موت جو فڪر
انهيءَ ڪري انهن جي به ضرورت آهي ۽ اهي ڳالهيون جن سان خدا جي قرب ۾ واهر ٿئي ٿي، تن مان هڪ ‘موت کي ياد ڪرڻ’ آهي. انهيءَ ڪري ان جو بيان ڪرڻ به مناسب آهي. ڇو ته موت جي بيان سان، دنيا جي محبت دل مان نڪري ٿي وڃي. جڏهن دنيا جي محبت قطع ٿيندي، تڏهن حق تعاليٰ جي محبت حاصل ٿيندي. حق تعاليٰ فرمايو آهي: “موت، جنهن کان اوهان ڀڄو ٿا سو ضرور اوهان کي پهچندو.”
حضرت رسول مقبول ﷺ فرمايو آهي: “لذتن جي وڃائيندڙ (موت) کي گهڻو ياد ڪندا ڪريو.” بيبي عائشه الله ($) کي عرض ڪيو ته، “يا رسول الله! قيامت جي ڏينهن شهيدن سان گڏ ٻيو به ڪو اٿندو؟” پاڻ فرمايائون ته “هائو! اهو ماڻهو جيڪو رات ۽ ڏينهن ۾ ويهه ڀيرا موت کي ياد ڪندو رهندو.” حضرت رسول الله ﷺ فرمايو آهي: “موت جي برابر ڪو به واعظ ڪونهي، يعني نصيحت ڪرڻ لاءِ موت ئي ڪافي آهي. جيڪڏهن جانورن کي موت جي ايتري ڄاڻ هجي ها، جيتري بني آدم کي آهي، ته ڪو به متارو جانور کائڻ لاءِ ڪو نه ملي ها. آءٌ اوهان ۾ ٻه واعظ ڇڏي وڃان ٿو، هڪ ماٺيڻو واعظه، يعني ‘موت’ ۽ ٻيو ڳالهائيندڙ واعظه يعني ‘قرآن مجيد’. موت، وڏي خوفناڪ شيءِ آهي. موت کان پوءِ ايندڙ واقعا وري موت کان به وڌيڪ خطرناڪ آهن ۽ انهن جو بيان ڪرڻ ۽ ياد رکڻ، دنيا کي ڪوڙو ۽ بي مزي بنائي ٿو ۽ هن بي بقا جاءِ جي محبت دل مان ڪڍي ڇڏي ٿو. دنيا جي محبت، سڀني گناهن جي پاڙ آهي. جنهن وقت دنيا کان ماڻهوءَ جي دل کي نفرت ٿي وئي، تنهن وقت ڄاڻو ته ان کي سڀ ڪجهه ملي ويو. دنيا کان نفرت، ان وقت ٿيندي آهي، جنهن وقت موت جو فڪر ۽ خيال ٿيندو آهي ته عنقريب اسان تي ڪهڙي نه آفت اچڻي آهي؟
موت جي فڪر جي واٽ هيءَ آهي ته، ڪنهن وقت ڪنڊ پاسي ۾ اڪيلو ويهي، سڀ خيال دل مان ڪڍيو ۽ قلب کي بلڪل خالي ڪري، توجهه ۽ عزم سان موت جو ڌيان ڪريو. پهريائين پنهنجن انهن دوستن، عزيزن ۽ قريبن جو تصور ڪريو، جيڪي دنيا مان لڏي ويا آهن ۽ هر هڪ جو هڪ ٻئي کان پوءِ خيال ڪندا وڃو ته اهي صورتون ڪاڏي هليون ويون ۽ اهي ماڻهو ڪهڙيون ڪهڙيون اميدون پاڻ سان قبر ڏي کڻي ويا؟ حرص ۽ ڊگهي اميد انهن ۾ ڪيترو نه پنهنجو زور ڏيکاريو؟ عزت، آبرو ۽ مال جون ڪهڙيون ته تمنائون ۽ سڌون انهن جي دل ۾ گهر ڪيو ويٺيون هيون. پر اڄ اهي سڀ خاڪ ۾ ملي ويا ۽ مٽيءَ جي ڍير هيٺان دٻيا پيا آهن، جو ڪو به انهن جو ڪڏهن به نالو ڪونه ٿو وٺي!
هن کان پوءِ مئلن جي بدن ۽ جسم جو خيال ڪريو: ته ڪهڙا نه حسين ۽ نازڪ بدن هئا، پر هاڻي ته ذرا ذرا ٿي ڳري ويا، بدبوءِ ڪري ويا، ڪيڙن ۽ ماڪوڙين جو کاڄ بڻجي ويا.هن کان پوءِ انهن جي عضون مان هڪ هڪ عضوي جو خيال ڪريو ته اها زبان ڪاڏي وئي، جا ڪنهن به وقت چپ ڪرڻ ڄاڻندي ئي ڪانه هئي ۽ اهي هٿ ڪيڏانهن ويا، جيڪي حرڪت ڪندا هئا، روشن اکيون ۽ انهن جا سهڻا کوپا ڪهڙي ڪيڙي جي خوراڪ بڻيا؟
مطلب ته اهڙي طرح خيال ڪندؤ، ته سعيد يا سڀاڳا بڻجي ويندؤ. ڇو ته حضرت رسول مقبول ﷺ فرمايو آهي: “سعيد اهو آهي، جو ٻين مان نصيحت پرائي.” افسوس آهي جو اسان موت جهڙي هيبتناڪ شيءِ کان غافل بنجي ويا آهيون، ڪيترا اسان کان اڳي آيا ۽ ويا. مگر اسان ڀانئيون ٿا ته اسين سدائين هتي رهنداسين. ڀائرو! موت جو خطرناڪ سفر درپيش آهي. پر اسان کي ڪجهه به پرواهه ڪانهي! ايتري قدر اسان ۾ ‘ڊگهيءَ اميد’ ايتري غفلت پيدا ڪئي آهي. جيڪڏهن ڊگهي ءَ اميد واري ناداني ناس ٿي وڃي ته موت جو فڪر ۽ خيال پيدا ٿي پوي.
انهيءَ ڪري حضرت رسول مقبول ﷺ حضرت عبدالله بن عمر کي نصيحت فرمائي هئي ته، صبح ٿئي ته شام جي ڳڻتي نه ڪريو، جي شام ٿئي ته صبح جو فڪر نه ڪريو ۽ دنيا ۾ اوهان ان لاءِ آيا آهيو ته حياتيءَ ۾ موت جو فڪر ۽ تندرستيءَ ۾ بيماري جو فڪر ڪريو. ڇو ته اي عبدالله! ڪهڙي خبر ته سڀاڻي تنهنجو ڪهڙو نالو هوندو؟ يعني جيئرو يا مئو؟ جنهن شيءِ جي اچڻ جو ڪو به وقت مقرر ڪونهي، ان جو فڪر هر وقت هجڻ گهرجي. انهيءَ ڪري پنهنجن اميدن تي خاڪ وجهو ۽ خواهشن کي وڌڻ نه ڏيو. خدا ڄاڻي ڪلاڪ کان پوءِ ڇا ٿيڻو آهي.