شاعر، فلسفي ۽ ڪلارڪ
“ڪڏهن دل کي ڀائيندڙ مسڪراهٽ، ڪنهن جي ملڻ جو انداز، هڪ ٽڙندڙ گل، هڪ رئندڙ نازڪ سندري، اُهو سفيد رنگ جو ڪبوتر، جنهن ڳاڙهين اکين سان چتائي ڏٺو ۽ پوءِ گڙوگو ڪندو اُڏامي ويو. گندي پاڻي جي تلاءُ ۾ ترندڙ بدڪ. آئون توکي سچ ٿو چوان، خوبصورتي اُها شئي آهي جنهن کي لفظن ۾ بيان ڪري ئي نٿو سگهجي. جنهن کي اسان جي حواسن سان ڀرپور زندگي به نامڪمل طور محسوس ڪري نه ٿي سگهي. مون اُها عورت اڄ تائين ڪونهي ڏٺي جنهن کي آئون مڪمل خوبصورتي چئي سگهان. اُها بدڪ ڪٿي آهي جنهن جا پر خوبصورت هئا. هرڻ جهڙيون اکيون، مور جهڙي چال، ڪجهه پلن لاءِ هوش ۽ حواس وڃائيندڙ نشو ۽ پوءِ- اها ئي زمين اهو ئي آسمان، آئون سوچيان ٿو ته خوبصورتي کي اڄ تائين مون اُنجي اصل، مڪمل ۽ بهترين حالت ۾ ناهي ڏٺو ۽ نه ئي ڏسي سگهندس. ڏٺو آهي ته اهڙي طرح جيئن ريشمي پردي جي پويان هڪ جاڳندڙ پاڇو، سريلن کجور جي اوچن وڻن جو هڪ مدهم گيت يا جيئن شفق جي دري پويان سج جو لهي وڃڻ ٿي وڃڻ يا سمنڊ جي ڇولين جو گيت ڳائيندي اُٿڻ، ڏٺا آهن ته بس خوبصورتي جي ان طرح جا منظر ۽ پوءِ اُهائي اوندهه، لڳاتار اوندهه، مٽي جا لکين گهر ۽ اُنهن ۾ سُرندڙ لکين ڪيڙا، هڻ هڻان، ماني، بيڪاري، گوڙگهمسان، انبوهه.........”.
فلسفي ڳالهه کي ڪٽيندي چيو. “ان بڪواس کي بند ڪر، شاعرن وٽ ڪنهن به شئي جي کوٽ ناهي. اگر کوٽ آهي ته بس عقل جي. پنهنجي جزبات جي وهڪري ۾ اجايو لڙهندو ٿو وڃين. جيڪڏهن ان وهندڙ درياءَ جي وهڪري کي قابو ۾ ڪر سگهين ته.... ته بجلي پيدا ٿي سگهي ٿي. سوچيو سمجهو خوبصورتي ڪهڙي شئي آهي؟ عورتن جي خوبصورتي متعلق ته آئون فقط اهو چوڻ چاهيان ٿو ته، تون جنهن کي عورت جي خوبصورتي سمجهين ٿو اُها ته محض عورت جي انسانيت آهي ۽ باقي رهيون بدڪون ۽ گل. ته هاڻي صاف ظاهر آهي ته، تنهنجي اکين کي گل ۽ پاڻي ۾ ترندڙ بدڪون ضرور پياريون لڳنديون هونديون. پر آئون سوچيان ٿو ته انهن احساسات کان ٿورو پري ڇو نٿو وڃين سگهين؟ شايد تون سڄي عمر اهو سوچڻ کان وانجهيل هوندين ته خوبصورتي جو بنياد فقط جنسياتي ۽ حيواني آهي. ڪاش! تو پنهنجي زماني ۾ ويچاري ڊيڪارٽ کي ئي پڙهيو هجي ها. اُن جو هيئت يا صورت بابت فلسفو شايد تنهنجي شاعراڻه دماغ کي ڪنهن حد تائين ٺڪاڻي تي لڳائي ڇڏي ها. اسان وٽ خوبصورتي ڪنهن شاعراڻه جهالت جو نالو ناهي. بلڪه اسين خوبصورتي جو بنياد جيوميٽري جي اٽل اصولن تي رکون ٿا ۽ جيوميٽري کان ڪڏهن به انڪار ڪري نٿو سگهجي. ڪجهه فلسفين کي ڇڏي دنيا جا تمام مشهور فلسفي انهي جيوميٽرڪ خوبصورتي تي ايمان رکن ٿا. خود فيثا غورث.....”.
ويچارو ڪلرڪ جيڪو هن وقت تائين گهڻي حيرت مان هنن جي گفتگو ٻڌي رهيو هو. اڃان به وڌيڪ حيران ٿيندي پڇيو، “مگر يار جيوميٽري ۽ حسن جو تعلق ڪجهه سمجهه ۾ نٿو اچي. اِهو سچ آهي ته جيتريقدر جيوميٽري جو تعلق آهي، آئون اسڪول ۾ سڀني کان ڪمزور شاگرد هئس. الجبرا جا سوال ته ڪڏهن ڪڏهن حل ڪري وٺندو هئس پر جيتريقدر جيوميٽري جو تعلق آهي....”. اهو چئي ڪلارڪ زور سان ڪنڌ لوڏيو ۽ ٻيڙي پيئڻ ۾ لڳي ويو.
فلسفي رحم ڀرين نظرن سان ڪلارڪ کي ڏٺو ۽ پوءِ چڀو، “بي عقل! تون انهن ڳالهين مان ڇا ڄاڻين؟ سڄو ڏينهن ميز تي رجسٽر ۾ ڪيفيتون، داخلا، نيڪال، جمع بندي، جريان نمبر..... نه ڄاڻ الائجي ڇاڇا تهذيب کان هٽي ڪري ڳالهيون لکندو رهندو آهين. تون مال جي کاتي جي هڪ سوکڙي آهين. توکي انسان ڪير ٿو چوي؟ ٻيڙي پي ۽ رجسٽر ٺيڪ ڪر ۽ شام جو زال ۽ ٻارڙن کي وٺي وڃي ميونسپل باغ جو سير ڪر. تنهنجو خوبصورتي ۽ ان قسم جي ڳالهين سان ڇا تعلق؟”.
ڪلرڪ تنگ ٿي چيو. “توهان جي نظر ۾ آئون سڄو ڏينهن فقط رجسٽر ۾ ڌيان لڳائي ويٺو هوندو آهيان، ته اها توهان جي غلط فهمي آهي. آئون ڪئين ڪلاڪ معمول جو ڪم ڪو نه ڪندو آهيان. ٻيڙي وات ۾ رکي، قلم کي ڪن ۾ لڳائي، رجسٽر کولي چپ چاپ ويٺو هوندو آهيان ۽ نه ڄاڻ ڇاڇا سوچيندو آهيان ته جيئن سپرنٽنڊنٽ کي ڪو شڪايت جو موقعو نه ملي ۽ ڏينهن ڀرجي ٿڪا وٽ به لاهي وٺندو آهيان. هاڻ ان خوبصورتي جي مسئلي کي وٺو. مون اُن تي ڪيترا ڀيرا غور ڪيو آهي. پر..... پر....”.
“ها، ها” شاعر مسڪرائي چيو، “چئو، ڊڄين ڇو ٿو مال جي کاتي جا مسڪين ڪڪڙ؟”.
ڪلارڪ چيو، “ڳالهه اصل هي آهي ته مون کي ڪجهه شرم اچي ٿو. ڇو ته ......”.
شاعر چيو، “شرم ٿو اچي ۽توکي؟”
ڪلارڪ ڳالهه ٻڌي اڻ ٻڌي ڪندي چيو “ڇو ته آئون توهان کي هڪ ڪهاڻي ٻڌائڻ چاهيان ٿو ۽ اُها ڪهاڻي منهنجي زندگي سان لاڳاپيل آهي”. شاعر ۽ فلسفي ٻنهي شڪي نگاهن سان ڪلرڪ کي ڏٺو ۽ پوءِ جلدي مان چيو.
“ته ٻڌاءِ! دير ڇو ٿو ڪرين؟”
ڪلرڪ چيو “ٿورو بيٽري دکائي وٺان”.
“هي اُنهن ڏينهن جي ڳالهه آهي جڏهن آئون ايف اي ۾ فيل ٿي پنهنجي ڳوٺ هليو ويو هوس ۽ توهين ٻيئي گورنمينٽ ڪاليج ۾ بي اي ۾ بيڪاري جا ڏينهن پورا ڪرڻ لاءِ هليا ويا هئا. اسان جو ڳوٺ، آئون توهان کي ياد ڪرايان “ساڌو” جي نالي سان مشهور آهي. جيتوڻيڪ مون ان ڳوٺ ۾ اڄ تائين ڪو شوالو، مسجد يا گرد وارو ناهي ڏٺو، جو ويچارو ڪو ساڌو سنت اتي اچي رهي سگهي. ۽ ٻيو وري اسان جي ڳوٺ ۾ ڪير ايترو امير ماڻهو به ناهي جيڪو پنهنجي خاندان کي به ٻه ويلا ماني ڍئو ڪري کارائي سگهي. يا ايئن کڻي سمجهو ته اسان جي ڳوٺ ۾ سڀ ساڌو رهن ٿا. جڏهن منهنجي ناپاس ٿيڻ تي ڊسٽرڪٽ بورڊ وارن منهنجو وظيفو رد ڪري ڇڏيو ته منهنجو گهر موٽڻ کان سواءِ ٻيو ڪو رستو ئي نه هو”.
“شاعر چيو ٺيڪ آهي. اڳيان چئو فضول ڳالهيون ڇو ٿو ٻڌائين؟”
“ٻڌو ته سڀ ڪجهه ٻڌايان. هر ڳالهه جو ڪو نه ڪو مطلب هوندو آهي. اسان جي ڳوٺ کان ڏهه فرلانگ جي پنڌ تي “مدد” نالي جو هڪ ڳوٺ آهي. ريل اوستائين وڃي ٿي. اُن کان پوءِ مون کي ڏهه فرلانگ پنڌ ڪرڻو پئجي ويو. ٻنهرن جو وقت هو ۽ ٻنين ۾ ڪپهه جو فصل ڦٽي آيو هو. بس ائين معلوم ٿيو ٿي ته چئني طرفن ڄڻ برف وسي آهي. سفيد سفيد، ميلن تائين سفيدي ڇانئي پئي هئي. ٻن پهرن جي تيز اُس ۾ ڪپهه جي سفيدي اکين کي چپي رهي هئي. منهنجو سارو جسم پگهر ۾ شل هو. سوٽ ڪيس ۽ بسترو منهنجي ڪلهن تي هو. ڪنهن ڪنهن مهل ٻٻر جي وڻ جي ٿورڙي ڇانو ۾ ساهي پٽي ٿي لاٿم پر ان مان ڇا ٿي سگهيو ٿي؟. اُڃ ڏاڍو ستايو هو. رستي ۾ نه ڪا ئي نهر هئي ۽ نه هن مٽي هاڻن ميدانن ۾ انسان جي ڪا صورت ۾ ڏسڻ ۾ ٿي آئي. چئني طرفن ڦهليل آسمان ۽ ڦنڍيل ڪپهه جو فصل ۽ اُس جا سفيد گولا ۽ زور جي اُڃ! اهڙي زوردار اُڃ مون کي اڄ تائين ناهي لڳي. پپر جو وڻ اڃا پنج فرلانگ پري هو. جتان وڏي ڳوٺ ڏانهن رستو ويو ٿي ۽ جتي پاڻي جي هڪ تانڪي هئي. ٻنپهرن جي وقت ايتري اُس ۾ ڳائڻ دراصل پنهنجي دل کي دوکو ڏيڻ هو. مون سوچيو جيڪو شخص ٻنپهرن جو گانو ڳائي سگهي ٿو يقينن اُن وٽ پاڻي به هوندو. اهو سوچيندي مون رستو ڇڏي ٻنين جي وچان هلڻ شروع ڪيو. منهنجي ويجهو پهچندي گاني جو آواز وڌندو ويو. هتي ٽي ڇوڪريون هيون ۽ وونئڻ چونڊي رهيون هيون. سانورا جسم، ٿلها ٿلها هٿ پير، ڪاريون اکيون، ڪجل پاتل، ڪپڙن ۾ ڇيڻن جي بدبوءِ، بس ويچاريون ڳوٺاڻيون ڇوڪريون ته اهڙيون ئي هونديون آهن”.
هڪڙي چيو، (ٿورڙو شرمائي) “ڀاءُ ڪهڙو ڪم آهي؟”
مون چيو، “ڀيڻ اُڃ لڳي آهي”.
هن چيو، “امرت وڃ هڪ ڪٽورو لسي جو ڀري اچ، (پوءِ منهنجي طرف ڏسي) ڪٿان آيو آهين؟”
“لاهور کان”.
“لاهور کان.” ٽنهي ڇوڪرين حيران ٿيندي چيو اُنهن جون ٿلهيون ٿلهيون ڪارين اکين جون پتليون هڪدم ڦهلجي ويون. هاڻي هو مون کي تعريف، تعجب ۽ شڪ جي مليل جليل جذبات سان ڏسي رهيون هيون. امرت ويچاري جو وات کليل هو ۽ اُنجي کاٻي هٿ ۾ ڦٽيون هيون. مون چيو “امرت هو لسي جو ڪٽورو؟”.
پهرين ڇوڪري چيو “وڃ ڙي ڇوري! لسي ڇو نٿي کڻي اچين؟”
مون سوٽ ڪيس ۽ بسترو پٽ تي رکي ڇڏيا ۽ ويهي لسي جو انتظار ڪرڻ لڳس. ٿوري دير کان پوءِ امرت وڏي ڪٽوري ۾ لسي کڻي آئي. لسي جو مٽڪو هن ٻنين کان پري ٻٻر جي وڻ هيٺان کڏ کوٽي رکيو هو. انهي لاءِ لسي هيڏي باهه جهڙي اُس ۾ به ڪنهن پهاڙي چشمي جي پاڻي جيان ٿڌي هئي. لسي پيئڻ سان مون کي محسوس ٿيو ڄڻ وري جي اُٿيو آهيان. امرت مسڪرائيندي چيو “جي! اڃا لسي کڻي اچان؟”.
“بس! آئون ته ڄڻ سڪل کيت جيان وري آباد ٿي ويس”.
ٽيئي ڀيڻون هڪ ڀيرو وري کلي پيون. جيتوڻيڪ هي مذاق هو، پوءِ امرت پنهنجين ٿلهين ٿلهين اکين سان منهنجي طرف ڏسندي چيو.
“ڇا تون سچ پچ لاهور کان آيو آهين؟”
“ته ٻيو ڇا؟”
“ته هاڻي ڪيڏانهن ويندين؟”
“ساڌو ڳوٺ ۾ تپيدار شام سنگهه جو پٽ آهيان”.
“ته تون تپيدار جو پٽ آهين؟” ٽنهي ڇوڪرين منهنجي طرف تڪيندي چيو. انهن جي نگاهن ۾ تعريف هئي، تعجب ۽ تقدس. ڳوٺ ۾ پٽواري ۽ زميدار جا ٻار ڪنهن مقدس ڍڳي کان گهٽ مرتبو نه رکندا آهن. ڳوٺ جي جوان ڇوڪرين ۾ هو هميشه توجه جو مرڪز بنيل هوندا آهن. انهن جون تعريفي نگاهون، سندن احساس مردانگي ۽ جرئت ۾ هڪ خطرناڪ اضافو ڪن ٿيون ۽ ماڻهو محض ان سبب اُنهن جي شرارتن کي نظرانداز ڪري ڇڏيندا آهن. ڇاڪاڻ جو هو تپيدار يا زميدار جا ڇوڪرا آهن. نه ته جي ٻيو ڪو جي ڪڏهن اُنهن جي ڌين يا نهرن کي بري طرح سان ڏسي ته ماري ماري اُن کي قيمو ڪري ڇڏيندا آهن. دراصل ڳوٺ وارن کي پنهنجين عورتن جي عزت ان قدر پياري نٿي هجي جيتريقدر تپيدار جو کيسو زميدار جي مسڪراهٽ.
مون هڪ نظر ۾ محسوس ڪيو ته امرت جو من مونتي بري طرح مائل آهي. دراصل هي بيوقوف ڇوڪريون خوبصورت ڪپڙن ۽ انگريزي طور طريقن تي ڏاڍو مرن ٿيون، مون پنهنجي ٽيڏي پيشاني تي هٿ ڦيري وارن کي پيشاني تي آندو ۽ پوءِ ٻه چار هيڏانهن هوڏانهن جون ڳالهيون ڪري اُنهن کان موڪلايم ۽ ويندي ويندي مون امرت کي محسوس ڪرايو ته آئون وري به ضرور هن سان ملڻ ايندس. هن جو ڳوٺ ته بلڪل ويجهو هو ۽ وري مون کي پنهنجون ڊگهيون موڪلون پنهنجي ڳوٺ ۾ ئي گذارڻيون هيون ۽ اُن لاءِ دل لڳي جو ڪو ته سامان مون کي ڳولڻو ئي هو. انهي لاءِ مون کي امرت پسند اچي ويئي. اهو سچ آهي ته، نه مون هن سان ڪڏهن سچي دل سان محبت ڪئي ۽ نه ئي اُن کي ڪڏهن حسين سمجهيم. هي ته هڪ قسم جي مطلب پرستي هئي. هڪ عارضي رشتو جنهن کي پنهنجي پر ۾ هڪ ڪک جي طرح ٽوڙي سگهيس ٿي. عام طور تي هر عورت کي هر مرد کان ان قسم جي توقع رکڻ کپي ۽ جيڪڏهن ايئن ٿي پوي ته اسان جي زندگي ڪيڏي نه خوشگوار ٿي وڃي. آئون يقين سان نٿو چئي سگهان ته امرت جو منهنجي باري ۾ ڇا خيال هو؟. پر جڏهن به اسان چانڊوڪي راتين ۾ کيتن جي اوٽ ۾ ملياسين ٿي ته چمڙا اسان جي مٿان ڦڙ ڦڙائي گذريا ٿي ته امرت ڪيترا ڀيرا اچي منهنجي گود ۾ ويٺي ٿي ۽ ٿڌا شوڪارا ڀرڻ لڳي ٿي ۽ مون کان قسم ٿي ورتا ته آئون هن کي ڪڏهن ڇڏي نه ويندس ۽ مون کي قسم کائڻ کان ڪڏهن به انڪار نه هو بلڪه هڪ قسم جي خوشي محسوس ٿي ٿي. ڪوڙا قسم ته اڄ به آئون پنهنجي سپرنٽنڊنٽ جي سامهون کان ٿو. پر اُهو لطف ڪٿي؟ جيتوڻيڪ امرت خوبصورت نه هئي پر اُهي ڏينهن جيڪي مون هن سان گذاريا بي حد حسين ڏيکائي ڏين ٿا، جيوڻيڪ آئون اهو نٿو چئي سگهان ته امرت ۾ هڪ رڍ جون صفتون هيون ۽ وري مون ڪئين عورتون ڏٺيون آهن جيڪي ڀرپور جوڀن ۾ به بي حد بدصورت ڏيکائي ڏينديون آهن ۽ جواني جي ڪا به ادا به اُنهن جي بدصورتي ۾ ڪمي پيدا نٿي ڪري سگهي. تنهن ڪري منهنجي خيال ۾ جواني کي حسن سان ڳنڍڻ ڪهڙي طرح به جائز ناهي.
منهنجي بي روزگاري جي ڏينهن ۾ منهنجي ماءُ پي هڪ سٺي گهر ۾ منهنجو رشتو طئه ڪري ڇڏيو. ڇوڪري مڊل پاس هئي ۽ پيءُ سپروائيزر هو. دراصل پيءَ جي عهدي جي دٻدٻي کان اسين متاثر ٿياسين ۽ آئون واندو ته هوس ئي، سو ڇو نه شادي ڪري ڇڏجي ۽ وري سهرو به سپروائيزر آهي ڪٿي نه ڪٿي پلن جي نگراني ڪندڙ صاحب کي چئي نوڪري تي لڳائي ڇڏيندو. نوڪري ۽ زال اهي ٻيئي شيون جنهن وٽ هجن ان جهڙو خوش قسمت ماڻهو دنيا ۾ ڪير هوندو؟ اِهو سوچي مون به ها ڪري ڇڏي. جيتوڻيڪ امرت کي اها ڳالهه مون ڪو نه ٻڌائي، مون سوچيو اُن کي بي فائدو رئاڙڻ مان ڇا فائدو؟ رئڻ لاءِ ته سڄي عمر پئي آهي. ليڪن زندگي جا اُهي پل جيڪي انهن راتين جي خوشگوار چانڊوڪي ۾ کيتن جي اوٽ ۾ زمين مان اُٿندڙ خوشبوءِ ۽ ڪارين اکين کي حيران ڪرڻ واريون گهراين ۾ گذري وڃن اُهي غنيمت آهن. اهو سوچي مون امرت کان ان ڳالهه کي لڪائي رکيو.
ڪڏهن ڪڏهن افسوس ٿيندو آهي ته مون ان خبر کي هن کان ڇو لڪايو؟ جيڪڏهن آئون ايئن نه ڪريان ها ته شايد اُن کي ايترو شديد صدمو نه پهچي ها. آهستي آهستي ڳالهين ڳالهين ۾ هن کي پنهنجي مجبوري ۽ ماءُ پي جي ضد جو احوال ٻڌائي ڇڏيان ها ۽ پوءِ شايد هو ان غم تي قابو پائي وٺي ها. ڀلا پنهنجي زندگي ڪنهن کي پياري نٿي هجي؟ ڪير ٻئي سان لک ڀيرا محبت ڪري، پر جيترو پيار ماڻهو کي پنهنجي جان سان هوندو آهي، ٻي ڪنهن سان ناهي ٿيندو. پر ڪجهه بيوقوف ماڻهو احساس جي شدت کان تنگ اچي ان نڪتي کي نظرانداز ڪري ڇڏيندا آهن. امرت به اُنهن مان هڪ هئي. جنهن ڏينهن اُن کي منهنجي شادي جي خبر پئي انهي ڏينهن هن خودڪشي ڪري ڇڏي. ڳالهه هيئن هئي ته اسان جي گهر شادي جي خوشي ۾ گيت ڳائجڻ لڳا. هر روز ماني کائڻ کان پوءِ، ڳوٺ جون ڇوڪريون اڱڻ جي ٻاهر پپر جي وڻ جي هيٺان آڌي آڌي رات تائين گيت ڳائيندي شادي جا جوڙا ڀريا ٿي ۽ نچيون ٿي. پاسي واري ڳوٺ مان به جنهن ۾ امرت رهي ٿي، گهڻيون ئي ڇوڪريون آيون ٿي ۽ نيٺ امرت کي به اچڻ جو نياپو مليو. “سڀاڻي شام سنگهه پٽواري جي ڇوڪري جي شادي آهي. .....! تون هل مزو ايندو.....”، چون ٿا ته امرت اهو ٻڌي پهرين ته چپ ٿي ويئي. هن جي چهري جو رنگ ڦڪو پئجي ويو ۽ هن جون پلڪون ڪنبڻ لڳيون. پر ٻي ئي پل هن پنهنجو پاڻ تي قابو پائي ورتو ۽ چوڻ لڳي، هوءِ ضرور گيتن جي محفل ۾ شامل ٿيندي. شام سنگهه تپيدار جي ڇوڪري جي شادي جي هن کي ڏاڍي خوشي هئي.
مون کي ان ڳالهه جو ڏک ناهي ته هن خودڪشي ڇو ڪئي؟ جيئن مون چيو ته احساس جي شدت ۾ انسان ڪافي اهڙيون حرڪتون ڪري ويهندو آهي. وري بعد ۾ پڇتائڻ چاهيندو آهي، بشرطيڪ هن کي موقع ملي. اها الڳ ڳالهه آهي ته امرت کي اهڙو موقعو نه مليو. ڇو ته جڏهن ماڻهو هڪ واري خودڪشي ڪري وٺي ٿو ته پوءِ هو بعد ۾ اُنجي متعلق ڇا ٿو سوچي سگهي ؟ خير آئون اهو اڄ به ڄاڻڻ چاهيان ٿو ۽ مون کي ڏک رڳو ان ڳالهه جو آهي ته مون شادي جي خبر ٻڌي ايڏي وڏي خوشي جو اظهار ڇو ڪيو؟. چون ٿا هن پنهنجي وارن ۾ خوشبوءِ دار تيل لڳايو، هٿن تي مهندي هنئي، وهنجي سهنجي عمدو وڳو ڀاتو ۽ شام جي گيتن جي محفل ۾ وڃڻ لاءِ تيار ٿي اڱڻ جي کٽ تي ويهي رهي ۽ پنهنجي ساهڙين جو انتظار ڪرڻ لڳي ۽ جڏهن ساهڙيون هن کي وٺڻ لاءِ آيون ته هو کٽ تي خاموش جهڪي ويٺي هئي. هن جي ساهيڙين هن کي نالو وٺي ٽي ڀيرا سڏيو. پر هن ڪو به جواب نه ڏنو.
ڪجهه ڪلاڪن کان پوءِ مون به هن کي انهي حالت ۾ ڏٺو، ڇو ته جوان ڇوڪري يا ڇوڪري جي موت جي خبر هڪدم آس پاس جي ڳوٺن ۾ ڦهلي وڃي ٿي. هوءِ کٽ تي جهڪي ويٺي هئي ۽ هنجا ڪارا وار چهري تي اچي ويا هئا. جن هن جي چهري ۽ هٿن کي لڪائي ڇڏيو هو. وارن کي هنيل مهندي ايئن نظر اچي رهي هئي جيئن ٽارين مان گلاب جون پنکڙيون ڦٽي رهيون هجن. هوءِ وار کولي ائين جهڪيل هئي ڄڻ ڪنهن جي پوڄا ڪري رهي هجي ۽ اُنتي چڙهائڻ لاءِ گلاب جون پنکڙيون آنديون هجن. منهنجا ٻار ٻچا آهن. زال آهي. جيئن تو چيو، اُنهن کي گهمائڻ اڪثر ميونسپل باغ ويندو آهيان. مون کي اُنهن سان محبت آهي. آئون پنهنجي زال کي خوبصورت سمجهان ٿو. آئون کان ٿو، پايان ٿو، دفتر جو ڪم ڪريان ٿو. پر ڪڏهن ڪڏهن راتين جو ڪنهن جي اکين جون سياهه گهرايون، وارن جي چوٽن جي خوشبوءِ ۽ آڱرين مان اُٿندڙ مهندي مون کي ايتريقدر پنهنجي ويجهو محسوس ٿيندي آهي جو آئون پريشان ٿي ويندو آهيان. هي شيون مون کي پنهنجي زال کان به قريب ۽ پياريون لڳنديون آهن. منهنجو من ڀرجي ايندو آهي ۽ منهنجي اکين مان لڙڪ لڙڻ لڳندا آهن. هاڻي آئون سوچيندو آهيان شايد محبت محض هڪ خيالي ۽ شاعرانه شئي ناهي. نه حسن جيوميٽري جي چند شڪلين ۽ اُنهن جي ڪنڊن تي ٻڌل آهي. امرت جي موت مون کي هڪ عجيب ٻڏتر ۾ گرفتار ڪري ڇڏيو آهي جيڪو اک ۾ لڙڪ بڻجي وڃي ٿو. شايد اهي ٻئي هڪ ئي شئي جا مختلف نالا آهن. آئون هن کي امرت چوان ٿو ڇو ته هوءِ زهر جو پيالو پيئڻ کان پوءِ به زندهه آهي. تون جو شاعر آهين اُن کي يوسف چئي سگهين ٿو يا ليليٰ. آخر نالي ۾ ڇا رکيو آهي ۽ تون جو فسلفي آهين تو.....”.
فلسفي ڳالهه کي ڪٽيندي چيو “هي تنهنجي آتم ڪٿا ڏک ڀري ڪهاڻي ضروري آهي. پر امرت جي موت، حسن ۽ عشق جي مسئلي تي روشني نٿي وجهي. جيڪڏهن امرت خوبصورت هجي ها ته توکي فتح ڪري وٺي ها. شايد هن جي چهري جا خدوخال (ڪنڊون) جيوميٽري جي نقطي نگاهه کان درست ۽ موزون نه هئا ۽ انهي لاءِ توکي پنهنجي طرف ڇڪي نه سگهيا. ۽ جيڪڏهن توکي ڪنهن ٻي سان عشق هجي ها ته تنهنجو سپروائيزر سهرو توکي ڪلارڪ جي نوڪري تي نه ڏياري ها. معاملو صاف آهي. عشق هڪ شاعراڻو تخيل آهي. حسن جيوميٽري جي هڪ شڪل ۽ تون هڪ دقيانوسي اڌ مغزي ڪلارڪ.”
شاعر آهستي پڇيو “۽ امرت؟ امرت!؟”
فلسفي جواب ڏيڻ تي هو جو ڪلارڪ رڙ ڪري چيو، “اي فيثا غورث جا پٽ! هاڻ گهڻو ٿيو چپ ڪري ويهه”.