روح جون رولاڪيون
“ڪارونيشن هوٽل!”
“پنجاب هوٽل!”
“دلڪش هوٽل!”
“ريگل ۾، شريفن لاءِ خاص انتظام آهي.”
“اسٽينڊرڊ هلو صاحب! ڪشادا ڪمرا، باٿ روم الڳ، فليش سسٽم، بهترين انتظام.”
اُمالڪ ڪنهن سرٻاٽ ڪيو، “صاحب! منهنجي ڳالهه مڃو آرام هوٽل هلو” ۽ پوءِ مون ڏانهن جهڪندي چوڻ لڳو . “والله ڇا ٻڌايان ڏاڍي مزي واري جڳهه آهي.”
مون کي هن جو انداز وڻڻ لڳو. مون هن کي ترڇي نگاهه سان ڏٺو، ڇڊي ڏاڙهي، چپن تي پان جي پڪ، هڪ اک کان ڪاڻو، ماڻهو مسخرو ٿي لڳو. مون سوچيو. هن جي لهجي ۾ ڪيڏي نه ڇڪ آهي ۽ مٿان ڳري ايڏو پراسرار جو مغل حرم سرائن جي شان شوڪت جي تصور کي آرام هوٽل ۾ تازو ڪري رهيو آهي.
مون کي کوهه ۾ ڪرندو ڏسي هڪ ماڻهو روڪڻ چاهيو. “صاحب آرام هوٽل ۾ نه وڃو. اِها به ڪا هوٽل آهي؟ صاحب اُن کي ته بي آرام هوٽل چوڻ گهرجي.”
““بي آرام هوٽل؟” ريگل هوٽل جي ايجنٽ رڙ ڪئي، “اُن کي ته حرام هوٽل چوڻ گهرجي حرام هوٽل! ڪو شريف ماڻهو اُن هوٽل جي اڳيان گذرڻ به پسند نه ڪندو.”
جواب ۾ ڇڊي ڏاڙهيءَ واري رڳو مرڪيو. مون کي اُن جي مُرڪ ان جي ڪاڻي اک تائين پکڙجندي ڏيکائي ڏيڻ لڳي. هن جي مرڪ، بنا ڪجهه چوڻ جي هڪ هاڪاري جواب هو. هن جي پراسراريت، گهٽ ڳالهائو مزاج، ريگل هوٽل جي ايجنٽ جي لٻاڙ کان وڌ موثر ثابت ٿي.
۽ آئون کوهه ۾ ڪري پيس.
آرام هوٽل کوهه ئي ته هو. ليڪن هڪ انڌو کوهه، چون ٿا ته پهرين هي هڪ سڄو کوهه هو. پر غدر جي زماني ۾ جڏهن ڪافي سڌيون شيون اُلٽيون ڪيون ويون هيون ته هي به ابتو ٿي آرام هوٽل بڻجي ويو هو. هي اسٽيشن سان لڳو لڳ هڪ سوڙهي گهٽيءَ منجهه هو. سوڙهي ڏاڪڻ، پنج ماڙ مٿي چڙهي وڃو. ڏاڪڻ کٽڻ جو نالو ئي نٿي ورتو. هر هڪ ماڙ تي چئني پاسن ڪمرا، دروازن تي پردا لڳل هئا ۽ چئني طرف گهري سانت ڇانيل هئي. پنجين ماڙ تي پهچي ڇڊي ڏاڙهيءَ واري هڪ ڪمري جو دروازو کوليو. بجلي چالو ٿي ته مون ڏٺو ڪمرو ڪشادو هو جنهن جا دروازا ٻاهر گهٽيءَ منجهه کليا ٿي ۽ اندر لائونج طرف به ڪمري ۾ ٻه وزني ۽ پراڻا پلنگ وڇايل هئا. هڪ ميز هئي جنهن جون ماڻهن جهڙيون ٽنگون هيون. ٻه ڪرسيون هيون، جن جون چيلهيون بي رحم زماني ڀڃي ڇڏيون هيون. هڪ آرسي ڀت تي لڳل هئي جيڪا به هڪ ڪنڊ کان ڀڳل هئي. مون کي ائين معلوم ٿيو ته ڄڻ آرسي به هڪ اک کان ڪاڻي هئي ۽ مون کي مرڪي چئي رهي هئي. “هي آرام هوٽل آهي، والله! ڏاڍي مزي واري جڳهه آهي.” مون پٺتي مُڙي ڏٺو ته ڪاڻو ايجنٽ ڪڏهوڪو وڃي چڪو هو. سانت، گهرو سناٽو، ۽ اهو ڪاڻو ايجنٽ ڪيڏانهن گم ٿي ويو. هي ڪهڙي جڳهه آهي؟ منهنجي بت ۾ ڄڻ ڪا تيز لهر ڊوڙي وئي. مون وڏي واڪي چيو “ڪير آهي؟” ۽ منهنجو سڏ ڪي پل پنج ماڙ جڳهه ۾ پڙاڏو بڻجي ويو. مٽيالي پردار هوا ۾ لڏي رهيا هئا ۽ پوءِ وري سانت ٿي وئي “ڪير آهي؟” مون وري سڏيو.
“فرمايو! ڇا حڪم آهي؟”
مون کان اصل ڇرڪ نڪري ويو. اُمالڪ ڪٿان کان سانت سلهاڙيل قدمن سان هڪ عورت اچي دروازي تي بيٺي. ٿلها چپ ۽ اکين جون وڏيون ماڻڪيون اڌڙوٽ عمر پر ٺاهه ٺوهه جي شوقين، مون ڊنل نگاهن سان هن کي ڏٺو ۽ ڪجهه پٺتي ٿي ويس.
“توهان ڪير آهيو؟” مون پڇيو.
آئون هن هوٽل جي مئنيجر آهيان. هن پان چٻاڙيندي جواب ڏنو.
“ته... ته...” مون گهٻرائيندي چيو، “ڇا هتي ڪو ماڻهو ناهي ۽ هو... هو... هو صاحب ڪٿي آهي، جيڪو مون کي هتي وٺي آيو هو.”
هن مون کي آٿت ڏيندي چيو ، “توهان پريشان نه ٿيو. آئون هاڻي ئي نوڪرياڻيءَ کي توهان ڏانهن موڪليان ٿي. هو صاحب اسٽيشن تي ڪنهن ٻئي گراهڪ کي وٺڻ لاءِ ويو آهي. هن ڪمري جو ڪرايو ڏيڍ رپيو روز جو آهي ۽ پکي جا چار آنا الڳ سان آهن. آئون هاڻي نوڪر جي هٿان رسيد موڪليان ٿي ۽ هڪ فارم به، توهان اُن تي پنهنجو نالو ۽ ڏس پتو وغيره لکي واپس ڪجو.”
اهو چئي هن پنهنجيون وڏيون ماڻڪيون مٿي کڻي مون کي مٿي کان پيرن تائين ڏٺو، جيئن مڪڙي ڄار ۾ ڦاٿل شڪار کي ڏسندي آهي. پوءِ هن پنهنجي ساڙهي جو پلئه سنڀاليو ۽ ڪلها لوڏيندي ڏاڪڻن ۾ گم ٿي ويئي.
آئون جڏهن ٽاءِ لاهڻ لاءِ شيشي آڏو آيس ته شيشي پنهنجي ڪاڻي اک ڇنڀندي چيو، اُن عورت کان بچي رهجان ڏاڍي خونخوار لڳي ٿي.
ڏاڪڻ تان ييرن جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو. ڪو مٿي اچي رهيو هو.پڪ ڪو نوڪر چاڪر ئي هوندو. نوڪر جهٽ سڃاڻپ ۾ اچي وڃن ٿا.
ٿانءَ ملڻ واري ڦلهيار هر وقت انهن جي هٿن تي لڳل هوندي آهي. ڪپڙا ڀل صاف هجن ته به ٻوڙ جي بوءِ هر وقت اُنهن ۾ رچيل هوندي آهي. مٿي جا وار وڏا ۽ اُلجهيل هوندا آهن. هي نوڪر هميشه ڪنهن ٻئي شهر کان ايندا آهن. يعني جيڪڏهن دهلي ۾ هوندا ته سهارنپور کان ايندا، الموڙي کان ايندا، لاهور کان ايندا. پر دهلي وارا دهلي ۾ نڪ ڪو نه ڪٽرائيندا. جيڪڏهن توهان لاهور ۾ رهو ٿا ته نوڪر دهلي جو هوندو، ڪلڪتي جو هوندو، ڪابل جو هوندو يا ٻئي ڪٿي جو هوندو پر لاهور جو نه هوندو. ڀلا پنهنجي گهر ويٺي ڪير پنهنجو نڪ ڪٽرائيندو. اها ڳالهه آهي به سچ، صدين جي غلامي ۾ وطن عزيز سڀ ڪجهه وڃايو آهي پر نڪ ناهي وڃايو. اُهو جيئن جو تيئن سلامت آهي، بلڪه ڏينهون ڏينهن وڌندو ئي رهي ٿو.
جيڪو نوڪر مون وٽ آيو اُهو الموڙي جو هو. ويڪرو منهن منگوليائي مهانڊا، مُنهن هر وقت کِلندڙ ڏيکائي ڏيندڙ پر اڳيان وارا ٽي ڏند گم هئس. ان ڪري آئون اُن جي کلڻ ۽ روئڻ ۾ فرق محسوس ڪري نٿي سگهيس. هونءَ به غريب ماڻهو جي رئڻ ۽ کلڻ جون حدون بلڪل هڪ ٻئي جي ويجهو هونديون آهن. هن اچڻ سان ئي سلام ڪيو. جنهن سان منهنجي ڪنڌ ۾ غير شعوري طور هڪ قسم جي هلچل پيدا ٿي ويئي. ڇو ته آئون وچولي طبقي جي سڀ کان هيٺئين درجي سان تعلق رکان ٿو. مون کي آقا بڻجڻ جو هروڀرو به رهندو شوق آهي ۽ اهو شوق گهڻو تڻو پورو به ٿي ويندو آهي. جڏهن ڪو نوڪر يا پيشور شخص مون کي جهڪي سلام ڪندو آهي ته مون کي پنهنجي آقا هئڻ جو پورو ويساهه ٿي ويندو آهي. تنهن ڪري مون نوڪر کي چيو.
“الماڙيءَ مان بسترو ڪڍي پلنگ تي وڇاءِ.”
هن ايئن ئي ڪيو.
“هي ڪوٽ ٽنگڻيءَ ۾ ٽنگ.”
“ٽوال کڻي ڏي.”
“بوٽ پالش ڪر”
“شيشي کي ٻئي تي ٽنگ.”
“گلاس ۾ پاڻي ڀر”
جڏهن ڏاڙهي ٺاهي واندو ٿيس ته صابڻ ۽ تيل جي شيشي کڻي غسل خاني ڏانهن وڌيس. تيل جي شيشي منهنجي هٿ مان ڇڏائجي فرش تي ڪري ڀڄي پئي ۽ تيل فرش تي وهڻ لڳو، نوڪر ڦڙٽيءَ سان تيل کي ميڙيو. ايئن ڪندي شيشي جو هڪ ٽڪرو هن جي آڱر ۾ چڀي ويو ۽ آڱر مان رت وهڻ لڳو.
مون دل ۾ چيو. “ڄٽ، موڳو مٽر! تيل ۾ رت ملائي منهنجو خوشبودار تيل ئي خراب ڪري ڇڏيائين.”
مون هن کان پڇيو، “تو وٽ ڪا ٻي خالي شيشي آهي؟.”
نوڪر پنهنجي تيل جي شيشي خالي ڪري آيو ۽ تيل شيشيءَ ۾ لاهي شيشي منهنجي هٿ ۾ ڏني. هاڻي هن جي آڱر تي پٽي ٻڌل هئي، ڪنهن ڦاٽل رومال جو گندو ٽڪرو.
ٻنپهرن جو منهنجي دروازي تي ڪنهن هلڪي ٺڪ ٺڪ ڪئي. آئون ڪجهه خط پٽ لکي سمهڻ جي تياري ڪري رهيو هوس، ته اها عورت آئي. سنهڙي ملائم ساڙهي جي ڪناري تي دلفريب طائوسي ڀرت ڀريل. ٻانهن ۾ سائي رنگ جون چوڙيون. مسڪرائي چوڻ لڳي “توهان وٽ ماچيس هوندو؟”
آءٌ گهڙي پل لاءِ پنڊپهڻ ٿي ويس.
هن جي اکين ۾ ڪجل هو. ۽ هوءَ مونکي جلندي محسوس ٿي، ڄڻ هن جي اکين کي رات ڀر ننڍ نه ملي هجي، ڄڻ ماڻهن هن جو سڄو رس چوسي ورتو هجي.
هوءَ منهنجي ويجهو آئي. سايون چوڙيون ڇم ڇم ڇمڪڻ لڳيون. آهستي چيائين، “اندر اچان!؟”
“آئون سگريٽ ڪو نه پيئندو آهيان.” ۽ مون دروازو بند ڪري ڇڏيو.
جڏهن آئون جاڳ ٿيس ته شام ٿي چڪي هئي. چئوڦير هنگامو مچيل هو. ڪمرن ۾ لڳل ميٽوڙي پردا هوا ۾ لڏيا پئي. شرابي ڳائي رهيا هئا. ڪٿي هارمونيم وڄي رهيو هو. هڪ ڪمري مان هڪ ڪاليج جو ڇوڪرو رومال سان چهري جو پگهر اُگهندي ٻاهر نڪتو. پردي جي پويان کان هڪ زنانو آواز ٻڌڻ ۾ آيو. “وري ڪڏهن ايندين؟” ڪاليج جي ڇوڪري ڪو به جواب نه ڏنو. نوڪر چانهه کڻي آيو. آئون چانهه پيئڻ ويٺس ته هيٺين ماڙ مان زوردار رڙ ٻڌڻ ۾ آئي. ڪنهن مرد جو آواز هو ۽ هو ڪنهن عورت کان پناهه گهري رهيو هو. جيڪا هن کي لڳاتار موچڙا هڻي رهي هئي. مون پريشاني وچان نوڪر کان پڇيو، “هي سڀ ڇا آهي؟” هن چيو، “حضور! اُها ساين چوڙين واري ساڳي عورت آهي جيڪا ٻنپهرن جو حضور کان ماچيس وٺڻ آئي هئي.” نوڪر جي وات مان ٽي ڏند غائب هئا ۽ هاڻي هو واقعي کلي رهيو هو. منهنجو منهن تپي ڳاڙهو ٿي ويو. مون چيو “پر آئون سگريٽ ڪو نه پيئندو آهيان ۽ هاڻي هي ڇا ٿي رهيو آهي؟” نوڪر جواب ڏنو، “حضور! هاڻي ڳالهه اها آهي ته اها عورت شراب جي نشي ۾ چور ٿي پنهنجي مڙس کي ڪٽي رهي آهي. جيڪو هنجو مڙس به آهي ۽ دلال به.”
“هان اُهو ڪاڻو ڇڊي ڏاڙهي وارو؟ ولله آرام هي هوٽل ته ڏاڍي مزي جي جڳهه آهي.”
مون نوڪر کي چيو ،”چڱوآئون جيسين چانهه پيان تيسين تون منهنجو سامان ٻڌي وٺ.”
“وڃڻ چاهيو ٿا توهان هتان وڃڻ چاهيو ٿا؟” نوڪر حيران ٿيندي پڇيو “اوهان کي هتي ڪهڙي تڪليف آهي؟”
جڏهن آئون بل چڪائڻ لاءِ ويس ته، هوٽل جي مئنيجر به پڇيو، “اوهان ڇو وڃي رهيا آهيو؟ ڇا اوهان کي هيءَ جڳهه پسند نه آئي؟” ۽ ايئن چوندي هوءَ پنهنجي ڦاٽل اکين سان مون ڏانهن ڏسڻ لڳي.
“جي ها، آئون وڃي رهيو آهيان مون کي ننڊ جي ضرورت آهي. آئون ٿڪل آهيان. اوهان جي هوٽل ۾ مون کي، ڪو ئي سمهڻ ئي نٿو ڏي.”
هن کلي ڏنو، “توهان به عجيب ماڻهو آهيو صاحب! ڇا هوٽل ۾ ماڻهو سمهڻ لاءِ ايندا آهن؟”
آئون هڪ مائٽ جي قرول باغ ڏانهن هليو ويس. هن جو باغ پڇاڙ ۾ هو. اُن کان پري کليل پٽن ۾ چمارن جون جهوپڙيون هيون. ماڻهو انڪري ان جڳهه کي چمري ڪري ڪوٺيندا هئا. دهلي ۾ ٻه چمريون ٻيون به آهن. پر اُتي چمار ڪو نه ٿا رهن اتي ته دفترن جا بابو ۽ ڪلارڪ هوندا آهن. ڄڻ روح هڪ پر دليون جدا جدا آهن.
هي گهر تمام وڏو هو. هن جا ٽي حصا هئا. هڪ حصي ۾ مالڪ رهندو هو. هڪ حصو خالي هو ۽ هڪ حصي ۾ مسواڙي رهندو هو. پاڻي جا ٽي نلڪا هئا ۽ سڄو ڏينهن هتان پاڻي ڀرينديون هيون. ننڍيون ڇوڪريون، نوجوان نهرون ۽ پوڙهيون مائرون، مون ڏٺو آهي ته چمارن ۾ ڳائڻ جو تمام گهڻو شوق آهي ۽ واندڪائيءَ ۾ هي جوتا به ٺاهيندا آهن. نه ته اهي زندگيءَ جو وڏو عرصو قرض ڏيندڙن جي گهرن ۾ ڪم ڪرڻ، گانا ڳائڻ، وڙهڻ پرچڻ ۽ پنهنجين ڇوڪرين جي وڪري ۽ ڏي وٺ ۾ کپايو ڇڏين. هي هندو به آهن ته مسلمان به ۽ ڏوڪڙ ملين ته عيسائي به بڻجي ويندا آهن. آخر نالي ۾ رکيو ئي ڇا آهي؟ پر هي سدائين هڪ ئي پاڙي ۾ رهندا آهن ۽ جي وڌيڪ جڳهه نه ملي ته هڪ ئي جهوپڙي ۾ پنجاهه سٺ ماڻهو گذارو ڪري وٺندا آهن. اهڙيون بليڪ هول جهڙيون وستيون مون هر شهر ۾ ڏٺيون آهن. جيتوڻيڪ ڪلڪتي مان بليڪ هول وستيون کنيون ويون آهن پر ان اپاءَ سان به هندستان جي چمارن کي ڪو خاص فائدو ڪونهي پهتو.
باغ ۾ مون کي هڪ چماري ڏاڍو وڻي وئي، پر. ان معاملي ۾ منهنجو مزاج بلڪل پرو لتاري قسم جو آهي. هن جو نالو هو اجيا. اجيا جو اجرو رنگ، موچارا مهانڊا ۽ ڳنڀير چهرو، منهنجي دل ۾ لهي ويو هو ۽ جڏهن هوءَ پاڻي جي نل تي جهڪي پاڻي ڀريندي هئي، ته هن جو بت ڪمان وانگر ڇڪجي سڊول ٿي ويندو هو ۽ مونکي وڻن ۾ ڇير وڄندي محسوس ٿيندي هئي. آئون صبح جو ان بابت وڏي دير تائين سوچيندو رهيس. ٻنپهرن جو جڏهن اسين ماني کائڻ ويٺا هئاسين ته منهنجي هڪ مائٽ اها ڳالهه ڪري منهنجو سارو عشق چوپٽ ڪري ڇڏيو. هن ٻڌايو ته اجيا هڪ چمار دڪاندار جي زال آهي ۽ ان سان گڏوگڏ هڪ پنجابيءَ جي رکيل پڻ آهي، جيڪو ڪنهن سرڪاري کاتي ۾ ساڍا چار سئو رپيا پگهار کڻي ٿو. مون اِهو ٻڌي اطمينان جو ساهه کنيو ۽ سوچيو ته شڪر آهي هڪ ٻئي عشق کان بچي ويس. هڪ نوجوان جي زندگيءَ ۾ جي سندس دماغ صحيح ۽ دل پنهنجي جاءِ تي آهي ته ڪيئن نه هن قسم جا ناڪام ۽ وقتي عشق اچن ٿا ۽ ٻي ئي لمحي ۾ ختم ٿي وڃن ٿا. پر جي ان نوجوان جو دماغ صحيح ناهي ۽ دل جذبا اُن جي هٿ وس ناهن ته هو ڇا ڇا نٿو ڪري ويهي. جهڙوڪ هو عورت سان پيٽ ڀري عشق ڪري ٿو ويهي ۽ پوءِ اُن سان شادي به ڪري وٺي ٿو، پوءِ ان مان ٻار پيدا ڪري وٺي ٿو. ۽ پوءِ هو اهي راڳ ڳائيندي مري کپي ٿو وڃي ته، “هاءِ ڙي زندگي هاءِ!”
اُن ڏينهن باغ ۾ جهڳڙو ٿيندي ٿيندي رهجي ويو. ڳالهه اها آهي ته اجيا جي مڙس جي ڄميل رڳ جو حرڪت ۾ آئي ته هن اجيا کي ڏاڍي مار ڪڍي. اجيا گهر دير سان آئي هئي. اجيا چيو اُن ۾ هن جو ڪهڙو ڏوهه آهي. هوءَ پنهنجي مالڪ وٽان اچي رهي آهي جيڪو هن کي اڃان نه ڇڏي رهيو هو. ۽ اها خبر ته هر ڪنهن کي هئي ته اجيا جا ٻه حقدار هئا. هڪ هن جو مڙس ۽ ٻيو هن جو مالڪ. مڙس سان ته رڳو هن جي شادي ٿي هئي ۽ مالڪ هن کي خرچ پکو ڏيندو هو. هن جي لاءِ ساڙهيون، وڏي کڙي وارا بوٽ، چاندي جي ڇير، ريشمي چولي ۽ گگريون آڻي ڏيندو هو. هن جو مڙس هڪ غريب دڪاندار هو جيڪو اٽو، لوڻ، تيل وڪڻندو هو ۽ آفيم کائيندو هو جڏهن ته مالڪ ساڍا چار سئو رپيا پگهار کڻندو هو. مالڪن جو حق هميشه مڙسن تي حاوي هوندو آهي. انساني سماج جو هي هڪ سنئون سڌو اصول آهي. جڏهن اجيا کي لٺ سان ماريو پي ويو ته هن جي مالڪ کي خبر پئجي ويئي ۽ فرقي واراڻو سوال پيدا ٿي ويو. ڇو ته وطن عزيز ۾ صرف هندو ۽ مسلمانن جا ئي فرقا ناهن پر ٻيا به گهڻا فرقا آهن. جن ۾ اڪثر لڙائي ٿيندي رهندي آهي. مثلن پنجابي، پوربي، بنگالي، بهاري، براري وغيره. اڪثر انهن لڙاين ۾ ماڻهو قتل نٿا ڪيا وڃن. ليڪن جذبات جو خون بي بها وهايو ويندو آهي ۽ بغض ۽ نفرت جي باهه نسل در نسل دکندي رهندي آهي. جهڳڙو شروع ٿيندي ئي هڪ ننڍو ٻارڙو سهڪندو سهڪندو آيو ۽ چوڻ لڳو. “بابا! چمارن سان جهڳڙو ٿيڻ وارو آهي. توهان اُتي پهچو. منهنجي مائٽ هڪ ڀلو ڏنڊو کنيو ۽ ڊوڙندو گهر کان ٻاهر نڪتو آئون به هن جي پويان پويان ويس. اجيا جي مڙس جي دڪان تي ڪافي پنجابي ۽ پوربي بيٺل هئا. پنجابين دڪان تي حملو ڪري ڏنو ۽ چمار کي گهليندا ٻاهر آيا. چماريون ڇاتين تي هٿ هڻي پٽڻ لڳيون. خير ماڻهن جهڳڙو ٽاري ڇڏيو. غريب چمارن معافي گهري ورتي. مون هڪ نوجوان پنجابي ڪلارڪ کان پڇيو “ادڙا! جهڳڙو ڪهڙي ڳالهه تي ٿيو آهي؟” ان ٻڌايو، “جناب! هن چمار اسان جي پنجابي بابو کي گار ڏني آهي جيڪو دفتر ۾ سپرنٽنڊنٽ آهي ۽ ساڍا چار سئو رپيا پگهار کڻي ٿو. هاڻي ڏسو زماني کي ڇا ٿي ويو آهي. هي چمار به اسان جي سامهون ٿيڻ لڳا آهن. اسين ماري ماري انهن جو ميڄالو ڪڍي ڇڏينداسين. جي اسان چمارن کان به ڊڄي وياسين ته پوءِ بس ٻڏي مرڻ جو مقام آهي.”
مون چيو،”ڇڏيو ان ڳالهه کي توهان به ته ڏاڍائي ڪريون ٿا؟” هن چيو، “نه صاحب، هي عزت جو معاملو آهي. توهان کي، ڪهڙي هتان جي ڄاڻ هي ماڻهو وڏا ڪميڻا آهن.” معاملو ان حد تائين وڌي ويو جو پوليس کي رپورٽ ڪئي وئي. چمارن معافي حاضري ڀريندي، پر پنجابي بابوءَ جي ڪاوڙ اڃان نه لٿي هئي. ٿاڻي ۾ ٻئي ڌريون ڪيئي ڏينهن حاضري ڀرينديون رهيون. اجيا به سڏائي ويئي. آخرڪار راضي نامو ٿيو. محلي جي پوربي حڪيم صاحب جڏهن هي ماجرا ٻڌي ته هن کي به ڏاڍي ڪاوڙ آئي. خارن مان چيائين “انهن لفنگن پنجابڙن اسان جي عزت خاڪ ۾ ملائي ڇڏي آهي. تڏهن ته آزادي حاصل نٿي ٿئي.” هوڏانهن پنجابي پوربين کي گهٽ وڌ ڳالهائي رهيا هئا، “انهن اسان کي سمجهيو ڇا آهي؟ اسين انهن جي ٻوٽي ٻوٽي ڪري ڇڏينداسين.” مون پنهنجي مائٽ کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي، “ڀلا ان ۾ پنجابي ۽ پوربي جو معاملو ڪٿان آيو؟ هي جهڳڙو ته هڪ عورت تان ٿيو هو ۽ جيستائين عورتون دنيا ۾ هونديون هي جهڳڙا ته ٿيندا رهندا. ٻه سال اڳ مون کي چڪور پالڻ جو شوق ٿيو. مون جنگل مان ٽي چڪور جهلايا. ٻه نر هئا ۽ هڪ مادي. هاڻي مون کي چڪورن کي لڙائي سيکارڻ جو شوق جاڳيو. مون ٻنهي چڪورن کي پنهنجن پنڃرن مان ڪڍي هڪ ننڍ ڪمري ۾ بند ڪري وڙهڻ لاءِ ڇڏي ڏنو. پر هو هزار ڪوششن جي باوجود به ويڙهه تي نه لٿا ۽ هڪ ٻئي سان ڪلهوڪلهي ۾ ملائي ڀائرن وانگر بيٺا رهيا. هاڻي آئون تترن کي آمهون سامهون آڻي اُنهن کي ويڙهايان ٿو. ليڪن چڪور آهن، ڳڙ جيان مٺا عدم تشدد جا حامي بلڪل پر امن. اوچتو منهنجي دل ۾ هڪ خيال آيو ۽ مون چڪورڻي کي پڃري مان ڪڍي اُنهن جي سامهون آندو. هاڻي جو چڪورن پنهنجون چهنبون سڌيون ڪري ايتري لڙائي ڪئي جو ٻئي رت ۾ ڳاڙها ٿي ويا. چڪورڻي خاموشي سان هڪ پاسي بيٺي تماشو ڏسندي رهي.”
ثابت ٿيو ته عورت فساد جي جڙ آهي.
منهنجي مائٽ چيو “تون چريو آهين.” ۽ هن جي زال چيو: “ياد رک اڄ توکي ماني ڪو نه ملندي.”
ڪڻ ڪڻ پئجي رهي هئي. سانوڻ جي ڦوهار. چمارين جڳهه جڳهه تي رسيون ٻڌي جهولا ٺاهيا هئا ۽ سانوڻيءَ جا گيت ڳائي رهيون هيون. چمارن صاف سٿرا ڪپڙا پاتا هئا ۽ ڪجل اکين ۾ لائي بازارن ۾ چڪر هڻي رهيا هئا. ننڍڙا ننڍڙا ٻالڪ انبڙين ۽ ڄمن مان مزو وٺي رهيا هئا. ڌنيا چماري جون ٻئي نُهرون پنهنجي سس سان ضد ڪري رهيون هيون ته اُها هنن کي هڪ پئسي جا جمون ۽ آڌئي جا انب خريد ڪري ڏي. اُهي ڄمون ۽ انب کڻي خوشي خوشي پنهنجي ننڍڙن مڙسن جون آڱريون پڪڙي جهولا جهولڻ لاءِ نڪري ويون ۽ ڌنيا چماري اُنهن کي ڏسي خوشي ۾ نه پئي ماپي. مون سوچيو جيڪڏهن اسان جي به اهڙي طرح ننڍي هوندي شادي ٿي وڃي ها ته ڪيترو نه سٺو ٿئي ها، اهڙي طرح انب جي ککڙي چوسي ۽ زال جي آڱر سان آڱر ملائي ڊوڙندا ڦرون ها ۽ وڻن مان ڄمون پٽي کائون ها. “منهنجو ننڍڙو ننڍڙو ساجن اڱڻ ۾ راند ڪري.” پورب ۾ سانوڻ جي بهار ڏسي اڄ محسوس ٿيو ته ننڍپڻ جي شادي ڪيڏي نه سٺي آهي، ڪيڏي نه خوشين ڀري زندگي گذري ٿي ۽ ٻي پاسي فرنگي آهن جيڪي سٺ سالن ۾ پوڙها کڳ ٿي شادي رچائن ٿا. اصل ۾ اهو منڌ جو ڦيرو آهي. اُنهن وٽ نه سانوڻ جو مينهن ٿئي ۽ نه انب ۽ ڄمون. هر وقت هڪ ميرانجهڙي ڌنڌ ڇانيل رهي ٿي. اهو سوچي رهيو هوس ته مائٽ چيو “اڄ مند ملهار ٿي پئي آهي. اچ ته قطب مينار هلون. انب ۽ ڄمون گڏ کڻي هلنداسين.”
مون چيو “۽ گهرواري؟” چوڻ لڳو. “آهستي ڳالهاءِ.”
قطب صاحب جي ڇٻر تي وڏي رونق لڳي پئي هئي. قطب کان پهرين حوض خاص اچي ٿو. هي پراڻا کنڊر آهن. حوض خاص ۾ پراڻا مقبرا آهن. هونءَ به سڄي دهلي قبرن سان ئي ڀري پئي آهي. جيتري دنيا دهلي جي ڌرتيءَ ۾ هيٺ پوريل آهي اوتري دهلي جي ڌرتيءَ مٿان آباد ناهي. حوض خاص ڪنهن زماني ۾ هڪ وڏو تلاءُ هوندو هو. هاڻي هڪ ويران کنڊر آهي. ڀڳل ڀريل، هِت هُت ماڻهو ويٺل هئا. ڪئين ماڻهو پاڻ سان کائڻ پيئڻ جو سامان کڻي آيا هئا ۽ گڏوگڏ پاندان ۽ زالون يا سنگتياڻيون، ڪٿان سارنگيءَ جا سُر پئي ٻُريا ته ڪٿان ٽهڪ. حوض جو وڏو حصو سڪل هو ۽ اُن ۾ ماڻهو فٽبال کيڏي رهيا هئا. پراسرار ۽ منجهيل ۽ سوڙهين ڏاڪڻين تان ٿيندا اسان گنبذ جي ڇتن تي وڃڻ لڳاسين. ڇت منجهان ڪٿان ڪٿان پاڻي ڳڙي رهيو هو. سامهون ٻه عورتون اچي رهيون هيون. پاسو وٺي مٽڻ جي جاءِ ئي نه هئي يا ته اسان کي پٺتي موٽڻو پوي ها يا اُنهن کي اسان گهڻو ئي سوچيو ته هاڻ ڇا ڪرڻ گهرجي. آخر اُها ٻڪرين واري آکاڻي ياد آئي. اسين ٻئي فرش تي ليٽي پياسين ۽ اُهي اسان مٿان ٽپي ويون. اڳيان وياسين ته سوڙهي ڏاڪڻ جي هڪ ڪنڊ ۾ عورتن جا ٽهڪن پئي ٻُريا. ڏٺوسين ته ٻه جوان جماڻ ڇوڪريون هيون ۽ ڇوڪرا اُنهن جو رستو روڪي بيٺا هئا. ڪيڏو نه دل لڀائيندڙ نظارو هو. اسان کي لڳو ته، هتي به ساڳيو ٻڪرين وارو قصو ورجايو ويندو. پر ٿيو ان جي ابتڙ اُهي ڇوڪريون مڙي مٿي هليون ويون ۽ نوجوان ڇوڪرا انهن جي پويان ۽ اسين انهن جي پويان هلڻ لڳاسين . گنبذ جي ڇت تي چڙهي اسان هيٺ حوض جي سڪل پٽ تي فٽ بال کيڏڻ وارن جو تماشو ڏسڻ لڳاسين ۽ اهي ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون ڪنهن ٻئي گنبذ جي سوڙهي ڏاڪڻ جي ڳولا ۾ لڳي ويا.
قطب صاحب جي لاٽ به هڪ دلچسپ جڳهه آهي. ان کي قطب الدين ايبڪ ٺهرايو هو. مرهيات بادشاهه جو ارادو ته اهو هو ته، هتي چئن قبن واري عاليشان مسجد بڻائي وڃي. اڄ ڪلهه ماڻهو ان جڳهه کي پڪنڪ جي لاءِ ڪتب آڻين ٿا. اسان وٽ اڃان به، مردن ۽ عورتن جو هڪ ٻئي جي چيلهه ۾ هٿ وجهي هلڻ عيب سمجهيو ويندو آهي. پر قطب جي ڏاڪڻين تي اهڙا ڏيک هر ڏهاڙي ڏسڻ ۾ ايندا آهن. ماڻهو آڌي رات تائين قطب ٻاهران باغ ۾ گهمندا رهندا آهن ۽ پنهنجين ...... محبوبائن سان گڏجي پراڻن اڏاوتي ڪاريگرن جي حيرت انگيز اڏاوتن جي مشاهدو ڪندا آهن. ڪيڏو نه اوچو مينار آهي. ڪيڏي نه ٺاهوڪي جڙاوت ڪهڙا ڪهڙا نه ڪتبا. اهو ڏسندي ڏسندي صبح ٿي ويندو آهي. ها اهو مڃڻو پوندو ته، دهلي وارن کي پنهنجن بزرگن سان خاصو لڳاءُ آهي. اُهڙو لڳاءُ جهڙو لاهورين کي پنهنجين گندين گهٽين سان آهي. جڏهن شام ٿيندي آهي ته، لاهور جون گنديون گهٽيون ۽ بازارون سينگارجي چمڪڻ لڳنديون آهن. پر دهلي..... ڪنات پيلس جا دڪان ساڍي اٺين وڳي ئي بند ٿي وڃن ٿا. چاندني چوڪ ۾ نائين وڳي کان پوءِ ڪتا ۽ چوڪيدار ڀونڪڻ لڳندا آهن. راهون سنسان ٿي وينديون آهن ۽ شهر ۾ سانت سلهاڙجي ويندي آهي. مون رستي تي هلندي هلندي سوچيو: ماڻهو ڀلا ڪيڏانهن هليا ٿا وڃن؟ يا خدا! انهن ماڻهن کي پنهنجي گهر جي پراڻين سِرن سان ايڏو عشق ڇو آهي؟.
اڄ خبر پئي ته، جڏهن دهليءَ جون گهٽيون ۽ بازارون ويران ٿي وڃن ٿيون تڏهن دهليءَ جا مقبرا آباد ٿيڻ شروع ٿين ٿا. دهلي جي مقبرن ۾ رات جو ئي رونق هوندي آهي جيڪا لاهور جي انارڪلي بازار ۾ يا ڪلڪتي جي نيو مارڪيٽ ۾. رات جو اوهان ڪيڏانهن وڃو توهان کي دهلي جون بازارون گهٽيون، راهون سنسان ۽ اُداس نظر اينديون، ۽ کنڊرن ۾ خوبصورت محفلون مچيل ملنديون. همايون جي مقبري ۾ ماڻهو داد ڏئي واهه واهه ڪندي نظر ايندا. هُن ڪنڊ ۾ .... ڪاليج جون ڇوڪريون، هتي نواب جمن شاهه جيڪو تيموري گهراڻي سان تعلق رکي ٿو. مس عذرا جان جو گانو ٻڌي رهيو آهي. قرول باغ جو هڪ چمار جيڪو ٻئي چمار جي زال کي ڦاسائي وٺي آيو آهي. ڇڙواڳ ڇوڪرا ڳڙڪائي ويندڙ نهارن سان هيڏانهن هوڏانهن واجهه وجهي رهيا آهن. همايون جو مقبرو سانت ۾ ٻڏل آهي. ڪيترا ته پاڻ سان پاندان گلدان، غاليچا، ريشمي بسترا، حقا، گيس ليمپ تائين گڏ کڻي آيا آهن. هڪ ڪنڊ ۾ ڪاليج جي ڇوڪري پنهنجي ساٿي کي چئي رهي آهي “شٽ اپ يو سوائن” ڇوڪري مُرڪي ان جي چيلهه ۾ ٻانهن وجهي اُن کي چمڻ شروع ڪري ڏنو. انهن ئي ڏڪاڻن تان همايون ڪريو هو. انهن ئي راهن تي هن پنهنجي وڃايل بادشاهت حاصل ڪئي هئي. “شٽ اپ يوسوائن” هاڻي جمن شاهه پنهنجي محبوبه کي چئي رهيو هو. “مون کي سينيما ۽ ٿيٽر بنهه آئڙي ئي نه. اسين اُن جي لٻاڙ بازي پسند نٿا ڪريون.”
“جي! اوهان صحيح فرمايو.”
هندستان جا ماڻهو عالمگير روحانيت جا مالڪ آهن. هو مذهب تي ساهه گهوريندا ۽ ڪڍندا آهن. هو ٻين جي ڀيٽ ۾ شريف آهن هو سينيما، ٿيٽر، ناچ گهر ۽ ان قسم جي بڪواس پسند نٿا ڪن. هو رڳو پنهنجن بزرگن جي پوڄا ڪرڻ ڄاڻن ٿا ۽ سڄي سڄي رات انهن عبادت گاهن ۾ ويهي رياضت ڪن ٿا. قطب الدين جو ارادو هو ته هو ان قسم جا چار مينار ٻيا جوڙائي.
چار ٻيون عيش گاهون، هي اشوڪ جي قطبي تي ڇا لکيل آهي؟.
زندگي ۾ سچائي کان ڪم وٺو. شٽ اپ يو سوائن!
رات جو دير سان چاندني چوڪ ۾ جلسو ٿي رهيو هو. مقرر رڙيو ڪري چئي رهيو هو. “اسين هڪ آهيون. هندو مسلمان سڀ ڀائرآهن. اسان ۾ ڪو به اير غير ناهي. پنجاب کان وٺي راج ڪماري تائين اسان هڪ ملڪ جا ماڻهو آهيون. هڪ قوم، هڪ زبان، اسين هندستاني آهيون...”
مون سوچيو هندستان هڪ رنڊي آهي ۽ اسين سڀ اُن جا دلال اسان مان هر ڪنهن ا ُن کي ڪنهن نه ڪنهن هٿان وڪيو آهي. آرين جي هٿان، يونانين جي هٿان، عربن جي هٿان، ترڪن جي هٿان، فرنگين جي هٿان ۽ هاڻي اڌ هندستاني اُن کي مغرب جي هٿان وڪڻڻ چاهين ٿا ۽ اڌ جاپانين جي هٿان.... ڪوڙا، مڪار، دوکيباز.
ان کان ته ڀلو اهو آهي ته وڄايو دهل، جهانجهر ۽ دڦلي ۽ هلو همايون جي مقبري ڏانهن.
***