تڪبير
تڪبر جي معنيٰ هيءَ آهي ته، “ماڻهو ڪمال جي صفتن ۾ پاڻ کي ٻين کان وڌيڪ سمجهي.” جڏهن ماڻهوءَ کي پاڻ ۾ اهڙو خيال پيدا ٿئي ٿو، تڏهن ان جو نفس ڦنڊي ٿو، ان جا آثار ۽ نشانيون ظاهر ٿيڻ لڳن ٿيون. جيئن رستي ۾ هلڻ وقت، ٻين جي اڳيان هلڻ، مجلس ۾ مٿاهين جاءِ تي ويهڻ، ٻين کي گهٽتائي جي نظر سان ڏسڻ، جيڪو سلام نه ڪري ان تي ڪاوڙجڻ، جي ڪو تعظيم نه ڪري ته ناراض ٿيڻ، حق جي ڳالهه معلوم ٿيڻ کان پوءِ ان کي نه مڃڻ ۽ عوام الناس يا غريب ماڻهن کي ائين ڏسڻ جيئن گڏهن کي ڏسندا آهن. نَعوذ بالله!
جڏهن ته تڪبر وڏين وڏين پليدين جو مجموعو آهي، ان ڪري دوزخ جو ذخيرو ۽ سامان آهي. تڪبر جي ڪن خرابين جو بيان تفصيل سان ڏجي ٿو.
(1) ڪبريائي يا وڏائي جا خدا تعاليٰ جي خاص صفت ۽ ان جي شان لاءِ شايان آهي. پوءِ ڪمزور انسان جنهن کي ٻين جو اختيار ته بجاءِ خود، ان کي پنهنجي نفس تي به اختيار ڪونهي، سو هن خدائي صفت م شريڪ ٿيڻ جي ڪيئن جرئت ٿو ڪري سگهي؟ جڏهن متڪبر يا هٺيلو انسان، انهيءَ خواريءَ ۽ ڪمزوريءَ هوندي ته حق تعاليٰ سان شرڪت ڪرڻ گهري ۽ انهيءَ صفت ۾ خدا تعاليٰ سان جهيڙو ڪري، ان ڪري اهو پهرين درجي جو احمق (نادان) ۽ نفس جو پليد سمجهيو ويندو.
(2) تڪبر جي ڪري، حق جي ڳالهه نه مڃڻ جي نوبت اچي ٿي، جنهن کان دين جي سعادت جو دروازو بند ٿي وڃي ٿو ۽ متڪبر الله تعاليٰ جي خلق کي نيچائي جي نظر سان ڏسن لڳي ٿو، جو خدا تعاليٰ کي ناپسند آهي.
ڪن لائي ٻڌو! ته هڪ بزرگ جي نصيحت آهي ته خدا تعاليٰ پنهنجو رضامندو پنهنجيءَ فرمانبرداريءَ ۾ لڪائي ڇڏيو آهي. ان ڪري ڪنهن به عبادت يا چڱي ڪم کي، کڻي ڪيترو به ننڍو هجي، گهٽ نه سمجهو. ڪهڙي خبر جو سندس رضا ان ۾ لڪل هجي؟ اهڙي طرح خدا تعاليٰ پنهنجو ناراضپو ۽ ڏمر گناه ۾ لڪائي ڇڏيو آهي. ان ڪري ڪنهن به گناه کي، کڻي ڪيترو به ننڍو هجي، گهٽ نه سمجهو متان ان۾ خدا جو ناراضپو ۽ غصو لڪل هجي.
اهڙي طرح خدا تعاليٰ پنهنجي ولايت ۽ قرب کي پنهنجن بندن ۾ لڪائي ڇڏيو آهي. ان ڪري ڪنهن به بندي کي (کڻي ڪهڙو به وڏو گنهگار هجي) ڪڏهن به حقير يا گهٽ نه سمجهو. ممڪن آهي ته شايد اهو بندو خدا تعاليٰ جو ولي هجي. جنهن جو ظهور اوچتو ان جي مرڻ مهل ٿي پوي.
(3) تڪبر، نفس کي ڪا به سٺي صفت حاصل ڪرڻ نه ٿو ڏئي جيئن ته تڪبر ڪندڙ ماڻهو تواضع ۽ نوڙت کان بي نصيب ٿو رهي، ساڙ ۽ ڪاوڙ جي مارڻ تي قادر نه ٿو ٿئي، رياءَ کي ڇڏڻ ۽ نرميءَ جي هلت ڪرڻ هن کي ڏکي ٿي لڳي، ڪنهن به مسلمان ڀاءَ جي خيرخواهي ۽ سڄڻائپ ان کان ٿي نه ٿي سگهي. غرض ته پنهنجي بزرگيءَ ۽ وڏائيءَ جي غرور ۾ غرق ٿو رهي ۽ سڀني صفتن سان، موصوف هجڻ جي ڪوڙي گمان سببان، ناصح جي نصيحت کان، بيپرواهه ۽ سرڪش يا اماره نفس جي سڌارڻ کان بلڪل محروم ٿو رهي. جڏهن ته جيسين هيءَ تڪبر جي بد عادت ماڻهوءَ مان دور نه ٿيندي، تيسين اڳتي به ٻين بد عادتن کان هن جي سڌاريءَ جي اميد نظر نه ٿي اچي. ان ڪري ان جي علاج ۾ ڦڙتيءَ سان ترت تياري ڪرڻ گهرجي.
تڪبر جو هي علاج آهي:
پهريون هي سوچڻ گهرجي ته، انسان جي حقيقت ۽ اصليت ڇا آهي؟ منڍ ۾ ته پليد منيءَ جو پڙو آهي، پڇاڙيءَ ۾ مردار ڍونڍ، ڪيڙن ۽ ماڪوڙن جو کاڄ. باقي رهي وچين حالت، جنهن جو نالو زندگي ۽ دنيا جي حياتي آهي. سو ان جو حال هي آهي ته، پليديءَ جا سير پيٽ م ڀريا پيا آهن، حق تعاليٰ جي ارشاد (قُتِلَ الْاِنۡسَانُ مَاۤ اَكْفَرَہٗ) الخ) (
جي معنيٰ سمجهو، ته انسان محض عدم ۽ اڻ موجود شيءِ هو. هو هن جو لائق نه هو جو ذڪر ۽ بيان ۾ اچي سگهي. هو ان کان پوءِ نطفو ٿيو، پوءِ گوشت جو ٽڪرو جڙيو، جو نه ان کي ڪن هئا، نه اک ۽ نه ان کي حياتي هئي، نه طاقت، ان کان پوءِ حق تعاليٰ ان کي سڀ ڪجهه ڏنو. مگر ان هوندي به هر گهڙيءَ سون بيمارين جو نشان بڻيو پيو آهي. بک ۽ اُڃ جو محتاج جدا آهي. ٿوري تڪليف کان بيزار ٿي ويهي ٿو رهي. “ڪنهن شيءَ جو علم گهري ٿو ته نه ٿو ملي سگهي. فائدو حاصل ڪرڻ گهري ٿو، ته ان جي بجاءِ نقصان ٿو رسيس. ڪنهن به گهڙيءَ ۾ موت کان امن ڪونهيس. خدا ڄاڻي اوچتو ڪنهن وقت بيمار ٿي پوي يا ڪنهن وقت ڪو عضو بيڪار ٿي پويس، يا ڪنهن ويل روح پرواز ڪري وڃيس. آخرڪار هڪ نه ٻئي ڏينهن موت جو شڪار ضرور ٿيڻو آهي، جنهن کان پوءِ سوڙهين ۽ اونداهين چاڙهين تان لنگهڻو آهي. اڳيان حساب ڪتاب ۽ حشر نشر اچڻو آهي. بهشت يا دوزخ ۾ سدائين جي حياتيءَ جو فيصلو ۽ شهنشاهي فرمان جو صادر ٿيڻ پيو آهي! ڀلا اوهان ٻڌايو ته اهڙين مصيبتن ۾ گرفتار، خوار ۽ ناڪار غلام کي زبردست قدرت واري جبار ۽ قهار شهنشاه جي برابريءَ جو خيال، ڪهڙي طرح سونهي ٿو؟ جنهن شخص جي هيءَ حالت هجي، جو ان جي هٿ کي، جي پليدي لڳي وڃي ته ٻه ٻه دفعا ڌوئي ۽ پڻ انهيءَ پليديءَ کي سدائين پاڻ سان کنيو گهمندو وتي، ان کي تڪبر ڪرڻ ڪنهن به طرح زيب ۽ زينت نه ٿو ڏئي.