سنڌيڪار جو نوٽ
[/b]
ڪرشن چندر کي ننڍي هوندي کان پڙهيو اٿم. سندس لکڻين ۾ هڪ جادو آهي. هنجا ڪردار بنهه سادا، بنا ميڪ اپ جي زندگي جي عام رستن تي گهمندي ڦرندي نظر ايندا. ۽ هن جي ڪردارن جي وڏي خوبي اها آهي ته هن جي ڪردارن ۾ پڙهندڙ کي پنهنجو اولڙو پيو محسوس ٿيندو. اُنهن جي دردن، خوشين، خواهشن، جذبن، ارادن، منزلن، مقصدن ۽ آدرشن ۾ پڙهندڙ کي پنهنجو وجود محسوس ٿئي ٿو پڙهڻ ويلي ايئن پيو لڳندو ته ڄڻ اُهو هو پاڻ ئي هجي. وڏي ڳالهه ته فڪر ۽ فلسفو سادن لفظن ۾ عام ڪردارن جي ذريعي سمجهائڻ جو ڏانءُ جيڪو ڪرشن چندر وٽ آهي، اُهو دنيا جي تمام ٿورڙن اديبن وٽ هوندو .
ننڍي کنڊ جي هن عظيم ڪهاڻيڪار ۽ ناول نگار 23 نومبر 1914 ۾ ڀرت پور شهر راجستان (انڊيا) ۾ جنم ورتو. هن جو ننڍپڻ پونچ شهر (ڄمون ڪشمير) ۾ گذريو جتي هن جو پيءُ گوري شنڪر چوپڙا مهاراجا پونچ جو فيملي فزيشن هو. هن پنهنجي ننڍپڻ جي يادن تي هڪ ناول “مٹی کی صنم” لکيو. اُردو ادب ۾ ٻال پڻي جي ساروڻين تي هي هڪ شاهڪار ناول شمار ڪيو وڃي ٿو.
ڪن اديبن ۽ مورخن جو خيال آهي ته ڪرشن چندر جو جنم وزيرآباد ضلعي گوجرانوالا (پاڪستان) ۾ ٿيو ۽ هن جو ننڍپڻ لاهور ۾ گذريو ۽ FC ڪاليج لاهور ۾ به پڙهيو ان جي تصديق لاءِ هو اِهو حوالو ڏين ٿا ته ڪرشن چندر اڪثر محفلن ۾ پاڻ کي لاهوري چوائيندي فخر محسوس ڪندو هو.
ڪرشن چندر جي پهرين شادي ودياوتيءَ سان ٿي ۽ ٻي شادي لکنوءَ جي ماهر تعليم پروفيسر راشد احمد صديقيءَ جي ڌيءُ ۽ اُردو ادب جي مشهور ليکڪا سلميٰ صديقيءَ سان ٿي، جنهن جون ناول ”سڪندر نامه“ ۽ ٻيون پڻ کوڙ ساريون تخليقون لکيل آهن. هن جوڙي جي شاديءَ جو به هڪ دلچسپ پس منظر آهي. ٿيو ايئن جو هڪ دفعي شيام سندر پرواز پنهنجي رسالي، جنهن ۾ سلميٰ صديقي سب ايڊيٽر هئي، جي ڪاپي کڻي ڪرشن چندر وٽ ويو ۽ کائنس رسالي لاءِ ڪهاڻي جي گهر ڪيائين. ڪرشن چندر رسالي ۾ سلميٰ صديقي جي تصوير ڏسي چيو، ”ڇا هوءَ لکندي به آهي؟“ ڪرشن چندر کيس پنهنجي ڪهاڻي ڏيندي چيو، ”هو جڏهن لکنوءَ ايندو ته ساڻس هن جي ملاقات ضرور ڪرائجانءِ...!“
پر اُن کان اڳ ئي ٽائون هال علي ڳڙهه ۾ ڪرشن چندر جي سلميٰ صديقيءَ سان ملاقات ٿي وئي. ٿيو ايئن جو ڪرشن چندر جي قلمي پورهئي تي مڃتا ڏيڻ لاءِ سلميٰ صديقي کي سڏيو ويو. سلميٰ صديقيءَ جو ڪرشن چندر پسنديده ليکڪ هو ۽ هوءَ کيس چوڏهن ورهين جي عمر کان پڙهندي پئي آئي.
ڪجهه ڏينهن کان پوءِ علي سردار جعفري سلميٰ صديقيءَ کي فون ڪري ٻڌايو ته، “تو اسٽيج تي الائجي ڇا ڳالهايو آهي جو ڪرشن چندر توکان ڏاڍو متاثر ٿيو آهي.”
سلميٰ صديقي وراڻيو، “مون ته فقط سندس تخليقي پورهئي کي صحيح معنيٰ ۾ ڀيٽا ڏني آهي، جيڪو هو لهڻي ٿو.”
ڪجهه وقت کان پوءِ ڪرشن چندر سلميٰ صديقيءَ کي پنهنجي ننڍي ڀاءُ جي شاديءَ جي ڪوٺ ڏيئي گهرايو. سلميٰ صديقيءَ کائنس سندس لکيل هڪ ڪتاب جي گهر ڪئي جيڪو مارڪيٽ ۾ ڪونه ٿي مليو. تنهن تي ڪرشن چندر وراڻيو: “تون اُن کي ڇا ڪنديئينءَ؟ منهنجا ڪتاب مون کان مختلف آهن ڇا؟”
سلمي صديقيءَ وراڻيو، “مون کي پوءِ به تنهنجي ان ڪتاب جو اوسيئڙو رهندو.”
ڪرشن چندر وراڻيو، ““۽ هڪ ڏينهن ايندو جڏهن تون منهنجو انتظار ڪنديئينءَ!”
سلميٰ صديقي ان مامري بابت ٻڌائي ٿي ته، آئون اُن وقت ڪرشن چندر جي لفظن کي صحيح معنيٰ ۾ سمجهي نه سگهي هيس ۽ مون کيس وراڻيو: “هائو! پر جي تون پاڻ سان گڏ پنهنجا ڪتاب آڻيندين.”
۽ پوءِ 1957ع ۾ اسان جي نيني تال ۾ شادي ٿي ويئي.
سلميٰ صديقي ڪرشن چندر جون ساروڻيون سهيڙيندي لکي ٿي ته، هو هميشه پنهنجي ڪهاڻين جي ڪردارن ۾ گم ٿي ويندو هو. هڪ لڱان سندس چهري تي نفرت ۽ ڌڪار جا اولڙا پسي مون کان ته بنهه ڇرڪ نڪري ويو. تڏهن هو “آدھی گھنٹے کا خدا” ڪهاڻي لکي رهيو هو.
ڪرشن چوندو هو ته، “منهنجي هر تخليق جو هر ڪردار مون منجهان اُڀري نڪري ٿو.”
سلميٰ صديقي پنهنجي ور کي “ڪرشن جي” ڪري مخاطب ٿيندي هئي. هوءَ وڌيڪ ٻڌائي ٿي ته، “ڪرشن چندر کي اسٽيج تي ڳالهائڻ ۾ هميشه هٻڪ محسوس ٿيندي هئي. هو جهڙيءَ ريت روانيءَ سان لکي سگهندو تنهن ريت ڳالهائي نه سگهندو هو.” مون جڏهن ساڻس اُن جو ذڪر ڪيو ته، هن وراڻيو. “پر مان جڏهن توسان ڳالهائيندو آهيان ته بنهه پريشان نه ٿيندو آهيان ۽ منهنجي اُهائي ڪهاڻي سرجڻ واري ڌارا برقرار رهندي آهي.”
ڪرشن چندر 1930ع ۾ ڪرسچن ڪاليج جنهن ۾ هن اَوائلي تعليم ورتي هئي اُن پاران نڪتل مئگزين جو انگريزي سيڪشن به ايڊٽ ڪيو. هن جي پهرين ڪهاڻي “ساڌو” 1932ع ۾ شايع ٿي. ڪرشن چندر ڪل 20 ناول لکيا ۽ هن جي ڪهاڻين تي ٻڌل 30 ڳٽڪا مارڪيٽ ۾ آيا. ان کان سواءِ هن کوڙ سارا ريڊيو پلي ۽ فلمن لاءِ اسڪرپٽ پڻ لکيا. هن نه صرف اُردو پر هندي ۽ انگريزي ٻولي ۾ پڻ ادب تخليق ڪيو. ڪرشن چندر جي ناولن ۽ ڪهاڻين تي ڪافي فلمون ٺهيون جن عوام ۾ تمام گهڻي مقبوليت ماڻي. 1946ع ۾ ڪرشن چندر جي ڪهاڻي “ان داتا” تي خواجه احمد عباس “دھرتی کے لال” نالي سان فلم ٺاهي. اُن کان علاوه هن جي مختلف ڪهاڻين ۽ ناولن تي ٺهيل فلمن مان آندولن (1951)، ايک دو تين (1953)، فرار (1955)، دو پھول (1958)، شرافت (1970، دوچور (1972)، فيملی (1973، رام بهروسی (1977)، مان بهومي (1979)، سئنيما گهرن ۾ ڌوم مچائي ڇڏي.
ڪرشن چندر جو ناول “ایک گدھے کی سرگزشت” جنهن جي لکڻ جو هڪ ڪارڻ کيس سرڪار نامدار طرفان پاسپورٽ جاري نه ٿيڻ به هو، جيڪو 16 هندستاني ٻولين کان علاوه انگريزي ۾ پڻ ترجمو ٿيو. هن جي ناول “غدار” جو ڳاڻيٽو اردو ادب جي شاهڪار ناولن ۾ ٿئي ٿو. هن جو ناول “شکست” ورهاڱي جي درد ۽ ڀوڳنائن تي هڪ بي مثال ناول آهي.
“ایک گدھے کی سرگزشت” سياسي خدائن ۽ بيورو ڪرسيءَ جا ڪچا چٺا پڌرا ڪري ڇڏيا. ان ناول جي ايڏي ته واکاڻ ٿيڻ لڳي جو، تڏهوڪو هندستاني وزير اعظم نهرو پريشان ٿيڻ لڳو. ڪرشن چندر کي جڏهن وناش راءِ بچن سان گڏ سويت ليند نهرو ايوارڊ مليو ٿي ته، اُتي نهرو به آيل هو. نهرو بچن فيملي ۽ سلميٰ صديقيءَ سان ته مليو، پر هن ڪرشن چندر کي ڄاڻي واڻي نظرانداز ڪيو. جڏهن ارونا آصف علي، پنڊت جواهر لال نهرو جو ڌيان ڇڪائيندي چيو ته، “ڇا توهان ڪرشن چندر کي ڪو نه ٿا سڃاڻو؟” ته هن ڪرشن ڏانهن بنا ڏسڻ جي چيو ته، “هي اُهو شخص آهي نه، جنهن اهو گڏهه پائيءَ وارو قصو لکيو آهي.”
سلميٰ صديقيءَ اهو به ٻڌايو ته توڻي جو نهروءَ کي ڪرشن چندر کان “ایک گدھے کی سرگزشت” ناول لکڻ تي چڙ هئي پر پوءِ به نهرو بنهه ذاتي بغض يا دشمنيءَ ۾ ويساهه نه رکندو هو ۽ نه ئي انتقامي سياست هن جو شيوو هو. اهو ئي سبب هو، جو هو جڏهن به ڪرشن چندر سان ڪنهن گڏجاڻي يا ٻئي ڪنهن هنڌ مليو ته ساڻس ڏاڍي حب ۽ پنهنجائپ مان ملندو هو.
ڪرشن چندر هڪ سوشلسٽ ۽ سيڪيولر ذهن جو ماڻهو هو. هن هميشه انسان کي فرقي، نسل، رنگ، ذات پات، ٻولي ۽ مذهب کان اُتاهون سمجهيو. هن جي ڪهاڻين ۽ ناولن ۾ بک، بيروزگاري ۽ مهانگائي جي مسئلن جي ڀرپور نموني نشاندهي ٿيل آهي. هن جي تخليقن ۾ پيڙهيل طبقن، مزدورن ۽ هارين جي غربت، اڻاٺ، ۽ نراسائپ ۽ اميرن جي مزاجن، عياشين، سماجي ۽ رياستي بربريت ۽ غلاميءَ جي عذابن جي چڱي پت وائکي ٿيل آهي. ڪرشن چندر جي تحريرن ۾ فطرت جا سڀ رنگ ۽ خوبصورتيون ۽ محبوبن جا ماڻا موجود آهن. سندس تخليقن ۾ آئيندي جي انسان جا خواب، عالمي امن، شانتي، تهذيبن ۽ ثقافتن جا سڀ سانگ ۽ اسلوب پڻ نمايان آهن.
ڪرشن چندر هڪ بيباڪ ليکڪ هو جنهن ڪڏهن به، وقت جي حڪمران جي پرواهه ڪئي ۽ نه ئي مصلحت کان ڪم ورتو. جڏهن سرڪاري نوڪري هن کي نه آئڙي ته هن اُن منجهان هٿ ڪڍندي دير ئي نه ڪئي. ڪرشن چندر پنهنجي هڪ تخليق: جنهن ۾ هو چڪلي مان نهرو ۽ جناح کي خط لکي ٿو. خط ۾ ورهاڱي جو دردناڪ ذڪر سان گڏ ڪرشن چندر جي ان هڪ ڪهاڻي “نهرو اور جناح ڪي نام ايک طوائف کا خط” ۾ ورهاڱي جي دردناڪ واقعن جو ذڪر ٿو. هن جي ان دردناڪ ۽ ڀوڳنائن واري ڪهاڻيءَ جا ٻه مک ڪردار آهن. هڪ هندستاني ۽ ٻي پاڪستاني ڇوڪري، ڪهاڻي ايترو اثر رکندڙ هئي، جو سرڪار نامدار ان کان اهڙو ڇرڪي پئي جو اُن وقت جي مهاراشٽر جي وزيراعليٰ مرار جي ڊيسائي (جيڪو پوءِ هندستان جو وزيراعظم به ٿيو)، اُن ڪرشن چندر جي بمبئي واري گهر تي پوليس چاڙهي موڪلي ته ڪٿي اهي ٻئي ڇوڪريون اُتي ته موجود ناهن.
برصغير جو هن ناليواري اديب 8 مارچ 1977ع تي 62 ورهين جي عمر ۾ لاڏاڻو ڪيو. سندس وفات کانپوءِ ڪشميري حڪومت پاران پونچ جي فائونٽيشن پارڪ جو نالو بدلائي ڪرشن چندر پارڪ رکيو ويو. ڪرشن چندر جي حياتي، توڻي پڄاڻان هن تي ڪيترائي ادبي ميڙاڪا، ڊراما وغيرا ٿيندا رهيا آهن جن ۾ جاويد اختر، گلزار، خواجه احمد عباس، جاويد نقوي، ضيا محي الدين ۽ پاڪستان ۽ هندستان جا ناليوارا اديب، شاعر، محقق، صحافي، سياستدان شريڪ ٿيندا رهيا آهن. نه صرف ايترو پر ٻين ملڪن ۾ کيس مڃتا ڏيڻ لاءِ به ميڙاڪا ٿيندا رهن ٿا. سندس ادبي پورهيئي جي عيوض ساهيته اڪيڊمي ايوارڊ پڻ سندس حصي ۾ آيو. تازو ئي سندس سئو سالا جنم ڏڻ پڻ ان سلسلي جي ڪڙي هئي. هن جي ناولن ۽ ڪهاڻين جي مجموعن جا ڪيترائي ايڊيشن ڇپجي وڪرو ٿي چڪا آهن ۽ اڃا به ڇپندا رهن ٿا.
اهو به عجيب اتفاق چئبو جو هي مهان ڪلاڪار زندگي کان هميشه لاءِ موڪلائڻ وقت به ٽيبل ڪرسي تي ويٺي پنهنجي ڪهاڻي “ادب بڑی بطخ” لکي رهيو هو. اڃا هن ڪهاڻي جي پهرين سٽ مس لکي : “نورانی کو بچپن سے ہے پالتو جانوروں کا شوق تھا، کبوتر، بندر، رنگ برنگی چڑیا۔۔۔” ۽ هن جي ساهه جو سڳو ٽٽي پيو ۽ هو جسماني طور تي اسان کان هميشه لاءِ وڇڙي ويو. پر پنهنجي ڪلا ۽ ڏات وسيلي سدائين صبح جي ٿڌڙي هير ۽ محبوب جي ماڻن وانگر زندگي کي هميشه تازگي ۽ سونهن بخشيندو رهندو.
ڪرشن چندر اڪثر چوندو هو ته، “آئون هڪ اهڙو جانور آهيان جيڪو فقط لکڻ ڄاڻي ٿو. آئون لکڻ ڇڏي ڏيندس ته زندهه رهي نه سگهندس.” ان ۾ ڪو شڪ به ناهي ته ڪرشن زندگي جي آخري گهڙين تائين لکيو ۽ ان کي موت جيتوڻيڪ جسماني طور تي زندگي کان الڳ ڪري ڇڏيو آهي پر هن جو تخليقون ۽ تحريرون اڄ به زندگي کي دوام بخشينديون رهن ٿيون.
ڪرشن چندر جي ڪهاڻين جو ترجمو ڪيل ڪتاب توهان جي هٿن ۾ آهي. مون ترجمي جي ڏانءُ سان ڪيترو نباهيو آهي. اُن تي ٽيڪا ٽپڻي مون کي نه پر توهان کي ڪرڻي آهي. ڪرشن چندر جي ڪلا تي ڳالهائڻ مون جهڙي جيتامڙي اديب جي وس جي ئي ڳالهه ناهي. ڪرشن چندر تي مون جن به وڏن اديبن کي پڙهيو آهي، اُهو لڳ ڀڳ سندس فني بلندين جي ساراهه بابت ئي هوندو آهي. ڪٿي به انهن ناليوارن اديبن ڪرشن چندر جي تخليقن ۾ فني جهول جو اظهار ناهي ڪيو.
ويهين صدي جنهن ۾ ڪرشن چندر موجود هو، ادب جي دنيا ۾ پنهنجي ساک ۽ هاڪ برابر قائم رکي ۽ اُن تي هن جي مسلسل ڇاپ رهي. ڪرشن چندر جي تخليقن جا ڪردار ۽ موضوع هر دور سان ايترا ته هم آهنگ آهن جو اُنهن کي وقت ۽ حالتن جي تبديلي ڪڏهن به موت جي ننڍ سمهاري نٿا سگهن. ايئن جيئن فطرت جي سونهن کي اجل ڳڙڪائي نٿو سگهي تيئن ڪرشن چندر جي تخليقن جي حسن کي ڪڏهن به زوال ناهي اچڻو ۽ هو اُنهن تخليقن جي روپ ۾ ادب جي تارن ڀري آسمان ۾ چنڊ جيان چمڪندو رهندو.
آئون توهان کي ڇا ٻڌايان، بس ڪرشن چندر جي ڪهاڻين کي ترجمو ڪندي، مون کي نه صرف خوشي محسوس ٿي رهي آهي بلڪه آئون اُن کي پنهنجي لاءِ هڪ اعزاز سمجهان ٿو، جو هيڏي وڏي قد ڪاٺ واري ڪلاڪار کي پنهنجي ڌرتي جي ماڻهن تائين پهچائي رهيو آهيان، ان خواهش سان ته اوهان جي اندر ۾ ڪرشن چندر جي تخليقن جو انسان ڀانبڙا پائي اوهان کي جاڳائي، انسان جي ازلي پيڙائن، دردن ۽ پيڙائن جو احساس ڏياري ۽ اُنهن جي ڇوٽڪاري جا گس ڏسي، اوهان کي زندگي جي انهي خوبصورت شاهراهه تي وٺي اچي، جنهن جي هر طرف فطرت جا دلفريب ۽ عجيب غريب رنگ ۽ نظارا آهن، محبوبن جا ماڻا ۽ حسناڪيون آهن، فضائن ۾ خوشين جا نغما ۽ نرتڪين جا روح پرور رقص آهن. جتي درد ۽ پيڙا جو ڪو به وجود ناهي ۽ چوڏس خوشيون ئي خوشيون ۽ شادمانيون آهن.
بس اها ئي ڀيٽا آهي هن سدا بهار ليکڪ کي اهو ئي خواب هو هن سدا بهار ليکڪ جو عالم جي انسان لاءِ، هي ترجمو به ان انسان جي سندر خوابن تائين رسڻ جو هٿ پورهيو آهي. شل قبول پوي.
ڀُونءِ جو بندو
[b]- ڀوَن سنڌي
[/b]حيدرآباد
Email: bhawansindhi1@gmail.com