آهيو؟ اسان چئيس ته اسان جا واقف به مِٺيءَ ۾ آهن، پر جي ڪا سٺي هوٽل هوندي ته اُت رهي پئبو. اسان هت صرف ٿر گهمڻ آيا آهيون. هڪ ڏينهن مِٺي، پوءِ اڳيان ڪارونجھر جبل گهمڻ وينداسين، جنهن لاءِ اهو مشهور آهي ته ڪارونجھر جبل اوترو ئي قديم آهي، جيتري هيءَ ڌرتي! پاڻ اسان کي ٻڌائين ته مٺيءَ ۾ ڪا به هوٽل ڪانهي، باقي ڪنهن زماني ۾ مسافرخانا هوندا هئا، جن تي هاڻ ي بااثر ماڻهن قبضا ڪري ڇڏيا آهن. پاڻ اسان کي وٽس رهڻ جي صلاح ڏني. جيسين وڃي کيکڙو مٺي پهچي، تيستائين ڳالهين ڳالهين ۾ اسان جي واقفيت وڃي ويجھڙائپ کي رسي ۽ آخر ۾ ڳالهه اُت وڃي پهتي، جو اسان کيس جواب نه ڏئي سگهياسين ۽ کيکڙي مان لهي سڌا وڃي سندس آستاني ڀيڙا ٿياسين. آئون سمجھان ٿو ته اهو سال 1969ع هو. ۽ اها دوستي ات وڃي پهتي، جو اسان جا پاڻ ۾ اڄ به اُهڙائي گهرا تعلقات آهن ۽ دوستي ۽ سنگت اهڙي ساڳي آهي جيڪا انهيءَ ڏينهن اتفاق سان شروع ٿي هئي. اڄ معنيٰ ! 2013ع ۾ گوتم جڏهن به ڪراچيءَ اچي ته اسين هڪ ٻئي سان ضرور ملون ! اسان پنهنجو سامان کڻي اچي گوتم جي گهر، مهمان خاني واري حصي ۾ ويٺاسين. گوتم رات جو مقامي فنڪارن ۽ سندس دوستن کي به دعوت ڏني. رات محفل ۾ نئين ماحول، ڍاٽڪي ۽ سنڌيءَ ۾ راڳ جي محفل جو به هڪ پنهنجو نرالو مزو ۽ لطف هو. مون کي راڳ، ڊانس ۽ مچ اڳيان محفل ڏاڍي وڻندي آهي، جنهن جي موج ۽ مستي ماڻهوءَ کي هيڻو مست ڪري ڇڏي. گوتم جا ويجھا دوست ڊاڪٽر گھنشام ۽ انوڌر جگرو به اُت هئا، جن سان پوءِ سڄي زندگي سنگت جو رستو رهيو آهي ماڻهو به ٻئي ڏاڍا لاجواب هئا. انوڌر پوءِ ٽيڪنيڪل انسٽيٽيوٽ ۾ پروفيسر ٿي رٽائر ڪيو ۽ ڊاڪٽر گھنشام ستر جي جنگ ۾ هندستان هليو ويو، جيڪو هاڻ جئيپور ۾ رهندو آيه ۽ گهر ۾ هندي ڳالهائيندو آهي. هت پاڻ وڏو قوم پرست شاگرد ليڊر هو. صبح سوير اٿي مڍي شهر جو چڪر لڳايوسين. مٺي انهيءَ وقت تمام ننڍو ڳوٺ هو، پر هاڻ اهو ضلعي هيڊڪوارٽر ۽ پڻ تمام وڏو شهرُ ٿي ويو آهي. انهيءَ ڏينهن شهر جون عورتون ٿري لباس پهريل ٽولن جي صورت ۾ مٿي ۽ چيلهه تي ٽامي جا دلا کڻي تلاءَ تان پاڻي ڀرڻ وڃي رهيون هيون. ان وقت مِٺي شهر جو ڏيک ۽ منظر سنڌ جي ڳوٺن کان بالڪل مختلف ۽ راجستان جي ڪلچر سان مشابهت رکندي راجستان جوئي هڪ ڳوٺ لڳي رهيو هو. هت مسجدن سان گڏوگڏ ڏاڍا سٺا مندر به ٺهيل هئا ۽ سڄي ٿر وانگر مٺيءَ ۾ به هندو ۽ مسلمان پاڻ ۾ ڏاڍي پيار ۽ محبت سان گڏ گذاري رهيا هئا. مٺي شهر جو نالو به ٿر جي سرسبز، حسين ۽ رومانوي منظرن وانگر پيار ۽ پيار ڪندڙن جي ه ڪ نشاني ٿو لڳي، ڇو ته ”چُميءَ“ (Kiss) کي سنڌي ٻوليءَ ۾ مِٺي به چوندا آهن. سنڌ ۾ صرف ”مِٺي“ نه پر ڪيترن ئي ٻين شهرن جا نالا به اهڙا عجيب ۽ وڻندڙ آهن. مثلاً سنڌ ۾ هڪ اهڙو به شهر آهي، جيڪو هڪ پکيءَ جي نالي پٺيان آهي ته، هڪ شهر وري ڪِراڪِري جي نالي سان مشهرو آهي ته، هڪڙو شهر عورت جي وارن جي سينگار ۾ ڪم ايندڙ هڪ شيءِ جي نالي پٺيان سڏيو وڃي ٿو. عورتن جي نالي سان ته سنڌ ۾ ڪافي شره آهن. مثلاً سيتا روڊ، مڪلي بيگنا، بلڙي، جاتي، ماتلي، ستياڻيون، وغيره. پکيءَ جي نالي وارو شهر جهرڪ، جانورن جي نالن وارا شهر بگھاڙ موري، گھوڙا ٻاري وغيره، ڪراڪري جي نالي واسرو شهر پاٽ، عورت جي سينگار ۾ ڪم ايندڙ شيءِ جي نالي وارو شهر سڳيون ۽ مردن جي نالن سان ته بيشمار ڳوٺَ ڳوٺ جي چڱي مڙس جي نالي سان سڏجن ٿا. سڄي ٿر جي ڪل ايراضي ستهتر هزار چورس ميل آهي، جنهن مان پاڪستان اندر ٿر جي پکيڙ صرف پنج هزار چار سؤ چورس ميل آهي. (ٿر ۽ پارڪر ضلعو ـــ ليکڪ ـــ ص: 11).
ٿر جي سوڍن جون عورتون مشرق جي تمام حَسين عورتن مان آهن، جن جي حسن جا ڪڏهن خوني مقابلا به ٿيندا آهن. ٿر جا ٻه وڏا قبيلا راهمان ۽ نهڙيا ٿر جي سوڍن کان سڱ وٺي انهن سان شاديون ڪندا آهن. (ڪتاب: ٿر ۽ پارڪر ص 17-18).
ٿر مان ورهاڱي کانپوءِ وڏي تعداد ۾ هندو لڏي هندستان هليا ويا، پر ٿر جي سوڍن جو بادشاهي گهر جن کي راڻا به سڏيو ويندو آهي، جن ۾ راڻا چندر سنگهه ۽ سندس پٽ راڻا همير سنگهه جو گهر هندستان لڏي نه ويو ۽ اڄ به هت وزير، سفير امير ٿي ڏاڍي شان مان سان زندگي گذاري رهيا آهن. ٿر ۾ مسلمانن جون هي ذاتيون آهن. نهڙيا، راهمان، راڄڙ ، رونجھا، کوسا، ساند، دل، ميمڻ، جھنجھي، آريسر، جوڻيجا وغيره وڏي تعداد ۾ رهندا آهن، جيڪي زياده تر ملتان واري پير شاهه محمد قريشي، پير جي ڳوٺ واري پير پاڳاري ۽ هالن واري مخدوم جا مريد آهن. سڄي سنڌ وانگر ٿر ۾ برساتون تمام گهٽ پون. ڪيترن ئي سالن جي وقفي کانپوءِ جڏهن برساتون گهڻيون پون، ته ٿر سڄو سرسبز ٿيو پوي، جنهن کي ڏسندي اکيون ئي ٺريو پون. انهن سرسبز نظارن اندر ڪٿ ڪٿ پاڻيءَ جون ننڍيون وڏيون ڍنڍون ٺهي پون، جن کي ٿر ۾ ترايون چون. ٿر جي سرسبز ڀٽن تي مال چرندي ايڏو ته سهڻو منظر پيش ڪري ٿو، جو انهن حسين منظرن کي ڏسڻ لاءِ سڄي سنڌ جا شوقين ماڻهو ڪَٿي ٿر اچن ٿا. جيئن اسين هت گهمڻ آياسين. ارباب رحيم ٿر جو رهاڪو آهي، جڏهن پاڻ جنرل مشرف جي دؤر ۾ سنڌ جو وزير اعليٰ ٿيو ته سڄي ٿر ۾ ڏاڍا ترقياتي ڪم ڪرائين، خاص ڪري سڀني وڏن سهرن ۾ ڏاڍا سٺا روڊ رستا ٺهرايائين. ساڳئي دؤر ۾ وزير خزانه شوڪت عزيز کي ٿر مان ايم اين اي چونڊرائين ۽ هو وزير اعظم ٿيو ته ٿر جي ترقي لاءِ ڪافي اسپيشل گرانٽون ڏنائين. ٺٽي، سجاول ۽ بدين ضلعي وانگر ٿر به نڌڻڪو ضلعو هو جنهن جي سياست جون واڳون به ٻين ماڻهن وٽ آهن ۽ مقامي ماڻهن کان اهو حق به ڦري ٻئي استحصال وانگيان هاڻ سياست جو حق به کانئن کسي ضلعي کان ٻاهر جا ماڻهو اهو حق ۽ ان مان ملندر مال ۽ پاور جا به پاڻ ڌڻي ٿي ويهي رهيا آهن.
ٿر مان اليڪشن ۾ بيهندڙ غير ٿرين ۾ غلام محمد وساڻ، پير غلام رسول جيلاني، هالا وارا مخدوم، ملتان وارا شاهه محمد قريشي ۽ سندس پٽ، پير نور محمد شاهه، شرجيل ميمڻ وغيره. اهڙيءَ طرح سان بدين مان حسنين مرزا، ذوالفقار مرزا، فهميده مرزا، مير علي احمد ٽالپر، قمر الزمان شاهه، عبدالخالق سومرو. گولاڙچيءَ واري صوبائي تڪ تان 1977ع ۾ شهيد فاضل راهو جي سامهون وڏي ڌانڌليءَ طفيل چونڊيو هو. اهڙيءَ طرح سان ٺٽي ضلعي مان به سدائين ڌاريان ماڻهو اليڪشن ۾ حصو وٺي، اسيمبلي ميمبر ۽ وزير ٿيندا رهيا آهن. اهو سلسلو اڄ تائين جاري آهي، پر انهن ڌارين ۾ ڪي ڪامياب ۽ ڪي ناڪامياب ٿيندا رهيا آهن. انهيءَ عمل جي شروعات ان وقت ٿي جڏهن سنڌ جي گورنر سر غلام حسين هدايت الله پنهنجي پوٽي کي ٺٽي مان چونڊرايو. تنهن کانپوءِ ٺٽي ۾ ڌارين ماڻهن جي لائين لڳي وئي، جنهن ۾ قاصي فضل الله ۽ يوسف هارون به هئا، جيڪي پوءِ سنڌ جا وزير اعليٰ ٿيا ۽ شهيد ڀٽو به ٺٽي مان چونڊجي پوءِ پاڪستان جو صدر ۽ وزير اعظم ٿيو، پر پوءِ پاڻ ٺٽي جي سيٽ خالي ڪري ڇڏي ته وري به ٻيو ڌاريون يعني مخدوم امين فهيم ساڳي سيٽ تي ميمبر چونڊيو ويو. سندس مخالف اميدوار به هڪڙو ٻاهريون ماڻهو قاضي امام علي هو. انهيءَ کان سواءِ اڪبر ڪلهوڙو، بشير احمد شاهه، پير رحماني ۽ هاڻي 2013ع ۾ اويس مظفر پڻ ٻاهريون ماڻهو آهي، جيڪو هتان چونڊيو ۽ وزير ٿي ويو. پر وري انهن ٻاهرين ماڻهن کي چونڊين به مقامي ماڻهو ٿا. اهي ڇو ٿا ڌارين کي چونڊين؟ نه چونڊين ته وري ڪڏهن به ٻاهريون اميدوار ڪونه چونڊبو. ٿر گهمندي، ٿر ضلعي سان گڏ بدين ۽ ٺٽي ضلعي جي سياست به ياد اچي ويئي. ڊاڪٽر ايڇ ٽي سورلي، ”گزيٽيئر آف سنڌ“ ڪتاب جي صفحي نمبر 10 تي لکي ٿو ته سڪندر يوناني جڏهن سنڌ آيو هو، تڏهن ٿر ۾ Inland Sea سمنڊ هو، يا ڪا وڏي ڍنڍ هُئي ۽ وري انهيءَ صفحي تي پاڻ لکي ٿو ته: 1762ع ۾ غلام شاهه ڪلهوڙي ٿر اڳيان هڪ وڏو بند ٻڌي، ٿر ڏانهن ويندر پاڻيءَ کي دشمن ڏانهن وڃڻ کان روڪي پنهنجون زمينون آباد ڪيائين. ۽ پڻ 1819ع واري زلزلي ڪري ٿر ۽ سمنڊ ۾ وڏي تبديلي آئي. ٿر ۾ برساتن جي گهٽ پوڻ ڪري ۽ پاڻيءَ جي اڻاٺ سبب، قدرتي طور ٿر جي اُٺ، گھوڙي ۽ ڳئون ۾ وڏي سهپ جي طاقت ٿئي ٿي. ٿر ۾ اُٺ مال برادري ۽ سواريءَ جي ڪم اچي. اٺ جي سواريءَ وقت ٿر ۾ جيڪر سواري سان گڏ جيڪا عورت سوار جي اڳيان ويٺل آهي ته معنيٰ سندس ڀيڻ آهي ۽ جي سوار جي پٺيان ويٺل اهي ته معينٰ سندس زال آهي. ٿر جي گھوڙي جي اڳين ٽنگن ۾ قدرت ڏاڍي طاقت رکي آهي، جنهن طاقت سان هو واريءَ جي دڙن مٿان به تيزيءَ سان ڊوڙندو وڃي منزل تي پهچندو آهي. چون ٿا ته ٿر جي جانورن جي مضبوطيءَ جو ڪارڻ، انهيءَ ٿر واري ڌرتيءَ مان پيدا ٿيندڙ اَن ۽ چاري جو وڌيڪَ طاقتور هئڻ آهي. ٿر جي ڳئون جي کير جو سڄي هندستان ۽ پاڪستان جي ڪا به ڳئون مقابلو ڪانه ٿي ڪري سگهي، پر جيئن ته اسانجي ملڪ ۾ سواءِ رشوت جي ج ديد طريقن کانسواءِ، ٻيو ڪو به عمل انگريزن جي وڃڻ کانپوءِ اڳيان نه وڌي سگهيو آهي. انهيءَ جو مُک ڪارڻ Rule of Law جو نه هئڻ ۽ هر ڪنهن کي لُٽَ مارجي مڪمل آزادي ۽ ڪنهن حد تائين سندن تحفظ ۽ سپورٽ به آهي، جنهن ڪري زراعت، صنعت، واپار ۽ تعليم ۾ اسان اڳيان جي بجاءِ پٺيان وڃي رهيا آهيون. سارين ۽ ڀاڄين ۾ چين جي هائبرڊ ٻجن ڪري ڪجهه واڌارو ٿيو آهي پر ڪمند ۾ ته B.L.4 جي ختم ٿيڻ کانپوءِ ڪا به ڪمند جي نئين ورائٽي اڄ تائين ڪانه آئي آهي. اڳ جڏهن شگر مِلون ڇهه ست مهينا ڪرشنگ سيزن ڪري هلنديون هيون، سي هاڻ ٻه يا ٽي مهينا به مس ٿيون هلن. بدين ضلعو، جيڪو ڪنهن زماني ۾ ڪمند جو وڏو مرڪز هوندو هو ۽ جتي ڇهه شگر ملون قائم هيون، جن ۾ انصاري شگر مل، باواني شگر مل، کوسڪي شگر مل، پنگريو شگر مل، مرزا شگر مل ۽ فوجي ويلفيئر شگر مل شامل آهن. پر هاڻ بدين ضلعي ۾ ڪمند جي پوک نه هئڻ ڪري پنگريو، کوسڪي ۽ مرزا شگر ملون ته جهڙيون بند پيون آهن، باقي ٻيون ِلون به ٻاهرين ضلعن مان ڪمند خريد ڪري پيا ملن کي هلائين. پاڪستان جا جانور، ڦٽيون ۽ ڪمند مُک فصل آهن، پر ملڪ اندر ڪا به نئين تحقيق ڪري، ڪو نئون ٻج آڻجي جنهن ڪري ملڪ کي ڪو فائدو ٿئي، اهڙو ڪم ڪڏهن به ڪونه ٿيو آهي، جيتوڻيڪ اسان وٽ سنڌ ۾ چانور ۽ ڪمند لاءِ ڪَنئين تحقيقي ادارا ڪم ڪري رهيا آهن، پر ڪا به نئين جنس جنهن مان ملڪ کي ڪو فائدو ٿئيو، سو ڪم ڪڏهن به ڪونه ٿيو آهي. ٽيهن چاليهن سالن کان سجاول ڀرسان ڪمند تي تحقيق جي باري ۾ هڪ ادارو ڪم ڪري رهيو آهي، جت ڪيترن ئي سيمينارن ۽ ميٽنگن ۾ آئون به ويو آهيان ۽ هڪ دفعو ته سنڌ جو گورنر تاباني به هن اداري ۾ آيو هو. پر ڪو به ڪم ٿئي، سو نظر نٿو اچي. باقي ميٽنگون ـــ ڊنر پارٽيون وڏيون وڏيون پُر اهتمام تقريبون، ٻاهرين ملڪن جا دؤرا، تن جي ڪا به کوٽ ڪانهي !
اسان کي ٿر جي ڀِٽن تي چڙهي، پري پري جا نظارا ڏسي ڏاڍا لطف اندوز ٿياسين. اُت ڪافي فوٽا ڪڍياسين. ٿر جون ڀِٽون سڄيون واريءَ سان ٺهيل آهن ۽ اُهي هوائن، طوفانن ۽ برساتن ڪري ننڍيون وڏيون ٿينديون رهنديون آهن. پر جبلن جون پٿرن سان ٺهيل ٽڪريون، ساڳئين هنڌ، هزارن لکن سالن کان اُت جو اُت قائم ۽ دائم آهن، سواءِ زلزلن جي باي ڪنهن به قدرتي اثر کان بالڪل بي نياز نظر ايندا آهن. جڏهن ته ٿر جون ڀِٽُون ٿر جي هوائن سان گڏوگڏ هيڏانهن هوڏانهن گهمنديون ڦرنديون رهنديون آهن ۽ انهيءَ سان گڏوگڏ گهمنديون ۽ وڌنديون به رهنديون آهن. ٿر ۽ جابلو علائقا ميداني علائقن کان پنهنجي ڀِٽُن ۽ جبلن ڪري مٿانهان ٿين، تنهن ڪري برساتن کانپوءِ اُت پيدا ٿيندڙ ساوڪ ۽ وڻڪار ڪري ڏاڍا حَسين، وڻندڙ ۽ رومانوي لڳندا آهن. ٿر ۽ جابلو علائقن ۾ مينهن بعد ڪيترن ئي قسمن جا وڻ ٻوٽا ۽ گاهه ڦٽن، جن کي قدرت بي پناهه طاقت بخشي آهي، جيڪي انسان ۽ چوپائي مال جي چاري کان سواءِ دوائن ۾ به ڪم اچن. ان چاري جي ڪري ئي ٿر جو گھوڙو، اٺ ۽ ٻيو مال ٻي دنيا جي جانورن کان مختلف ٿئي، يعني پنهنجي ڪانگ کان وڏو ٿلهو ۽ وڌيڪَ صحتمند ٿئي. انگلينڊ جو ڪانگ به بلڪل ٿر جي ڪانگ جهڙو ٿئي. ٿر ۾ جڏهن مينهن پوي، تڏهن سڄي ٿر جي زمين مان ڄڻ ته خوشبو ۽ سرهاڻ پيئي نڪرندي آهي ۽ سندس ڪُک مان ڦٽي نڪرندڙ ساوڪ مان ڄڻ ته عورت جي بدن جهڙي دلڪش ۽ رومانوي سرهاڻ پيئي ايندي آهي. انهيءَ ساوڪ مٿان جڏهن مور ۽ ڊيل ڪوڪون ڪري اڏامن ته ماڻهوءَ جو ڄڻ ته سڄو سرير مست ٿيو پوي. انهيءَ رُت دؤران سڄي وايو منڊل ۾ ڀيني ڀيني خوشبوءِ ۽ سرهاڻ پئي محسوس ٿيندي آهي ۽ ڪنهن ڀِٽَ مٿان ٿر جي شامن جا منظر ايڏا ته حسين هوندا آهن، جو ماڻهو چاهيندو آهي ته اهو منظر ڪڏهن ختم ئي نه ٿئي. اسان ٿر جي انهن سڀني منظرن مان لطف اندوز ٿي ۽ ٿر جا لوڪ گيت ٻڌي ۽ ٿر جا مخصوص کاڌا کائي پي ڏاڍا لطف اندوز ٿياسين.
ٿر جي پس منظر ۾ انگريزي ۽ هندستان جي مقامي ٻولين ۽ اردوءَ ۾ ڪيتريون ئي فلمون ٺهيل آهن، جيڪي گهڻو ڪري سمگلنگ جي موضوع تي ٺهيل آهن. ٿر جي پس منظر ۾ هڪ هندستاني فلم ڏاڍي لاجواب فلم هئي. هينئر 2013ع ۾ هدايتڪار گيان گجراتي ۾ ٿر تي هڪ ڏاڍي لاجواب فلم ”دي گُڊ روڊ“ ٺاهي اهي، جنهن کي آسڪر ايوارڊ لاءِ به نامزد ڪيو ويو آهي. جيتوڻيڪ لنچ باڪس ۽ جھڙپون لاجواب فلمون به آسڪر ايوارڊ جي ريس ۾ هن سان گڏ شامل هيون، پر هيءَ فلم هنن سڀني کان گوءِ کڻي، آسڪر ايوارڊ جي ريس ۾ هن سان گڏ شامل هيون، پر هيءَ فلم هنن سڀني کان گوءِ کڻي، آسڪر ايوارڊ لاءِ نامزد ٿي ويئي. فلم ۾ ٿر جي سرسبز ۽ من موهيندڙ نظارن فلم کي چوڏهن چنڊ لڳائي ڇڏيا آهن. مون کي هونئن به هندستان جون آرٽ فلمون ڏاڍيون وڻنديون آهن. فلمن جو آئون ننڍي هوندي کان ئي شوقين آهيان، پر آرٽ فلمن جو شوق مرحوم طارق اشرف مون کي سندس گهر فلمون ڏيکاري پيدا ڪيو، جنهن ۾ هاڻ مون کي انگريزي ۽ دنيا جي ٻين ٻولين جي آرٽ فلمن جي نالن کان پرهه واقف ڪندي آهي يا ڪڏهن ڪڏهن اهڙيون فلمون وٺي به ڏيندي آهي.
پرهه هاڻ ڪافي وقت کان آئر لينڊ جي گاديءَ واري شهر ڊبلن ۾ رهي ، پر اسان جي سڀني ٻارن وانگر هر روز Skype يا فون تي ڳالهه ٻولهه ٿئي ته پرهه سندس ڏٺل آرٽ فلمن جا نالا به ٻڌائي. سو احوال پيو هلي ٿر جي سير جو، پر هينئر دنيا ۾ سڀ کان وڏي رڻ پٽ بابت ٻُڌايان ته ان جو نالو صحارا جو رڻ پٽ آهي، جيڪو آفريڪا کنڊ جي اترئين ڀاڱي ۾ ٽيهه لک چورس ميلن جي ايراضيءَ تي پکڙيل آهي. اتر آفريڪي کي پار ڪندي ائٽلانٽڪ وڏي سمنڊ کان لبيا جي رڻ پٽ تائين هن جي سراسري ويڪر 1440 ڪلوميٽر آهي، جيڪا نيل درياهه تائين وڃي ٿي، ان کان اڳتي اهو ريگستان نوبين ريگستان کان ڳاڙهي سمنڊ تائين هليو وڃي ٿو، جنهن ۾ مراڪش، الجيريا، تيونس، لبيا، مصر، سوڊان، چاڊ نائيجر، مالي، ماريطانيه ۽ اولهه صحارا جي حصن کي پنهنجي گھيري ۾ آڻي ٿو، جنهن ۾ اولهه اتر پاسي اٽلس، اها گار ۽ تبستيءَ جا جابلو سلسلا به اچي وڃن ٿا. هن صحرا جي سطح گهڻي ڀاڱي مٽيءَ جي دڙن سان ڀريل هوندي آهي. هتي وسڪارو گهٽ ٿئي ٿو، جنهن ڪري هتي ٻوٽا وغيره پوکڻ ڏکيو ٿيو پوي. هتي اُهي ئي بوٽا پنهنجي حياتي ماڻين ٿا جن ۾ پاڻيءَ کي جذب ڪرڻ جي سگهه هوندي آهي. هتي اڪ جا ٻوٽا جام ٿين ٿا. صحرا ۾ جھنگلي جيوت به مشڪل سان رهي ٿي. جتي پاڻيءَ جا ذخيرا يا نخلستان آهي کجيءَ جا وڻ به جام ٿيندا آهن. هن عظيم ريگستان بابت چيو وڃي ٿو ته ڏهه هزار سال اڳ اهو ساوڪ سان ڀريل ميدان تي ٻڌل علائقو هو. اسڪالرن کي يقين آهي ته هن علائقي جا پهريان رهواسي نيگرو نسل جا هئا، جيڪي ڏکڻ پاسي کان هلان ڪري هتي آيا ۽ اچي نخلستان آباد ڪري، پوکي راهيءَ کي هٿي ڏنائون. آڳاٽين لکتن مان پروڙ ٿي پوي ته هنن لوڪن جا مصري، فونيقي، ڪارٿيجن ۽ ٻين ڀون وچ سمنڊ جي ماڻهن سان رابطا ۽ وهنوار هئا. ان کان پوءِ صحرا کي اوڀر کان ايندڙ مسلمان عربن فتح ڪيو، جيڪي پاڻ سان گڏ ٻه نيون جنسون، هڪڙي کجيءَ جي صورت ۾ ۽ ٻي سوريءَ لاءِ اُٺَ جي صورت ۾ کڻي آيا، جنهن هن علائقي جي زندگيءَ جي طرز کي تبديل ڪري ڇڏيو. کجيءَ جي پيداوار سان باغن جي انگ ۾ واڌارو ٿيو، جڏهن ته اٺ جي استعمال ان ڳالهه کي ممڪن ڪري ڏيکاريو ته سون ۽ ٻين معدنيات جي واپار کي ڀونءِ وچ سمنڊ جي ملڪن ۽ ڏکڻ جي علائقن ۾ هٿي ملي. مسلمانن جي باغن ۽ نخلستانن تي پنهنجو ڪنٽرول قائم ڪيو، سي قديم انداز ۾ ويڙهي جي صورت ۾ ئي رهندا هئا، واپاري قافلن جي رجحان جي حوصله افزائي ڪندي، هٿي ڏئي اڳتي وڌيا. اوڻيهين عيسوي صديءَ ۾ يورپي لوڪن هن علائقي تي پنهنجو اثر قائم ڪيو. يورپي لوڪن خاص طور فرانسيسي اثر رسوخ وڌڻ سان صحرا جي زندگيءَ ۾ تبديلي آئي. فرينچن پاڻي گڏ ڪرڻ لاءِ ڊرمن جي شڪل مثل گول ۽ تمام وڏيون ٽانڪيون ٺاهيون. مقامي وڳوڙي قبيلن ضابطو رکڻ لاءِ هتي رهندڙ فرينچ فوجن جي حياتيءَ جو مدار گهني قدر هنن ٽانڪين تي رهيو. صحرا ۾ آباديءَ ۾ وسنديءَ جا مُک مرڪز اُهي نخلستان ئي آهن، جن ۾ جَرَ جو پاڻي به ملي ٿو. گهڻي ڀاڱي نخلستان، صحرا جي اترئين ۽ ڏاکڻي ڀاڱي ۽ وچ صحرا جي جابلو علائقن ۾ آهن جتي پاڻياٺ يا پاڻيءَ جو وڏو ذخيرو آهي. ان پاڻيءَ کي جر مان ڪڍي ڪتب آڻجي ٿو. هن عظيم صحرا ۾ وڏا نسلي گروهه: توريگ، مورز ۽ تيبو آهن. توريگ گهڻي ڀاڱي وچ صحرا جي جابلو علائقن ۾ رهن ٿا. اهي مسلمان آهن. سندن ثقافت ۾ اسلام کان اڳ وارين ريتن ۽ رسمن جا اُهڃاڻ به ملن ٿا. جڏهن ته مورز اولهه صحرا ۾ رهن ٿا. اهي عرب، بربر ۽ ڪجهه نيگرو نسلن جو گاڏڙ قبيلا آهن.
تيبو نسلي گروهه فيضان، چاڊ ڍنڍ ۽ تبستي ماسف جي علائقن ۾ رهي ٿو. هن رڻ پٽ جي اڀرندي ڀاڱي ۾ Dijanet ڊائجانيٽ نالي شهر جي اتر پ اسي پنجاهه ميلن جي مفاصلي تي تاسلي ديس، اجر نالي ماڳ وٽ نرم وارياسي پٿر واري هڪڙي وڏي بُٺي يا ٽڪري آهي، سا اڪيچار صدي جي ڊگهي عرصي دؤران وارياسن تيز طوفانن جي ضِدَ ۾ رهندي، واريءَ جي ذّرڙن وسيلي گسندي، تراشجندي ۽ ڪٽجندي، اهڙين عجيب شڪل جي ڇِپن ۾ اهڙي انداز سان تبديل ٿي وئي آهي، ڄڻ ته اها هٿ سان تراشي تيار ڪئي وئي آهي ! صحرا جي ماڻهن جي زندگيءَ جو دارومدار گهني ڀاڱي پوکي راهي ۽ قديم طرز ۾ ڌڻ چارڻ تي آهي. پر هتي تجارتي بنيادن تي به ڪجهه پوکي ٿئي ٿي، سا هتي ڪالونيون قائم ڪندڙ يورپي لوڪن شروع ڪئي، جنهن جي اهميت ڏينهون ڏينهن وڌي رهي آهي. هتان جي سڀ کان وڌيڪَ اهم پيدوار کارڪون آهن. ان کانسواءِ اناج ۾ ڪڻڪ، ٻاجھري، چانور به ڪجهه مقدار ۾ ٿين ٿا. ڪجهه ڀاڄيون ۽ ٻيو ڪجهه ميوو به ٿئي ٿو. الجزائر ۾ تيل لڀڻ سان هن عظيم صحرا جي معيشيت ۾ هڪ نئين دؤر جي شروعات ٿي چڪي آهي.
اسان جي ٿر جي حَسين وادين کان موڪلائي کيکڙي ۾ چڙهي نئون ڪوٽ آياسين، اتان ريل ۾ چڙهي حيدرآباد پهتاسين. حيدرآباد مان ٽيڪسيءَ ۾ پنهنجي ڳوٺ ٻني آياسين. ٻئي ڏينهن ”ميي عزيز هم وطنو“ وارا روايتي لفظ ڳالهائيندڙ جنرلن جي اردو ۾ تقرير جي برخلاف هن چيف آف آرمي اسٽاف، جنرل آغا محمد يحيٰ خان 25 مارچ 1969ع تي قوم کي انگريزيءَ ۾ خطاب ڪيو ۽ پاڻ هڪ ماڻهو هڪ و وٽ جي بنياد تي جلد اليڪشن ڪرائڻ جو اعلان ڪيو ۽ پاڪستان جي تاريخ ۾ هيءُ پهريون مارشل لا هو، جنهن ۾ ڪنن به سياستدان کي نه گرفتار ڪيو ويو، نه سياسي پارٽين تي بندش وڌي وئي، نه ئي ڪنهن سياسي چُرپُر تي ڪا پابندي لڳائي وئي. پاڪستان جي تاريخ ۾ هي پهريون مارشل لا هو، جنهن ۾ اليڪشن دؤران سڀني سياسي پارٽين جي سربراهن کي ٽيلي ويزن تي قوم کي خطاب جو موقعو ڏنو ويو. اهو سلسلو 28 آڪٽوبر 1970ع کان 19 نومبر 1970ع تائين هليو. سڀ کان پهرين تقرير شيخ مجيب الرحمان ۽ آخر ۾ سائين جي ايم سيد تقرير ڪئي. ٽيلي ويزن تي تقرير ڪرڻ جي ايتري ته آزادي هئي، جو شيخ مجيب الرحمان پنهنجي تقرير ۾ مشرقي پاڪستان کي بنگلاديش ڪري سڏيو. (جنرل روئداد خان جو ڪتاب ”پاڪستان انقلاب ڪي دهاني پر“ صفحو 67).
ننڍن صوبن جو مطالبو ته ”ون يونٽ ٽوڙيو“ ۽ بنگال جو مطالبو ته ”آدمشماري جي بنياد تي قومي اسيمبليءَ جون سيٽون مقرر ڪيون وڃن ۽ ملڪ ۾ آزادانه ۽ غير جانبدارانه چونڊون ڪرايون وڃن“ يحيٰ خان ون يونٽ ٽوڙي ننڍن صوبن جو پراڻو مطالبو پورو ڪيو ۽ اهڙي طرح بنگالين جو مطالبو به پورو ڪندي قومي اسيمبلي ۾ آدمشماري موجب سيٽون مقرر ڪيون ۽ غير جانبدارانه چونڊون ڪرائي ملڪ کي حقيقي نمائندا ڏنا. جنرل يحيٰ يارن جو يار هو، دل صفا ۽ جنرل ايوب جي مقابلي ۾ ٺپ ايماندار ماڻهو، جنهن پوري نوڪريءَ دوران هڪ پيسو به رشوت ڪانه کاڌي. پنهنجي خاندان سان محبت ڪرڻ وارو، سخي دل ۽ هڪ سچو انسان هو. سچي نوڪريءَ دوران هن جو پنهنجي ماتحتن سان رَوَيو به ڏاڍو سو رهيو. هونئن به اها چوڻي مشهور آهي ته ماڻهوءَ جي حقيقي سڃاڻپ سندن ماتحتن سان سندس رَوَيَنِ مان ئي ٿئي ٿي.
دنيا ۾ مُلڪن جو ٺهڻ ۽ ڊهڻ، هڪ ڏينهن جو عمل ڪونه هوندو آهي، انهيءَ جي پٺيان ڪيئن سالن جي ظلمن استحصال ۽ نا انصافين جو ڊگهو داستان هوندو آهي. مُلڪ نه هڪ ڏينهن ۾ ٺهندا آهن ۽ نه هڪ ڏينهن ۾ ٽُٽندا آهن. سو جيڪڏهن اسان پاڪستان جي ٽُٽڻ جي ذميواري صرف جنرل يحيٰ تي وجهندا سين، ته اها وڏي نا انصافي ٿيندي. هُنَ کان سواءِ اڳ جنرل ايوب ۽ ٻيا به بنگال جي علحده ٿيڻ تي ايترا ئي ذميوار آهن جيترو جنرل يحيٰ. ٻيو ته ٺهيو پر ڍاڪا ۾ 1948ع ۾ جلسي کي خطاب ڪندي قائد اعظم محمد علي جناح چيو ته هاڻ ملڪ جي صرف هڪڙي قومي ٻولي هوندي ۽ اها صرف اردو هوندي. تڏهن ئي هن بنگالين کي جدا ٿيڻ جو حقيقي ۽ قانوني حق فراهم ڪيو هو، ڇاڪاڻ ته انهيءَ وقت به بنگال جي آدمشماري پوري پاڪستان جي آدمشماريءَ جو ڇاونجاهون سيڪڙو هُئي ۽ بنگالي قوم آدمشماريءَ جي لحاظ کان پوري پاڪستان ۾ واضح اڪثريت جي حامل هئڻ جي ناتي قومي ٻوليءَ جو سڀ کان وڌيڪَ حق بنگالي ٻوليءَ کي حاصل هو. مغربي پاڪستان ۾ به اردو ڪنهن به قوم جي يا ڪنهن صوبي جي واحد ٻولي ڪانه هُئي، نڪي ڪي پاڪستان ٺهڻ کان ڇاهٺ سال پوءِ، اڄ به اردو ڪا حقيقي قومي ٻولي ڪانه ٿي پئي آهي. پاڪستان ڪورٽن، صوبائي، قومي ۽ مرڪزي وفاقي حڪومت، سڀني بينڪن، ڪارپوريشن، ملڪ ۾ سڀني مليٽري، سول ۽ نجي قومي ليول جي ادارن ۾ ڀرتيءَ لاءِ امتحان، لکت توڙي زباني، انگريزي ٻوليءَ ۾ٿين. ها البت اها به حقيقت آهي سنڌي، پٺاڻ سان ۽ بلوچ پنجابي سان اردو ٿو ڳالهائي، يعني اردو سڄي مُلڪ ۾ سڀني قومن جي وچ ۾ رابطي جي زبان آهي. انهيءَ حقيقت کان ڪو به انڪار نٿو ڪري سگهي.
30 جنوري 1968ع ۾ جڏهن جنرل ايوب کي دل جو دؤرو پيو ته جنرل يحيٰ، جنرل ايوب سان ملاقات ڪرڻ تي بندش وجھي ڇڏي ۽ ڪنهن به ماڻهوءَ جي جنرل يحيٰ جي اجازت کانسواءِ ملاقات بند هُئي. صدر ايوب جي ڪيبينيٽ جو هڪڙو سينيئر وزير خواجه شهاب الدين جڏهن جنرل ايوب سان ملڻ ويو، ته ان کي ساڻس ملاقات ڪرڻ ڪانه ڏني وئي. صدر ايوب جي مشير اعليٰ فدا حسين کي جنرل يحيٰ گهرائي حڪم ڏنو ته صدر ايوب جي جيڪا به مُلڪ ۽ مُلڪَ کان ٻاهر جي ٽپال يا لکپڙهه آهي سا مون ڏانهن موڪلي وڃي. جنرل ايوب جڏهن صدارت جو عهدو ڇڏيو ۽ ٽيلي ويزن ۽ ريڊيو لاءِ آخري تقرير ٽيپ ڪرائي ته جنرل ”يحيٰ ان کي ٽيلي ڪاسٽ ۽ نشر ٿيڻ ڪونه ڏنو ۽ تقرير جا ڪيسيٽ گهرائي پاڻ وٽ رکي ڇڏيائين. مطلب ته جنرل يحيٰ جنرل ايوب سان اهو حشر ڪيو، جيڪو جنرل ايوب، جنرل اسڪندر مرزا سان ڪيو. (مجاهد حُسين جو ڪتاب ”پاڪستان کي متنازعه سياستدان“ صفحو 418 کان 420).
ليفٽنينٽ جنرل جهان داد خان، پنهنجي ڪتاب ”پاڪستان قيادت ڪا بحران“ جي صفحي 109 تي لکي ٿو ته 14 آگسٽ 1966ع ۾ جنرل ايوب، ايوان صدر راولپنڊيءَ ۾ هڪ دعوت ڪئي. اتي جڏهن صدر ايوب پهتو ته سڀني مهمانن ساڻس هٿ ملايو، پر صدر ايوب طرفان تازو مقرر ڪيل چيف آف آرمي اسٽاف، جنرل يحيٰ کيس کيڪارڻ ڪونه ويو ۽ هڪ جڳهه تي پنهنجي دوستن سان ڳالهائڻ ۾ مصروف هو. جنرل ايوب اها ڳالهه محسوس ڪئي ۽ پاڻ خود اتي وڃي جنرل يحيٰ سان هٿ ملايو، ته جنرل يحيٰ کيس اهڙي رُکي نموني سان هٿ ڏنو، جهـڙوڪر جنرل يحيٰ هٿ مِلائي جنرل ايوب تي احسانُ ڪري رهيو هو. اها ڳالهه اُت حاضر سڀني مهمانن محسوس ڪئي. صدر ايوب جو ذاتي ڊاڪٽر، ميجر جنرل محي الدين، جنرل جهانداد کي ٻڌايو ته صدر ايوب کي جڏهن دل جو دؤرو پيو ته جنرل يحيٰ ساڻس مِلڻ آيو ۽ اهو ڏسي ته صدر ايوب جا هاڻ ڏينهن پورا ٿيڻ وارا آهن سندس منهن تي تري آيل خوشي ڏسڻ وٽان هُئي.
بالڪل اهڙي نموني مادر ملت، فاطمه جناح پنهنجي ڪتاب ”منهنجو ڀاءُ“ ۾ لکيو آهي ته زيارت ريزيڊنسي ۾ لياقت علي جناح کي پڇڻ آيو هو يا اهو ڏسڻ آيو ته جناح هاڻ ڪڏهن ٿو وفات ڪري. اهو ذڪر انهيءَ ڪتاب جي صرف پهرئين ايڊيشن ۾ لکيل هو ۽ پوءِ وارن ايـڊيشنن مان اهو ذڪر ڄاڻي ٻجھي ڪڍي ڇڏيو ويو.
صدر جنرل ايوب جي استعيفيٰ کانپوءِ جڏهن جنرل يحيٰ چيف مارشل لا ايڊمنسٽريٽر ۽ صدر پاڪستان ٿيو ته، جنرل ايوب کي چيائين ته توهان هاڻ اسلام آباد ۾ نه پر سوات ۾ وڃي رهه. جنرل جهانداد ۽ رائو رشيد پنهنجي آتم ڪٿا ۾ لکيو آهي ته جنرل يحيٰ ون يونٽ ٽوڙي ۽ بنگالين کي هڪ ماڻهو هڪ ووٽ تحت وڌيڪَ سيٽون ڏئي مُلڪ ٽٽڻ جو بنياد وِڌو. ون يونٽ ٽُٽڻ جو واسطو صرف مغربي پاڪستان سان هو ۽ وَنِ يونٽ جي ٽُٽڻ کي اڄ ٽيتاليههَ سالَ گذري چڪا آهن، پر پاڪستان ته اڄ به قائم آهي. پوءِ انهن ج اها راءِ ته ون يونٽ ٽٽڻ سان پاڪستان به ٽُٽي ويندو، سا راءِ ته بالڪل غلط ثابت ٿي. اهڙي بد نيتيءَ جي ڳالهه ڪرڻ، صرف پاڻهي پاڻ کي خوار ڪرڻ کانسواءِ ٻيو ته ڪجهه به ڪونهي !