آدم کان اڳي ۽ آدم کان پوءِ
جيڪا سڙڪ ننگ مرگ کان گل مرگ وڃي ٿو اُهو فقط ٽي ميل ڊگهي آهي. ان سڙڪ تي انگريز مرد ۽ عورتون عمده گهوڙن تي سواري ڪندي نظر اچن ٿا. اُنهن جي پويان پويان ڀوري رنگ وارا ڪشميري نوڪر ڊوڙندي ۽ سهڪندي هلي رهيا آهن. ڪنهن جي هٿ ۾ ٽوڪري آهي ته ڪنهن جي هٿ ۾ ٿرماس. ته وري ڪنهن جي ڪلهي تي ڪنهن ميم صاحب جو ٻار کنيل آهي. مزور پنهنجي پٺي تي اڍائي مڻ جو وزن کڻي جهڪندي چڙهائي چڙهندا ويندا آهن هو پنچائت جا ٻه قول اڃان تائين پڙهي نه سگهيا آهن جيڪي بيمارين جي اشتهارن جيان هر جڳهه تي لڳل هوندا اهن “مزوري ۾ عزت آهي”.
“مزوري کان لهرايو نه، مزوري ڪرڻ سکو” هن سڙڪ جي ٻنهي پاسن چيڙ ۽ ديودار جا گهاٽا وڻ آهن جن جي پيرن ۾ سفيد ڇٽي نما کنڀيون ڦٽي آيون آهن. اُن کان سواءِ رستي جي ٻنهي طرف سدا بهار جا گل ۽ سرپڙ جي ساوڪ ته وري ڪٿي ماکي جي مکين جا مانارا نظر اچن ٿا ۽ سڄو جهنگل اُنهن جي مدهم آواز سان گونجندو محسوس ٿئي ٿو. ان ماکي ۾ جهنگلي گلن جي ملاوٽ هوندي آهي ۽ اُن ۾ طاقت سان ڀرپور وٽامن موجود هوندا آهن.
ٻه ننڍا ڪشميري ڇوڪرا هن سڙڪ تي هلندا نظر اچي رهيا آهن. جي گل مرگ کان ٿڪيل ٿڪيل قدمن سان هلي رهيا آهن. شايد گهر پهچڻ تي سندن ماءُ پيءُ به ناراض ٿيندا. ٿي سگهي ٿو ته کين ماني به نه ملي، صرف مار ئي ملي. سڙڪ جي پاسي کان گهڻو پري تائين گجگوڙ ڪندي فيروز پورندي وهي رهي آهي. نيرو پاڻي جنهن ۾ سفيد گجي مليل آهي. اهڙو نيرو جهڙيون اُنهن ڪشميري ڇوڪرن جون اکيون، سفيد سفيد جهڙا لاري جي طرف ڏسندڙ ڪشميرڻ جا ڏند. پر- انڊا پوءِ به نه وڪيا.
ڏهه ٻارهن ڪشميرڻ ڇوڪريون پيالي نما ٽو ڪرين ۾ جهنگل مان ڪيل ڪاٺيون کڻي اچي رهيون آهن. انهن ٽوڪرين سان هو ننگ مرگ جي رهڻ وارن سياحن جي پاسي کان ٽي بي جي مريضن جيان لنگهي رهيون آهن. ڇو ته ڪاٺيون کڻڻ وقت جهڪي هلڻو پوي ٿو. اُنهن جون ٽنگون ننڍپڻ کان ئي مڙي بي ڊوليون ٿي وڃن ٿيون، اُنهن جي چال ۾ ناهمواري، ڳلن ۾ کڏون ۽ ڇاتين ۾ گهنج پئجي وڃن ٿا. هي ڇوڪريون ڪڏهن به جوان نٿيون ٿين ۽ وري جلدي مائرون بڻجي وڃن ٿيون. جواني ڇا آهي؟ رس ڇا آهي؟ جهنگل ۾ ماکي جي مک ڇا جي لاءِ گلن جو رس جمع ڪري ٿي؟ ڪنول جا گل ڇو مسڪرائن ٿا؟ مکڻ پيالن جهڙا پيلا پن ڇو لڏندا رهن ٿا؟ انهن کي ان ڳالهه جي خبر ۽ سمجهه ئي ناهي.
جيڪا سڙڪ نو هزار فٽن جي اوچائي تي گل مرگ جي پيالي نما واري جي چوگرد سونهري ڦيٿي جيان گهمي وڃي ٿي اُن کي سرڪيولر روڊ چوندا آهن. هتان سڄي ڪشمير جي وادي ڏيکائي ڏي ٿي. سوين ميلن تي مشتمل هي وسيع ميدان چئني طرفن کان وڏن ۽ اوچن پهاڙن ۾ گهيريل آهي. جنهن کي ڏسڻ سان ئي اندازو نه پر يقين ٿئي ٿو ته اڄ کان هزارين سال اڳ، جڏهن انسان اڃان پيدا به نه ٿيو هو انهن پهاڙن هڪ نيري ڍنڍ کي گهيري رکيو هوندو. چئني طرفن برف جا گلشيئر هوندا ۽ وچ ۾ هي ڍنڍ هوندي جنهن جا نشان اڄ به ڊل، دلر ۽ مانس بل جي ڍنڍن ۾ ملن ٿا، ڪڏهن ڪڏهن اهو احساس ٿئي ٿو ته هاڻي به اُها ساڳي پراڻي ڍنڍ موجود آهي. اُهي ئي برف سان ڍڪيل پهاڙ آهن ۽ سج جي پهريئين ڪرڻي جي ظاهر ٿيڻ سان آئون ئي اُهو پهريون ماڻهو آهيان جيڪو اُهو پراسرار مافوق الفطرت منظر ڏسي رهيو آهيان.۽ پوءِ- اُهو ڍنڍ جو پاڻي ڄڻ هڪدم غائب ٿي وڃي ٿو ۽ وادي جي ساوڪ ۽ اُن جا ميدان ۽ اُن جا ڳوٺ ۽ شهر اکين جي اڳيان ڦهلجي وڃن ٿا. ديوداروڻن جي خاموشي فيروز پورندي جي گجگوڙ ۾ حل ٿي وڃي ٿي ۽ زندگي هزارين سال اڳيان جي طرف موٽي اچي ٿي.
هن سڙڪ تي منهنجي ملاقات هڪ آئرش ڇوڪري سان ڪرائي. نالو آهي ليرا اوڪانر. ليرا جون اکيون نه نيريون آهن، نه ڀوريون ۽ نه سبز. پر انهن ٽنهي رنگن سان ملندڙ جلندڙ ڪو ئي رنگ. ليرا جي اکين ۾ هڪ عجيب ڇڪ آهي. ڄڻ هي اکيون سدائين سپنا ئي ڏسنديون رهن ٿيون. ليراجي وارن جو رنگ پلاٽينم جهڙو آهي. نازڪ ۽ پشم جهڙي ڳچي، هوءِ آرام سان ديودار وڻ جي ڇانو ۾، هن گهاٽن وڻن سان سٿيل ماٿري جو خاڪو ٺاهي رهي آهي، جنهن ۾ وڻن جو هڪ وڏو ڄار وڇايل آهي ۽ آخر ۾ پاڻي جي ندي هڪ ڊگهي لڪير جيان پاڻي جي ندي ڇڪيل آهي.
“هتي بيٺي بيٺي ڇا پيو ڪرين؟ ماٺڙي ڪري پنهنجو رستو وٺ.”
مون اطمينان سان چيو. “هن اسڪيچ ۾ ساوڪ اجائي گهري ڏيکاريل آهي. گلن جي پنکڙين ۽ ديودار وڻن جي جي قطار جي بيهڪ به صحيح ناهي، هتي ته......”.
“ويهه آئون هاڻي ئي صحيح ڪريان ٿي. ڇا توکي واٽر ڪلر جي ڄاڻ آهي؟.”
“مون کي واٽر ڪلر سان عشق آهي. ايئن سمجهو ته هاڻي ئي ٿيو آهي” ليرا مسڪرائي ڏنو. هوءِ ڪافي دير تائين خاموسي سان اسڪيچ ٺاهيندي رهي.
“مون کي بک لڳي آهي ۽ مون وٽ صرف هي ڪجهه بسڪٽ آهن” ليرا هڪ بسڪٽ چپن جي وچ ۾ رکندي چيو.
“پر” مون چيو “مون وٽ رڌيل مرغي جو ٻوڙ آهي ۽ ٽفن ۾ ڪجهه مانيون به آهن. جيڪڏهن توهان کي هندستاني کاڌن کان نفرت نه هجي!؟.”
“بلڪل نه، بلڪه آئون ته.....”
هوءِ شوق مان کاڌو کائڻ لڳي.
“هن ۾ مرچ تمام گهڻا آهن نه ڄاڻ ڇو توهين ماڻهو ايتريقدر مرچ ڇو پسند ڪريو ٿا؟.”
“مرچ کاڌي جو ذائقو وڌائن ٿا. هندستانين جي سمورن دنيا ۽ سڀ حسون مري چڪيون آهن سواءِ ذائقي جي حس جي جيڪا اڃا برقرار آهي بلڪه اها لڳاتار اڃان به وڌيڪ تيز ٿي رهي آهي. انهي لاءِ ڳاڙها مرچ.”
“نه ڄاڻ توهان ماڻهن ۾ اها ڪهڙي عادت آهي؟” هن پنهنجي پلاٽينيم جهڙن وارن کي ڪنڌ سان لوڏيندي چيو. “ڪنهن پڙهيل لکيل هندستاني سان ڳالهايو، هو ڦري گري سياست تي اچي ويندو. آئون مرچن جي ڳالهه ڪري رهي هيس، تون وري پنهنجي ملڪ جي سياست جي ڳالهه ڪرڻ ويهي رهيئين. نه ڄاڻ اوهان جو ڇا مسئلو آهي؟” هن جا ڳاڙ چپ غصي کان ڀڪوڙجي ويا هئا.
مون چيو، “رهڻ ڏيو ڳاڙهن مرچن جي ذڪر کي، اچو ته ڳاڙهن چپن جو ذڪر ڪريون. اُنهن گلاب جي گلن جو جيڪي توهان جي وارن تي کڙيل آهن. اُنهن چاندي جي ڪرڻن جو جن مان توهان جا وار ٺهيل آهن، اُنهن سپنن جو جيڪي توهان جي اکين جي پتلي ۾ ايئن چرپر ڪري رهيا آهن، جيئن ڪنهن خاموش جهرڻي تي ترناري جا حيران ۽ لڏندڙ گل!”
ٻئي ڏينهن شام گل مرگ جي بازارن ۾ ليرا اوڪانر گهوڙي تي وڃي رهي هئي. مون هن کي ڏٺو. هن مون کي ڏٺو، پر هوءِ مون کي سڃاڻي نه سگهي. مشرق مشرق آهي ۽ مغرب مغرب.....
جيڪا سڙڪ گل مرگ جي وادي جي وچان وڃي ٿي اُها گاف ڪورس کي وچ مان ڪٽي ٿي. ان سڙڪ جي ٻنهي طرفن انگريز مرد ۽ عورتون گاف ڪڏندي نظر ايندا آهن ۽ ڪشميري هٿن ۾ گاف جا باسڪيٽ۽ ڇڙيون کڻي اُنهن جي پويان ڀڄندا نظر ايندا آهن. ان سڙڪ تي گل مرگ جو ڪلب آهي ۽ اڳيان هلي بلڪل وچ ۾ هڪ اوچي جڳهه تي امپريل ۽ اينڊور هوٽل آهي. جاگيردارانه نظام ۾، ۽ اُن کان پهرين جيڪا اهميت ڌرم شالا ۽ عبادت خاني کي هوندي هئي، هن انگريزي نظام ۾ اُها ئي اهميت هوٽل ۽ بينڪ کي حاصل آهي. نئين نظام جا نوان مظهر، البته پوڄاري اُهي ئي آهن.
هن سڙڪ تي انگريز ۽ انگريز نما هندستاني گهوڙا ڊوڙائيندا ڦرندا آهن. ڪشميري پورهيت ڳاڙهي شلغم ۽ بصر جا ٻورا کڻندا نظر ايندا آهن. انڊن جون ٽوڪريون، گوشت، چڻا ۽ ميوو ڊوئيندا نظر ايندا آهن. پر هي سڀ شيون اُنهن جي کاڌي لاءِ ناهن. صاحب لوڪن جي ٻارن ٽوپلا پائي رکيا آهن ۽ قيمتي سوئٽر. ميم صاحبائن مخمل جون مهانگيون پتلونون پائي رکيون آهن، جن کي گل مرگ جي ڪشميري درزين سبيو آهي، پر هي ماڻهو اُنهن پتلونن کي به پائي نٿا سگهن. هي ماڻهو صرف مزدوري ڪري سگهن ٿا جيئن پنچائت جو فرمان آهي “مزوري ۾ عزت آهي”. انهي سڙڪ تي هڪ هاري ويٺو آهي. اُن جي ڀرسان هڪ جوتا مرمت ڪرڻ وارو ويٺو آهي ۽ هڪ فقير هڪ مزور پيليون پيليون پڪل زردالن جي ٽوڪري سامهون رکي ويٺو آهي. هي زردالون هو پنهنجي کيت جي منڍ ۾ بيٺل زردالن جي وڻ مان پٽي آيو آهي. هن کيت ۾ جيڪو اناج هو اُهو زميندار، دڪاندار، واڻيي ۽ حڪومت پاڻ وٽ رکيو. هاڻي ٻه ٽي زردالن ۽ صوفن جا وڻ باقي رهجي ويا آهن. هو اُنهن جو ميوو گل مرگ کڻي وڃي وڪڻندو آهي ته جيئن هو صاحب لوڪن کي، زردالون ۽ صوف کارائي پنهنجي ٻارن جي لاءِ ٿورڙا چانور خريد ڪري سگهي. فقير پاٿولي ماري بي حيائي سان خيرات گهري رهيو آهي. جوتو مرمت ڪرڻ وارو هڪ اهڙو جوتو مرمت ڪري رهيو آهي، جنهن جي قيمت پنجاهه رپين کان گهٽ ڪو نه هوندي. خود هن جا پير اُگهاڙا آهن. پيرن ۾ لفون پئجي ويون آهن ۽ هڪ جاءِ کان ته خون به وهي رهيو آهي. خير جوتن جي قيمت هوندي آهي!؟. ڀلا هن جي خون جي ڪهڙي قيمت هوندي؟.
هڪ پوڙهي انگريز عورت پنهنجي رنگين ڇٽي گهمائيندي گهمائيندي گڏ هلڻ واري عورت کي چئي رهي آهي، “مائي ڊيئر!” توکي خبر ناهي ته جڏهن هو هندستاني اسان جي گهر ۾ گهڙي آيو هو ته مون کي ڪيترو نه ڊپ لڳو هو. ڊپ ۽ غصي ۾ ڊوڙي ٻي ڪمري ۾ پنهنجي مڙس وٽ هلي ويئي هيس.....”
اڄ وري گهڻن ڏينهن کان پوءِ انهي سرڪيولر روڊ تي سير ڪرڻ لاءِ نڪتو آهيان. هي جهنگل بلڪل خاموش آهي. ڪشمير جي وادي تي سورج غروب ٿي رهيو آهي ۽ وڌندڙ انڌيرو ۽ گهٽجندڙ روشني هڪ مسلسل شطرنج جيان معمو بڻجندي پئي وڃي. هي جهنگل ڇو خاموش آهي؟ هن وادي جي قسمت ڇو خاموش آهي؟ هي جهنگ پنهنجي پٽن لاءِ به نٿو ڳالهائي؟ هن جهنگل جي ماکي، هن جا اکروٽ، هن جا صوف، ..... ڪاٺ، هن جو ريشم، هن جي ساري خوبصورتي ۽ چمڪ ڌمڪ، هن جي ڪا به شئي ان جي پنهنجي پٽن لاءِ ناهي؟ هي ڪهڙي خدائي آهي؟ هي جهنگل ڇو خاموش آهي؟ هي ڇو نٿو چوي، “مزوري نه ڪريو، محفلن ۾ اُچيون پتلونون پايو، صوف کائو، زردالون کائو، اکروٽ کائو، مزوري کان انڪار ڪري ڇڏيو. گهوڙن تي سواري ڪريو، رمندا، گهمندا ۽ موج مستيون ڪندا ڦرو، هي زمين توهان جي آهي. هي آسمان توهان جو آهي....... ۽ جيڪڏهن- اهو سڀ ڪجهه توهان جو ناهي، ته اچو! هن ساري وادي کي هڪ ڍنڍ بنائي ڇڏيون. پاڻي سان ڪناڪن ٽمٽار ڍنڍ جنهن ۾ ننگ مرگ ۽ گل مرگ سڀ سمائجي وڃن. جنهن جي پاڻي ۾ انساني بي رحمي جا جهنمي ۽ وحشي گهر ۽ پناهه گاهون سڀ فنا ٿي وڃن. بس چئني طرف اُها پراڻي ڍنڍ هجي، هزارين لکين سال پراڻي ڍنڍ ۽ اُنجي چوطرف گليشيئر ۽ برف سان سٿيل پهاڙ بيٺل هجن، ته جيئن جڏهن آسمان جي اوچائين کان سج جو پهريون ڪرڻو ڍنڍ تي پوي ته خوشي مان رڙ ڪري چوي:
“شڪر آهي جو اڃان انسان پيدا ناهي ٿيو.”
***