اخلاق جي سونهن ۽ ان ۾ نفس جو ڌوڪو
حضرت رسول مقبول ﷺ جن فرمايو آهي ته: “مسلمان اهو آهي، جنهن جو خلق ڪامل هجي ۽ مومنن ۾ افضل اهو آهي،جنهن جو خلق سڀ کان بهتر هجي.” بس انهيءَ اصل جو نالو آهي: ان جي ڪامل ڪرڻ يا ڪماليت جي درجي تي پهچائڻ لاءِ ئي حضرت رسول اڪرم ﷺ جن دنيا ۾ تشريف فرما ٿيا. حُسن خُلق جي تحقيق، ان جي حد، ان جي فائدن ۽ نتيجن ۾، مختصر طرح سان ڪيون ٿا. ڄاڻڻ گهرجي ته خَلق ۽ خُلق (خ جي زبر ۽ پيش سان) جدا جدا ٻه لفظ آهن. خلق مان مراد ظاهري صورت آهي ۽ خُلق مان مراد باطني صورت آهي. ڇو ته جهڙي طرح انسان جسم سان ترڪيب ڏنو ويو آهي ۽ هٿ، پير، اکيون، ڪن ۽ٻيا عضوا ان کي مليا آهن. جن کي بصارت جي قوت، يعني ‘منهن’ جون اکيون سمجهي سگهن ٿيون.
اهڙي طرح انسان روح ۽ نفس سان ترڪيب ڏنو ويو آهي، جنهن کي بصيرت يعني دل جان اکيون معلوم ڪري سگهن ٿيون. هيءَ ترڪيب هن ظاهري اکين سان نظر نه ٿي اچي ۽ انهن ٻنهي ترڪيبن ۾ الله تعاليٰ پنهنجي مخلوق کي جدا جدا صورتن ۽ قسمين قسمين شڪلين ۾ پيدا فرمايو آهي، جو ڪا صورت ۽ سيرت حسين ۽ سهڻي آهي ۽ ڪا صورت ۽ سيرت بري ۽ بدزيبي آهي. ظاهري شڪل ۽ هيئت کي صورت چون ٿا. باطني شڪل ۽ هيئت کي سيرت چون ٿا. مگر سيرت جو مرتبو صورت کان مٿانهون آهي. ڇو ته الله تعاليٰ جي نسبت پاڻ ڏي ڪئي آهي. جيئن ته: ( ) ‘وَنَفَخْتُ فِیۡہِ مِنۡ رُّوۡحِیۡ.’ ‘ آيت ۾ روح کي پنهنجو چيو اٿس ۽ ( ) ‘قُلِ الرُّوۡحُ مِنْ اَمْرِ رَبِّیۡ’ ۾ هيءُ ڳالهه ظاهر ڪئي اٿس ته روح رباني امر آهي ۽ جسم وانگر سفلي ۽ خاڪي نه آهي. ڇو ته جسم جي نسبت مٽيءَ ڏانهن فرمائي اٿس، جيئن ته، ( ) ‘اِنِّیۡ خَالِقٌۢ بَشَرًا مِّنۡ طِیۡنٍ’ ۾ اهو ارشاد ٿيل آهي. هن جاءِ تي روح ۽ نفس مان اسان جي مراد هڪڙي شيءِ آهي، يعني اها شيءِ جا حق تعاليٰ جي الهام سان پنهنجي پنهنجي لياقت موافق شين جي سڃاڻپ ۾ سمجهه حاصل ڪري ٿي. بهرحال ثابت ٿيو ته وڌيڪ ڌيان ڏيڻ جي لائق رباني امر يعني انساني سيرت آهي. جيستائين هن باطني ترڪيب جي شڪل ۽ هيئت ۾ حسن موجود نه ٿيندو، تيستائين انسان کي سيرت جو سٺو نه چيو ويندو. جڏهن ته هن ظاهري صورت جي عضون يعني هٿن ۽ پيرن وانگر سيرت کي به الله تعاليٰ باطني عضوا ڏنا آهن، جن جو نالو آهي علم جي قوت، ڪاوڙ جي قوت، شهوت جي قوت ۽ عدل جي قوت، ان ڪري جيستائين ڪنهن به ماڻهوءَ جا چار ئي باطني عضوا موزون ۽ مناسب اعتدال جي حد تي نه هوندا، تيستائين ان جي سيرت کي سهڻو ۽ حسين نه چيو ويندو. انهن باطني عضون ۾ جا به زيادتي ۽ گهٽتائي هوندي، سا ائين خراب لڳندي، جيئن ظاهري عضون جي گهٽتائي يا زيادتي خراب لڳندي. جيئن هڪ ماڻهوءَ جو پير هڪ گز جيترو هجي ۽ هٿ ٽن گزن جي برابر هجي يا هڪڙو هٿ گز جيترو هجي ۽ ٻيو هٿ پورو اڌ گز هجي، ته اهڙي انسان کي حسين ۽ سهڻو نه چيو ويندو، پوءِ اهڙي طرح جيڪڏهن ڪنهن جي ڪاوڙ جي قوت، اعتدال جي حد کان گهٽ هجي ۽ شهواني قوت، اعتدال کان گهڻو وڌيل هجي ته ان کي سيرت جو سٺو نه چئبو. هاڻي اسين مٿين چئن عضون جو اعتدال ۽ حسن بيان ڪريون ٿا.
[b]پهريون علم جي قوت:
[/b]هن جون اعتدال ۽ حسن هي آهي ته انسان ان جي ذريعي سان سچين ۽ ڪوڙين ڳالهين ۾ تميز ڪري سگهي، حق ۽ باطل جي عقيدن ۾ فرق ڪري سگهي. انهن مان چڱو ۽ بڇڙو سڃاڻي سگهي. پوءِ جنهن وقت اها لياقت ۽ صلاحيت پيدا ٿيندي. ان وقت حڪمت جو اهو نتيجو پيدا ٿيندو، جيڪو الله تعاليٰ هيٺين لفظن سان بيان فرمايو آهي: “جنهن کي حڪمت نصيب ٿي، ان کي گهڻو خير ڏنو ويو.” درحقيقت سڀني فضيلتن جي پاڙ ۽ بنياد اها حڪمت ئي آهي.
[b]ٻيو ڪاوڙ جي قوت ۽ ٽيون شهوت جي قوت:
[/b]هنن جو اعتدال ۽ حسن هي آهي ته اهي ٻئي قوتون حڪمت ۽ شريعت جي اشاري تي هلن. تربيت ڏنل ۽ مطيع گهوڙي وانگر شريعت جون فرمانبردار بڻجن، جو جيڏانهن به انهن کي شريعت هلائي، تيڏانهن بنا عذر ۽ فڪر جي ڊوي وڃن ۽ شڪار تي حملو ڪن. جنهن وقت شريعت انهن کي روڪي ان وقت فورا بيهي رهن ۽ بس ڪري پنهنجي جڳهه تي ويهي رهن.
[b]چوٿون عدل جي قوت:
[/b]هن جو اعتدال هي آهي ته ڪاوڙ ۽ شهوت جي قوت جي واڳ ماڻهو پنهنجي هٿ ۾ وٺي ۽ انهن کي دين ۽ عقل جو زيردست بنائي. گويا عقل حاڪم آهي ۽ عدل جي قوت سندس نائب آهي، جو جيڏانهن حاڪم جو اشارو ٿي ڏسي، يڪدم اوڏانهن ڊوري ٿي وڃي ۽ ان جي موافق حڪم جاري ٿي ڪري. شهوت جي قوت ۽ ڪاوڙ جي قوت ڄڻ ماڻهوءَ جي سيکاريل فرمانبردار گهوڙي وانگر آهن. جو انهن ۾ حاڪم جو حڪم ۽ ناصح جي نصيحت جاري ۽ چالو ٿين ٿا ۽ پوءِ جنهن وقت اها حالت، جنهن ماڻهوءَ ۾ خاطريءَ جهڙي ۽ تعريف جوڳي پيدا ٿي ويندي. ان وقت ان کي حسن الخلقِ يا سيرت جو سٺو چيو ويندو ۽ ان ڪري ماڻهوءَ جا اخلاق ۽ عادتون سڌري وينديون.
ڪاوڙ جي قوت جي اعتدال جو نالو شجاعت آهي ۽ اُها خدا کي پسند آهي. ڇو ته هن ۾ جي زيادتي هوندي ته ان کي چئبو تَهَوّر (بي ڊپائي سان ناس ڪرڻ) ۽ جي گهٽتائي هوندي ته ان کي چئبو بزدلي. اهي ٻئي قوتون خراب آهن. ڪاوڙ جي اعتدال، يعني شجاعت مان، لطف ۽ ڪرم، بهادري ۽ چستي، بردباري ۽ استقلال، نرمي ۽ ڪاوڙ جي روڪڻ جو مادو، هر ڪم ۾ دور انديشي ۽ وقار (ڳنڀيرائي) پيدا ٿين ٿيون. جيڪڏهن ڪاوڙ ۾ زيادتي پيدا ٿئي ٿي ته ناعاقبت انديشي (اڳ پوءِ نه جاچڻ) ٻٽاڪ هئڻ، آڪڙ ڪرڻ، جوش ۾ باهه ٿي وڃڻ، تڪبر ۽ خودپسندي پيدا ٿين ٿيون. جيڪڏهن ان ۾ گهٽتائي پيدا ٿئي ٿي ته ان ۾ بزدلي، خواري، بي عزتي، ڪميڻپ ۽ خسيسائپ پيدا ٿين ٿيون.
شهوت جي اعتدال جو نالو پاڪدامني آهي. پوءِ جي شهوت پنهنجي اعتدال جي حد کان وڌي ويندي ته ان کي حرص ۽ هوس چئبو. شهوت جي اعتدال جي حالت، يعني پاڪدامني خدا تعاليٰ کي پسند آهي. هن مان جيڪي خصلتون پيدا ٿين ٿيون، سي هي آهن: سخاوت، حيا، صبر، قناعت، پرهيز گاري، طمع جو گهٽجڻ ۽ ٻين جي مدد ڪرڻ جو مادو. اعتدال جي حد کان شهوت جي وڌڻ ۽ گهٽجڻ ڪري هي صفتون پيدا ٿين ٿيون: حرص، لالچ، خوشامد، چاپلوسي، اميرن جي آڏو ذليل ٿيڻ، غريبن کي گهٽتائي جي نظر سان ڏسڻ، بي حيائي، فضول خرچي، رياءُ، تنگدلي، نامردانگي ۽ حسد وغيره.
عقل جي قوت ۾ جيڪڏهن اعتدال ٿئي ٿو ته انسان مدبر، منتظم، ذڪي ۽ سمجهو ٿئي ٿو ۽ ان جي راءِ سڌي ٿئي ٿي ۽ هر مضمون کي هن جي طبيعت ادا ڪري ٿي ۽ چستي ڏيکاري ٿي، جي اعتدال جي حد کان وڌي وڃي ٿي ته ان کي دغا بازي، مڪاري ۽ ٺڳي چئجي ٿو. جي عقل جي قوت ۾ ڪنهن قسم جي نقصان يا ضعيف پيدا ٿيندو ته ان کي چئبو ڪُند ذهني، حماقت ۽ بيوقوفي، جنهن جو اثر هي ٿيندو، ته اهڙو ماڻهو جلد ٻئي جي ڌوڪي ۾ اچي ويندو. غرض ته هي سڀئي قوتون جنهن وقت ، اعتدال جي حد تي اچي وينديون ته ان وقت انسان کي حَسنُ الخُلقِ، يعني سيرت جو سٺو چيو ويندو.
ڇو ته اعتدال جي حد کان هٽڻ ۽ وڌڻ، اهي ٻئي حالتون حُسنَ کان خارج آهن. خير الامور اَوسطها (سڀني ڪمن ۾ بهتر انهن جو وچولو درجو ٿيندو آهي) حق تعاليٰ فرمائي ٿو ته، “نه پنهنجو هٿ ڪنڌ سان ٻڌو، جو بخل ڪريو ۽ نه هن کي بلڪل کولي ڇڏيو، جو اِسراف ڪرڻ لڳو.” پڻ فرمائي ٿو ته، “اسان جي بندن جو هي شان آهي ته نه هو اسراف ڪن ٿا ۽ نه بخل، بلڪه انهن جي وچئينءَ حالت تي رهن ٿا.”
فصل: انهن بد اخلاقن جي اصلاح جڏهن ته رياضت ۽ مجاهده سان ٿي سگهي ٿي، انهيءَ ڪري جيڪڏهن ماڻهوءَ ۾ ڪو بڇڙو خلق موجود هجي ته هن کي گهرجي ته نفس تي جبر ۽ زبردستي ڪري: مثلا، جي بخل جي حالت هجي ته جبر ۽ قهر سان، ان کي ڪڍي ڇڏي ۽ نفس کي ناراض ڪري، خرچ ڪرڻ جي عادت وجهي. جيڪڏهن فضول خرچيءَ جي عادت هجيس ته، نفس کي بيجا سخاوت کان روڪي۽ خرچ ڪرڻ بند ڪري ته، گهٽ خرچ ڪرڻ جي عادت پئجي وڃيس. پوءِ جڏهن ماڻهوءَ جي عادت سڌريل ۽ درست ٿي ويندي، تڏهن اها وچولي عادت پيدا ٿي ويندس، جا خدا تعاليٰ کي پسند آهي. پر هيئن نه سمجهو ته زور سان خرچ ڪرڻ ڪري، اهو ماڻهو سخي چئبو يا زور سان نياز ڪرڻ سان متواضع چئبو، نه، هرگز نه، ڇو ته سخاوت ۽ تواضع، طبعي حالت جو نالو آهي، جا تڪلف ۽ ناراضپي کان سواءِ موقعي تي مال خرچ ڪرائي ٿي ۽ ٻين جي آڏو نوڙت ظاهر ڪرائي ٿي. باقي هيءَ ڳالهه ضروري آهي ته، انشاءُ الله تعاليٰ هن جبر، قهر ۽ زور سان خرچ ڪرڻ يا ماڻهن جي آڏو نوڙت ڪرڻ، اصل سخاوت ۽ سچي تواضع جو وسيلو بنجي ويندا. ڇو ته طبع تي زور وجهي ڪو ڪم ڪجي ٿو ته نيٺ ان جي عادت پئجي وڃي ٿي. پوءِ جڏهن عادت ٿي ويندي، تڏهن سٺيءَ خصلت سان، دل اهڙي موصوف ٿي ويندي، جو اها عمدي خصلت طبعي بڻجي ويندي.
جهڙي طرح ظاهري حسن ۾ تفاوت هوندو آهي، جو ڪو وڌيڪ سهڻو هوندو آهي، ته ڪو گهٽ، اهڙي طرح باطني حسن ۾ به ماڻهو وڌ، گهٽ ٿيندا آهن. سڀني کان وڌيڪ سٺي سيرت وارا ته سرور عالم حضرت نبي ڪريم ﷺ جن آهن. ڇو ته سندن شان ۾ هيءَ آيت لٿي آهي:
“انڪ لعليٰ خُلق عَظيم” (بيشڪ تون عاليشان عادت تي پيدا ڪيو ويو آهين) کانئن پوءِ جنهن به مسلمان کي، سندن عادتن سان جيتري قدر وڌيڪ مناسبت ۽ مشابهت هوندي، اوتري قدر انکي سيرت جو سٺو ۽ عادت جو سهڻو چئبو.
هي ظاهري آهي ته باطني سيرت يا عادت ۾ جيتري قدر جنهن کي حسن حاصل هوندو، اوتري قدر ان کي آخرت جي سعادت يا سڀاڳ حاصل ٿيندو. ڇو ته ڪامل درجي جو سهڻو ماڻهو معشوق ۽ محبوب بڻجي وڃي ٿو ۽ وڏي درجي جو بڇڙو ۽ اندر جو خراب ماڻهو پنهنجي بغض جي ڪري نفرت جي نگاه سان ڏٺو وڃي ٿو. وچوليءَ حالت ۾ محبت ۽ نفرت جا هزارين درجا نڪرندا، جن مان انهن جي قدر ۽ ڪيفيت جي مناسبت سان، نتيجا نروار ٿيندا. پوءِ سٺي سيرت ۽ بد سيرت وارن ماڻهن جي پرک هن ڪسوٽيءَ تي آسانيءَ سان ڪري سگهجي ٿي.
فصل: انسان کي پنهنجي نفس جي حالت معلوم ڪرڻ ۾ اڪثر ڌوڪو ٿي وڃي ٿو، جو بدخلق ماڻهو به بعضي پنهنجي پاڻ کي خليق ۽ خوب سيرت سمجهڻ لڳي ٿو. جيئن ته اڪثر ائين ٿيندو آهي، جو ماڻهوءَ کي ڪاوڙ ايندي آهي ۽ اهو هيئن سمجهندو آهي ته مون کي خدا ڪارڻ ڪاوڙ آئي آهي. جا چڱي عادت آهي يا مثلا، پنهنجون عبادتون ماڻهن تي ظاهر ڪري ٿو ته نفس هي ڌوڪو ڏئي بي فڪر بنائيس ٿو، ته تو هن غرض واسطي عبادت ظاهر ڪئي آهي ته ماڻهن کي ان جي ريس ٿئي ۽ انهيءَ عبادت ۾ تنهنجي پيروي ڪن. يا مثلا، عابد، زاهد، پرهيزگار ۽ نماز، روزي جو پابند رياءَ جي خيال سان ٿئي ٿو.
مگر نفس اهو عيب نه ٿو ڄاڻائيس. مطلب ته ان ريت هي اماره نفس وڏا وڏا ڌوڪا ڏئي ٿو ۽ بڇڙائي ۾ ڦاسائڻ لاءِ عيب کي ثواب ثابت ڪري ڏيکاري ٿو.
انهيءَ ڪري مناسب آهي ته، پنهنجي حالت، ڪنهن مخلص ۽ سچ چوندڙ دوست کان پڇندا ڪريو ته اهو اوهان کي ڇا ٿو سمجهي؟ ڇاڪاڻ ته اوهان جي خصلتن ۽ عادتن کي ٻيا ماڻهو چڱي طرح سمجهي سگهن ٿا. (ڇو ته جن سان واسطو ۽ ڪم پوي ۽ انهن کي اوهان جي اخلاق جي امتحان جو موقعو ملي ته اهي چڱي طرح جانچي سگهن ٿا) انهيءَ ڪري جيڪڏهن اوهان جي دوستن کي اوهان جي خير خواهي يا سڄڻائپ منظور هوندي، ته هو بي تڪلف اوهان کي ٻڌائيندا ته اوهان جي فلاڻي عادت خراب آهي. پوءِ اوهان کي انهيءَ عادت جي سڌارڻ ۾ مشغول ٿيڻ گهرجي. جيڪڏهن گهڻيون خراب عادتون اوهان ۾ ظاهر ٿين ته سڀ کان وڌيڪ خراب عادت جو پهريائين فڪر ڪريو، جنهن جو نتيجو وڌيڪ خراب هجي. ان جو علاج سڀ کان اڳي ڪرڻ لازم سمجهو.
مثلا، دنيا جي محبت اهڙي بلا آهي، جنهن کان ورلي ڪو ڇٽل هوندو، اها سڀني گناهَن جي پاڙ آهي. انهيءَ ڪري ان جو علاج سڀ کان مقدم ۽ وڌيڪ ضروري سمجهڻ گهرجي. اهو هي آهي ته، “اڪيلائي ۾ ويهي خيال ڪريو ته آخر دنيا سان مون کي ايتري رغبت ۽آخرت کان ايتري نفرت ڇو ٿي آهي؟” جيڪڏهن اڪيلائيءَ ۾ خلاصو ويهي خيال ڪندؤ ته اوهان کي سمجهه ۾ اچي ويندو ته، “جهالت ۽ ناداني کان سواءِ ڪو ٻيو سبب ڪونهي.” ٿوري دير لاءِ کڻي ٿا مڃون ته اوهان جي عمر سؤ ورهيه به ٿي ۽ اوهان کي وري زمين جي بادشاهي به ملي وئي. پر پوءِ ان مان حاصل ڇا؟ آخر فنا اچڻي آهي، ستت اهو ڏينهن اچڻو آهي، جو نه اوهان رهندا ۽ نه هيءَ بادشاهي. نڪي هي ملڪ ئي رهندو. اهي سڀ فنا ٿي ويندا. مگر ان ڪري ابدي يا سدائين جي بادشاهي (جنهن جي ختم ٿيڻ جو وقت ئي ڪونهي) اوهان جي هٿ مان ضرور هلي ويندي.
جيڪڏهن ابد جو مقدار اوهان جي خيال ۾ اچي نه سگهي ته، هن طرح تصور ڪريو ته، “سڄي دنيا هن طرف کان وٺي هن طرف تائين اناج سان ڀري پئي آهي ۽ هڪ پکي هڪ هزار ورهيه ۾ هن ٽمٽار دنيا مان هڪ داڻو کڻي ٿو. انهيءَ ريت هزار سال ۾ ‘اَن’ جي هڪ هڪ داڻي کڻڻ تي هڪ نه ٻئي ڏينهن هيءَ دنيا اَن کان ضرور خالي ٿي ويندي. پوءِ هيتري مدت تي به ابد جو نالو رکي نه ٿو سگهجي. ڇو ته ابد ايتري بي شمار ۽ بي انت مدت جو نالو آهي، جنهن جي ڪڏهن به پڄاڻي ۽ پڇاڙي ڪانهي. پوءِ انهيءَ عارضيءَ ۽ فنا ٿين واريءَ بادشاهيءَ ڏانهن توجهه ڪرڻ ۽ اَبدي بادشاهي کان بي پرواهه ۽ لاغرض بڻجڻ، نفس ڇو پسند ڪيو آهي؟
ان کان سواءِ هي به خيال ڪريو ته بي بقا دنيا جي معمولي تجارت يا واپار ۾ اوهان ڪيتريون نه مصيبتون سهو ٿا ۽ رياست جي تلاش ۾ ڪيڏا ڪيڏا نه ڪٺن ڪشالا ۽ سخت سفر اختيار ڪيو ٿا حالانڪه انهن مصيبتن ۽ مشڪلاتن کان پوءِ به مال ۽ رياست جو ملڻ بلڪل موهوم يا غير يقيني آهي. ممڪن آهي ته، هن کان اڳي ئي اوهان کي موت اچي وڃي، ۽ واپار جو نفعو يا سفر جو نتيجو اوهان کي ڏسڻ به نصيب نه ٿئي. جي رياست نه کڻي ملي وڃي ته ممڪن آهي ته اهو عيش ۽ آرام، دل جي جميعت ۽ بي فڪري اوهان کي حاصل نه ٿئي، جا رياست مان مقصود آهن.
بهرحال اهڙي غير يقيني ۽ شڪي دنيا ئي راحت جي اميد تي به اهي مصيبتون ۽ مشقتون اوهان کي ڏکيون نه ٿيون لڳن. ڇو ته پنهنجي خيال ۾ جيتري قدر اوهان پنهنجي عمر سمجهيو ويٺا آهيو، ان جي مقابلي ۾ هن محنت جي هڪ ٻن سالن کي ڪجهه به نه سمجهو ٿا ۽ هيئن خيال ڪيو ٿا ته هڪ سال تڪليف ۾ رهڻ کان، سڄي عمر جي راحت ۽ آرام ملي ويندو. حالانڪه جا نسبت اوهان جي عمر، بلڪه ساري دنيا جي عمر کي اَبد سان آهي. ان جو هڪ ذرو به هڪ سال کي اوهان جي خيالي عمر سان هرگز حاصل ڪو نه آهي. پوءِ دنيا جي حياتيءَ کي جيڪڏهن آخرت جي ابدي نعمت جي حاصل ڪرڻ ۾ صرف ڪيو ۽ هن ٿورڙي وقت جي محنت ۽ تڪليف کي اتاهون جي دائمي لذت لاءِ گوارا ۽ پسند ڪيو ته ڪو مشڪل آهي؟ پر هي ٿئي ڪيئن؟ نفس ته اوهان کي وسوسي ۽ ڌوڪي ۾ وجهي ڇڏيو آهي. غفلت ۾ گذاريو ٿا ۽ چئو ٿا ته “خدا ڪريم آهي، معافي ڏيڻ وارو آهي، سڀ ڪجهه بخشيندو ۽ چڱن ڪمن کان سواءِ اسان کي بهشت ۾ داخل ڪندو.”
ڀلا آءٌ پڇان ٿو ته پوک ۽ واپار ۾ اهڙو خيال ڇو نه ٿا ڪيو؟ ڇا آخرت جو خدا ڪو ٻيو آهي ۽ دنيا جو ٻيو؟ جڏهن ته ٻنهي جو خدا هڪ ئي آهي، تڏهن دنيا جا به ڪم ڪار ڇڏي ڇو نه ٿا گهر ويهي رهو ۽ ڇو نٿا خدا تي ڀروسو رکو؟ ۽ ڇو نٿا اميد ڪريو ته خدا تعاليٰ ڪنهن ويراني جو لڪل خزانو اسان کي ننڊ ۾ ڏيکاريندو، جنهن کان اسان شاهوڪار ٿي پونداسين؟ مگر افسوس آهي ته هتي هي جواب ڏيو ٿا ته، روزگار جا اسباب هٿ ڪرڻ ضروري آهن. ڇو ته پوريل خزاني جو هٿ اچڻ هڪ اتفاقي ڳالهه آهي، جو ورلي ڪنهن کي اهڙو اتفاق پيش ايندو آهي ۽ سدائين ائين ڪو نه ٿيندو آهي، پوءِ آخرت بابت به اهو خيال ڪريو ته خراب عملن ۽ بدڪمن تي معافي جي اميد رکڻ ان کان وڌيڪ ورلي آهي.ڇو ته حق تعاليٰ صاف فرمائي چڪو آهي ته:
“انسان کي اهو ئي ملندو، جيڪي هو ڪندو ۽ پرهيزگار ٻانها، بدڪارن جي برابر ٿي نه ٿا سگهن وغيره وغيره.” خدا تعاليٰ دنيا جي معاملات ۾ اسبابن جو هٿ ڪرڻ ضروري ڪو نه فرمايو آهي. بلڪه انهن کان بي فڪر بنايو اٿس، ۽ هيئن فرمايو اٿس ته، “ڪو به جاندار زمين تي هلندڙ اهڙو ڪونهي، جنهن جو رزق خدا جي ذمي نه هجي.” تعجب آهي ته دنيا ڪمائڻ بنسبت خدا تي ڀروسو نه ٿا رکو ۽ آخرت ۾ بد ڪمن جي معافي جو يقين ۽ بيجا اميد رکي پنهنجو دين برباد ڪري رهيا آهيو. پوءِ ياد رکو ته هي شيطاني وسوسو آهي، جنهن خلق کي خراب ڪيو آهي ۽ چڱن ڪمن کان سست بنائي، بندگيءَ کان روڪي ڇڏيو آهي. (خدا تعاليٰ شل پناه ڏئي.)
فصل: جيڪڏهن اوهان هينئن چئو ته دنيا جي معاملات يا ڪاروبار جا نتيجا، اسان اکين سان ڏسون ٿا، رات ڏينهن انهن جو تجربو ڪيون ٿا ۽ آخرت جي معاملات مان ڪو واقعو ڪنهن ڪو نه ڏٺو آهي. انهيءَ ڪري دنيا جي ڪمائڻ لاءِ رغبت ٿئي ٿي ۽ دين جي طلب ۾ غفلت، ڇو ته جنهن شيءِ کي ماڻهوءَ ڪو نه ڏٺو آهي، ان جي پوري تسلي ۽ سچي پچي تصديق يا خاطري دل ۾ نه ٿي ٿئي ۽ ٻئي هيءَ ڳالهه به آهي ته سڀ ڪو شخص نقد کي اوڌر کان وڌيڪ سمجهي ٿو. انهيءَ ڪري دنيا جي طلب ۾ سڀئي تڪليفون سمجهه ۾ اچن ٿيون ۽ دين جي ڪم ۾ نفل ته نفلن جي ماڳ، فرض به ادا ڪرڻ مشڪل ۽ دشوار لڳن ٿا.
هن جو جواب هي آهي ته، جيڪڏهن الله تعاليٰ اوهان جي دل جون اکيون روشن فرمائي ۽ اوهان بصيرت جا صاحب بڻجي وڃو ته پوءِ ديني ڪمن جا نتيجا به دنيا وانگر اوهان کي ڏسڻ ۾ ايندا. جيڪڏهن بصيرت نه هجيو ته بصيرت وارن (نبين ۽ ولين) جي هدايتن ۽ حڪمن ۾ غور ۽ ويچار ڪريو ۽ ڏسو ته انهيءَ وڏيءَ جماعت ۾، ڪو به اهڙو ڪو نه هو جو آخرت جي دائمي نعمت ۽ دائمي تڪليف جو قائل يا اقراري نه هجي. هيءَ يقيني ڳالهه آهي ته آخرت جي دائمي بهبودي يا ڀلائي الله تعاليٰ ڏي توجهه ڪرڻ کان سواءِ حاصل ٿي نه ٿي سگهي. جيسين دنيا کان منهن نه موڙيندؤ، تيسين الله تعاليٰ ڏي توجهه ۽ ڌيان ڪيئن ٿي سگهندو؟
پوءِ جڏهن هنن ڳالهين کي سوچيندؤ، تڏهن اوهان کي آخرت تي سچو ۽ پڪو ايمان ٿيندو ۽ دل کي غيب جي ڳالهين تي تسلي ۽ يقين ٿيندو، ڇو ته جو شخص انڌو آهي، ان تي لازم آهي ته سڄي ماڻهوءَ جو تابع يا پوئلڳ ٿي هلي. ڇو ته واٽ جي هيٺاهين، مٿاهين ۽ منزل مقصود تائين پهچڻ واري واٽ ان کي نظر اچي ٿي. ڀلا جي اوهان طب جي علم ۾ ماهر نه هجو ۽ بيمار ٿي پؤ ته ٻڌايو ته اهڙي مهل اوهان کي طبيب جي ڏس تي هلڻ جي ضرورت آهي يا نه؟ خصوصا جيڪڏهن ڪا اهڙي صورت ٿي پوي، جنهن بابت سڀني طبيبن جو اتفاق هجي ته ان ۾ اوهان کي ڪنهن به قسم جو شڪ نه ٿيندو. پوءِ اهو حال اسلامي عقيدن يا ويساهن جو سمجهو ته پيغمبر عليهم السلام، اولياءِ اڪرام ۽ سڀئي بصيرت وارا بزرگ ‘روحاني طبيب’ آهن، انهن سڀني جو هن تي اتفاق آهي ته آخرت ضرور ٿيڻ واري آهي ۽ هن دنيا جي حياتيءَ جي نيڪ ۽ بدعملن جو بدلو ضرور ملڻو آهي. انهيءَ ڪري ان ۾ شڪ ڪرڻ جي گنجائش ڪانهي.
ڪي ٿورڙا ماڻهو اهڙا به آهن، جن ‘روح’ جي حقيقت کي ڪو نه سمجهيو آهي ته اهو ڪهڙي شيءِ آهي؟ انهن جي نظر، فقط هن جسماني روح تائين بند رهجي ويئي آهي، جنهن جي ذريعي انسان حس ۽ حرڪت ڪري ٿو. يعني اُهي بخار، جيڪي دل مان نڪرن ٿا ۽ بدن جي سڀني رڳن ۾ پکڙجي وڃن ٿا، پوءِ انهن، ماڻهن هن کي انساني روح سمجهيو آهي. حالانڪه هي روح حيوانن ۾ موجود آهي. پوءِ انسان ۽ حيوان ۾ فرق ڪهڙو ٿيو؟ چڱي طرح سمجهو ته انساني روح جي نسبت خدا تعاليٰ ڏي آهي، جيئن الله تعاليٰ فرمائي ٿو ته،
“اي محمد! چئو ته روح امر ربي آهي.” پوءِ هي اهو روح آهي، جنهن جو اسان ذڪر ڪري رهيا آهيون. خدا ئي روح جي حقيقت کي، اهي ڪوتاه نظر طبيب ۽ منجم نه ٿا سمجهي سگهن. انهيءَ ڪري انهن کي ڌوڪو ٿي پيو ۽ آخرت جا منڪر ٿي ‘دهريه’ بنجي پيا. اهي چون ٿا ته، روح جڏهن بدن مان نڪري ويو ۽ بدن جي حس ۽ حرڪت هلي وئي ته پوءِ بدن مٽي ٿي مٽي ۾ ملي ويو؛ جو هاڻ ان کي نه راحت جو شعور آهي، نه تڪليف جو، انهن بي سمجهه ماڻهن جي سمجهه تي افسوس آهي جو اول ته هڪ ‘جم غفير’ يا وڏي جماعت جي مقابلي ۾ انهن ٿورڙن ماڻهن جي قول کي ڪو وزن ئي ڪونهي ۽ جي ڪجهه هجي به ته، آءٌ پڇان ٿو ته انهن جي قول کي اوهان يقيني سمجهو ٿا يا ان ۾ ڪجهه ڪوڙ جو به شڪ ڪيو ٿا؟ پوءِ جي ڪوڙ جو شڪ اٿو ته، هاڻي اوهان ٻڌايو ته ان صورت ۾ احتياط ۽ دور انديشيءَ جي ڪهڙي راءِ آهي؟
ظاهر آهي ته دور انديشيءَ جي هيءَ خواهش آهي ته، آخرت جي واسطي سامان جمع ڪريو ۽ ان جي ڳڻتيءَ ۽ فڪر ڪريو، ڇو ته جي اوهان کي بک هجي ۽ کاڌو سامهون رکيل هجي، پر هڪ شخص پڪ سان چوي ته هن کاڌي ۾ زهر آهي ۽ ٻيو چوي ته هن ۾ زهر ڪونهي ته، هتي اوهان دور انديشي جي ڪري هن کاڌي کان ضرور پرهيز ڪندؤ ۽ چوندؤ ته جيتوڻيڪ هن ۾ زهر هجڻ جو يقين ڪونهي، پر شڪ ته ضرور آهي. ان ڪري هن شڪي کاڌي کانئڻ کان هڪ وقت بک ڪاٽڻ بهتر آهي. ڇو ته هن جي هڪ صورت ۾ مري وڃڻ جو انديشو آهي ۽ ٻيءَ صورت ۾ موت کان ته بچاءُ آهي. بک جي ٿوري تڪليف آهي، جا آسانيءَ سان سهي سگهبي، جو ٿورڙي لذت، جيڪڏهن حاصل نه ٿي ته پرواه ڪانهي، حياتي ته باقي رهندي. حياتي آهي ته، سڀ ڪجهه آهي.
ڏسو! هڪ شاعر ڪم عقلي هوندي به ڇا چيو آهي؟ ان جي عربي بيتن جو ترجمو هي آهي ته: “ آخرت جي منڪر نجومي ۽ طبيب مون کي چيو ته مري ويندڙ ماڻهوءَ، ٻئي ڀيري جيئرا نه ٿيندا. مون انهن کي جواب ڏنو ته هٽو، پري ٿيو! جيڪڏهن اوهان سچا آهيو ته منهنجو ڪجهه به نقصان ڪو نه ٿيندو، فقط منهنجا عمل مون کي ڪم نه ايندا. ۽ جي اوهان ڪوڙا ثابت ٿيؤ ته آءٌ فائدي ۾ رهندس ۽ ڇيهو اوهان کي ٿيندو. ڇو ته اوهان آخرت کي نه مڃڻ ڪري، آخرت لاءِ ڪجهه به سامان پاڻ سان ڪو نه آندو ۽ آءٌ دنيا ۾ آخرت جو فڪر ڪري تيار ٿي آيو هوس.”
مطلب ته دنيا ۾ رهي، ديني ڪمن جو سعيو ڪرڻ ۽چڱن ڪمن جي توشي جمع ڪرڻ جي صورت ۾ فائدو ئي فائدو آهي. جيڪڏهن اوهان هيئن چئو ته، اسان کي جاهل نجومي ۽ بي دين طبيب جو چوڻ بلڪل صحيح معلوم ٿئي ٿو، جو ان ۾ ڪوڙ جو بنهه شبهو ڪونهي ۽ نعوذ بالله سڀني پيغمبرن عليهم السلام ۽ اولياءِ ڪرام کي ڌوڪو ٿي ويو. پوءِ ته آخرت ئي ڪا شيءِ آهي، نڪي ثواب ۽ عذاب جي ڪا ڳالهه آهي! جيڪڏهن (خدا نه ڪري) اوهان جو اهڙو خيال ٿي وڃي ته، هاڻي اوهان جو اهو مرض لا علاج آهي. ڇو ته اوهان جي طبيعت جي خرابي ۽ عقل جي ڪمزوري چٽي طرح ظاهر ٿي ويئي ۽ پوءِ به اوهان هن کي سياڻپ سمجهو ٿا، جو بنا دليل جي هڪ وهمي ۽ بيهودي ڳالهه کي يقيني چئو ٿا. اهڙي صورت ۾ علاج ۽ تندرستيءَ جي ڪهڙي صورت ٿي سگهي ٿي؟
پوءِ اسان به اهڙي شخص کي نصيحت ڪرڻ کان منهن موڙينداسين. پر هلندي هلندي، ايترو وري به سمجهائينداسين ته چڱو ميان! دنيا ئي اوهان جي محبوب آهي ۽ اوهان ان جي راحت ۽ آرام جا ديوانا ۽ متوالا آهيو، تڏهن به اسان جي چوڻ موافق بي بقا دنيا جي لاڳاپن کي گهٽائڻ اوهان لاءِ ضروري آهي. ڇو ته جيڪو مزو، راحت ۽ آرام آزاديءَ ۾ آهي، اهو پابنديءَ ۾ ڪونهي. پوءِ جيڪڏهن اوهان نفس جا پابند ٿي ويو ۽ نفساني خواهشن ۽ سڌن ۾ جڪڙجي ويو ته، ياد رکو ته هر قسم جي ذلت ۽ خواري، اوهان کي سهڻي پوندي، جو پادر کائيندؤ ۽ پاڻ جهڙي محتاج مخلوق جي آڏو هٿ ڊگها ڪندو، خوشامندون چاپلوسيون ڪندا وتندؤ. ڏسو ۽ ويچار ڪريو ته دنيا جا تعلقات ۽ بکيڙا اهڙا بڇڙا آهن جو گهڻا ڪافر، جن کي آخرت تي ايمان به ڪو نه هو، اهي به انهن کان ڊڄي ويا ۽ دنيا کي ترڪ ڏئي، جوڳي ۽ راهب بنجي ويا. انهن به ايترو سمجهيو ته دنيا دل لڳائڻ جي لائق نه آهي. ڇو ته هن فاني جهان کي، هڪ ڏينهن ضرور ڇڏڻو پوندو. هتي رهي، جنهن سان به محبت يا لاڳاپو رکبو ته، اهو جلد ٽٽي پوندو، جو يا اسان هن کي اول ڇڏ، رخصت ٿي وينداسين يا هو اسان کي اول ڇڏي الوداع ڪري ويندو.
ظاهر آهي ته هن جدائي جو نتيجو مصيبت، رنج، صدمي ۽ تڪليف کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه ٿيندو، پوءِ جڏهن ڪافرن کي آخرت جي نه مڃڻ واري حالت ۾ دنيا جي تعلقن ڇڏڻ ۾ راحت معلوم ٿي. تڏهن معلوم نه ٿو ٿئي ته اوهان مسلمان چوائيندي به هنن تعلقن ۾ ڦاسڻ کي، آرام جو سامان الاهي ڪيئن سمجهو ٿا؟ جيڪڏهن ماڻهوءَ کي دنيا جون آفتون ۽ ان جي ناپائداري به نظر نه اچي ۽ دنيا جي خواهش جي ڇڏڻ کي عقل موجب مفيد به نه سمجهي ته، بس هن نادان کي خدا سمجهائي، جو اهڙن ماڻهن جي حق ۾ حق تعاليٰ فرمايو آهي:
“ذرهم ياڪلوا و يتمتعوا”-الخ يعني اي محمد ﷺ! انهن کي ڇڏي ڏي ته ڀل کائن ۽ مزا ڪن ۽ سندن اميدون کين غفلت ۾ وجهن. سو ستت انهن کي معلوم ٿي ويندو.