ملائيشيا جو سانباهو ۽ نه کٽندڙ پنچائتون
اهڙي ئي هِڪ تقريب سنڌ جي مشهور سفرنامانگار سائين لطاف شيخ جي مان ۾ رکي ويئي هئي. تقريب جا مُک ميزبان سنڌسلامت ڊاٽ ڪام (سنڌي ٻوليءَ جو وڏي ۾ وڏو انٽرنيٽ فورم) جي انتظاميا ۽ سگا هئا. انهيءَ کان اڳ ۾ به الطاف شيخ صاحب سان هِڪ مختصر ملاقات ٿي چُڪي هئي پر هن ڀيري سندن ليڪچر رکيو ويو هو، جنهن جو خاص مقصد اهو هو ته وڌ کان وڌ نوجوان کيس ٻُڌن ته جيئن انهن جو پڙهائي ۽ محنت طرف رُجحان ٿئي. ڀانيان ٿو ته اِهو مئي جو مهينو هو ۽ سال هو 2011ع. الطاف صاحب جو ڏنل ليڪچر (جيڪو سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام تي وڊيو فارم ۾ موجود آهي) ته شاندار هو ئي پر اهو منهنجي لاءِ هِڪ نئين شوق جو سبب بڻجي ويو. جيئن مون اڳ ۾ ٻُڌايو ته مون کي هتي آئي ٽي سال ٿي چُڪا هئا ۽ هر ماڻهوءَ جيان آئون به ڪراچيءَ جي بد امني ۽ اِن سيڪيوئر زندگيءَ کان بيزار هوس، آهيان. اهڙي وقت سائين الطاف شيخ جو بار بار اهو چوڻ ته ملائيشيا دُنيا جو پُرامن ترين مُلڪ آهي؛ ڪنهن کي ڪو ڊپ ڊاءُ ناهي. ڇوڪريون رات جو اڪيليون ٽيڪسي ۾ چڙهي قيمتي موبائيل ۽ پئسا کنيو پيون گهُمن ڦِرن پر مجال آهي جو ڪير به ڪُجهه ڪري سگهي! اهي ڳالهيون ٻڌندي ٻُڌندي انهيءَ مهل ئي دِل ۾ آيو ته مولا! ڪو اهڙو چانس ڏيار جو ڪجهه عرصو ئي سهي پر اهڙي پُرامن مُلڪ ۾ رهي اچجي.
چوندا آهن ته قبوليت جون ڪي گهڙيون هونديون آهن، سو مون سان به ڪُجهه اهڙو ٿيڻ وارو هو. ٿورن ئي ڏينهن ۾ اسان جي آفيس ۾ پاڪستان سائنس فائونڊيشن پاران هڪ ليٽر آيو جنهن ۾ ڄاڻايل هو ته جيڪڏهن اوهان مان ڪنهن وٽ انٽرنيشنل ڪانفرنس ۾ پيپر (مقالو) پڙهڻ جو دعوتنامو آهي ته اهو اسان کي ڏياري موڪليو، توهان کي اوڏانهن موڪلڻ لاءِ فنڊنگ اسان ڪنداسون. مون وٽ ته اهڙو ڪجھه ڪونه هو پر پي ايڇ ڊي جي اسٽوڊنٽ لاءِ اهڙي قسم جو دعوت نامو حاصل ڪرڻ ڪو ڏکيو ڪم ناهي. سو، مون فوري طور تي پنهنجن ريسرچ پيپرن مان هڪ ايبسٽريڪٽ (تت) ٺاهي ملائيشيا ۾ رٿيل هڪ سمپوزيم جي انتطاميا کي موڪلي ڏنو. هُنن ٻئي ڏينهن ئي اي ميل ذريعي جواب موڪليو ته اوهان جو ايبسٽريڪٽ ٽيڪنيڪل ڪميٽي وٽ آهي، اُهي جيئن ئي پاس ڪندا ته اسان توهان کي دعوت نامو موڪلينداسين. مون به پئي انتظار ڪيو ۽ نيٺ ڏهن ڏينهن جي انتظار کان پوءِ انهن جو آفيشل دعوت نامو اِي ميل ذريعي اچي پُهتو پر ڪنهن دوست ٻڌايو ته پاڪستان سائنس فائونڊيشن واري ليٽر ۾ لکيل هو ته اوهان صرف مئي کان جولاءِ 2011ع جي وچ واري عرصي ۾ رٿيل ڪنهن انٽرنيشنل ڪانفرنس ۾ وڃي سگهو ٿا ۽ ملائيشيا وارو سمپوزيم ته سيپٽمبر ۾ آهي! بهتر آهي ته ڪنهن ٻئي مُلڪ ۾ ڪا ڪانفرنس ڳول، جيڪا انهيءَ عرصي وِچ ۾ هُجي. هاڻي آئون ٻِه چِتو (Double Minded) ٿي سوچڻ لڳس ته ڇا ڪجي؟ نيٺ ليٽر تان نمبر ڏسي پي ايس ايف (پاڪستان سائنس فائونڊيشن) وارن کي فون ڪيم، اُنهن به اِن ڳالهه جي تصديق ڪئي ته اسان صرف ليٽر ۾ ڄاڻايل عرصي دوران ويندڙن کي پئسا ڏيئي سگهون ٿا. مون وري اچي انٽرنيٽ تي ڳولا شروع ڪئي پر اهڙي ڪابه ڪانفرنس نه ملي ۽ جيڪي مليون پي تِن ۾ اپلاءِ ڪرڻ جي ڊيڊلائين گُذري چُڪي هئي. حقيقت ۾ ٿيندو به ايئن ئي آهي. ڪنهن به انٽرنيشنل ڪانفرنس جي ڊيڊلائين تاريخ انهيءَ جي منعقد ٿيڻ جي تاريخ کان گهڻو اڳ رکندا آهن ته جيئن ڪوٺايلن جي اچڻ جي پڪ ٿي وڃي ۽ هُو پنهنجا انتظام ڪري سگهن. بهرحال، مون کي ڪنهن ٻي مُلڪ ۾ شايد انهي عرصي جي ڪانفرنس ملي به وڃي ها پر مون دِل سان ڳولا نه ڪئي.
هڪ دفعو وري پي ايس ايف فون ڪري پڇيم ته مون وٽ سيپٽمبر، سو به آخر ۾، يعني 26 تاريخ جو دعوتنامو آهي. آئون فنڊنگ لاءِ اپلاءِ ڪريان ته پئسا ڏيندؤ؟ همراه ڪافي دير چُپ رهي ورندي ڏني ته اسان جي پهرين ترجيح اڳ وارن (يعني مئي کان جولاءِ) وارن کي هوندي، پوءِ به جيڪڏهن پئسا بچيا ته اڳتي وارا ڪيس به ڪڍبا پر پڪ ناهي. دوستن به چيو: يار، ملائيشيا جي شوق ۾ چريائي ٿو ڪرين. اڄڪلهه اهڙي ڪنهن هڪ چانس جي اعلان تي هڪ هزار درخواستون پُهچي وينديون آهن، اهڙي صورتحال ۾ تو لاءِ پئسا ڪٿي بچندا. پر مون الله تي رکي پي ايس ايف وارن جي ويب پيج تي موجود درخوست فارم ڀري گهُربل ڪاغذن سان موڪلي ڏنو. مهينو کن ترسي پي ايس ايف وارن چيو ته درخواست ۾ ڪُجهه شيون کُٽل آهن، جنهن ۾ ٻه اهم هيون: هڪ ملائيشيا لاءِ جهاز جي رِٽرن ٽڪيٽ جا ڪوٽيشن ۽ ٻيو ته پنهنجي اداري ۽ ملائيشيا جي سمپوزيم واري انتظاميا کان لکت ۾ وٺي ڏي ته تون انهن کان انهيءَ ٽِرپ لاءِ ڪنهن به مَد ۾ پئسا نه وٺندين. ان قسم جي خاطري وٺڻ وارو عمل مون کي عجيب لڳو پر پوءِ خبر پئي ته پي ايس ايف وارن جو ڏوهه ناهي. ڪجُهه همراهن ٻئي پاسا مزا وٺي پي ايس ايف وارن کي خبردار ڪري ڇڏيو هو. مطلب ته ڪڏهن ڪڏهن اهڙين ڪانفرنسن ۾ ڪُجهه شيون ڪانفرنس انتظاميا پاران به هونديون آهن، مثال طور: ڪڏهن جهاز جو ٽڪيٽ، ڪڏهن رهائش ته ڪڏهن ماني ٽِڪي. ٻيو ته جنهن اداري ۾ اوهان ڪم ڪريو ٿا، اُهو به اوهان کي ڪنهن مَد ۾ پئسا ڏيئي سگهي ٿو. سو، انهيءَ کان بچڻ لاءِ پي ايس ايف وارن اڳواٽ اها تسلي ڪرڻ ٿي چاهي ته ڪٿي اوهان ٻئِي گدرا مُٺ ۾ ته نه ڪندؤ! هاڻي مون واري اداري ته هڪ ڏينهن ۾ لِکي ڏِنو ته ”اسان اِن مد ۾ ٽڪو به نه ڏينداسين، پي ايس ايف ڄاڻي پي ايس ايف جو ڪم ڄاڻي، ها باقي آفيشل موڪل ضرور ڏينداسون جيڪا پي ايس ايف جي فنڊ ڏيڻ لاءِ پهريون شرط هئي.“ ...پر ملائيشيا واري سمپوزيم جي منتظمين کان اهو لکرائڻ ڪُجهه ڏکيو توڙي عجيب پئي لڳو. پوءِ به کين هڪ اي ميل لکيم جنهن ۾ پي ايس ايف پاران آيل ميل به اٽيچ ڪيم ته مون کي اهڙو ڪو تصديقي ليٽر موڪليو جنهن ۾ اهو لکيل هُجي ته انهيءَ ڪانفرنس اٽينڊ ڪرڻ لاءِ اوهان ڪا مالي سهائتا ڪونه پيا ڏيو. پي ايس ايف جي ميل اٽيچ ڪرڻ جو مقصد پاڻ کي انهيءَ ڪم کان مُڪمل طرح آجو ڪرڻ هو ته اها شيءِ مون کي قطعي ڪانه کپي، البت اسپانسر ڪندڙ اداري کي گهربل آهي. ٽي ڏينهن رکي انهن ڀلن ماڻهن مون کي ساڳئي دعوتنامي ۾ ٻه لائينون وڌائي موڪليون، جنهن ۾ لکيائون ته دنيا ۾ وڌندڙ اقتصادي بحرانن جي اثر جو شڪار اسان به ٿيا آهيون، سو، هن سمپوزيم ۾ اسان ڪنهن به مدعو ڪيل مهمان کي ڪنهن به مد ۾ پئسا نه پيا ڏيون. گڏوگڏ اها مهرباني به ڪيائون ته ايئر پورٽ کان هوٽل اوٽ موٽ، هوٽل ۾ رهائش ۽ ماني ٽِڪيءَ جي خرچ جو احوال به لکي ڇڏيائون. اها ميل جيئن جو تيئن پي ايس ايف اُماڻيم. مهيني کن جي وڌيڪ انتظار کان پوءِ پي ايس ايف هڪ ميٽنگ ۾ مون وارو ڪيس به اپرووِ ڪيو ۽ انهيءَ وزٽ لاءِ هڪ ليٽر موڪليو، جنهن ۾ ٽڪيٽ جا، هُتي ٽرانسپورٽ ۽ کاڌي لاءِ ۽ سمپوزيم جي فيس جا ڪُل ملائي 139500 منظور ڪيا ويا.
اها آگسٽ جي 24 تاريخ هئي جنهن تي مون کي ليٽر مليو. رمضان جو 23 هون روزو هو. رمضان جي پڇاڙڪي ڏهي ۾ اها منهنجي لاءِ ٻي نويد هئي، ڇو ته انهيءَ کان ٻه ڏينهن پهرين 21 رمضان جي ڀلاري رات منهنجي گهر ٻِي نياڻيءَ جو جنم ٿيو هو. پي ايس ايف ته ليٽر موڪليو پر انهيءَ کان پوءِ تياري ڪٿان شروع ڪجي جيئن باقي رهيل هڪ مهيني دوران سفر، سمپوزيم ۽ رهائش جون سڀ گهرجون مُڪمل ڪري روانو ٿي سگهجي؟ اهو سوال اهميت وارو هو. سو، پهرين فُرصت ۾ الطاف شيخ صاحب کي اي ميل ڪرڻ جو سوچيم. اهو فيصلو انهيءَ ڪري به ڪيم ته اسان کي ملائيشيا جا اهڙا ڀلا ڀلا قصا ٻُڌائي ولايت جي سفر لاءِ آماده ڪندڙ شخص کي گهٽ ۾ گھٽ ايتري مدد ته ڪرڻ کپي. ان کان پهرين به هڪ اڌ دفعو سائينءَ کي ڪنهن سلسلي ۾ ميل ڪئي هئم ۽ وٽانئس جواب آيو هو. هن دفعي پي ايس ايف جي گرانٽ ۽ هاڻي ڇا ڪجي وارا لاڳاپيل سوال لکي ميل ڪيم ته ڪُجهه دير ۾ هڪ اڻڄاتل نمبر تان ميسيج آيو: ”ٽيل مي (الطاف شيخ).“ ايڏي تڪڙي ريسپانس ٿوري دير لاءِ ڪنفيوز ڪري ڇڏيو پر پوءِ سمجهي ويس ته الطاف صاحب جو نمبر آهي ۽ پاڻ ٽيليفون ڪرڻ جو پيا چون. جهٽ ۾ ڪال ملايم ۽ حال احوال شروع ٿيا. پنهنجو تعارف ڪرائي ٻُڌايم ته ملائيشيا پيو وڃان هڪ سمپوزيم اٽينڊ ڪرڻ ۽ هيترا پئسا آهن. پاڻ پهرين ته مبارڪباد ڏنائون ۽ ان تي خوشيءَ جو اظهار ڪيائون ته مون کي اهڙو موقعو مليو آهي.
مون ان موقعي کي غنيمت سمجهي سربستو احوال اوريندي کانئن پڇيو ”هاڻي ويزا ۽ ٽڪيٽ وغيره وارو ڪم ڪيئن ۽ ڪٿان شروع ڪجي؟ ڪو سؤلو ۽ تڪڙو رستو ٻُڌايو، ڇو ته عيد جي موڪلن کي ملائي به باقي مهينو کن بچيو آهي روانگي ۾. جڏهن مون ملائيشيا جي ڪراچي ڪؤنسليٽ وارن سان ڳالهايو ته اُهي چون ٿا اسان وٽ اچڻ جي اجازت ناهي، ڪوريئر ذريعي ( سو به صرف ٽي سي ايس) پاسپورٽ ۽ درخواست فارم موڪليو، پوءِ ويزا لڳي يا نه لڳي. پاسپورٽ واپس به انهي طريقي سان ئي ملندو.“
ان تي الطاف شيخ صاحب چوڻ لڳو، ”بابا، اهو ته هو صحيح ٿا چون، ڇو ته حالات ڏينهون ڏينهن اهڙا ٿيندا پيا وڃن جو هاڻي اِهي پاڪستانين کي پنهنجي مُلڪ ته ڇا پر اسان جي ئي مُلڪ ۾ سندن سفارتخانن ۾ گهُرائيندي به ڊڄن ٿا... پر خير، اوهان انهيءَ چڪر ۾ نه پئو، اوهان ڪراچي ۾ ڪنهن ايجنٽ جي معرفت اهو ڪم ڪرايو ته بهتر ٿيندو، ڇو جو اوهان ٽي سي ايس ذريعي ڪاغذ کڻي ٺاهي به موڪليو ۽ هُنن کي ڪا شيءِ وڌيڪ گهُربل هُجي يا اوهان ئي ڪا شيءِ کُٽائي موڪلي هُجي ته اهو موڪلڻ ۽ جواب ملڻ ملڻ ۾ مهينو ويندو گُذري، پر جي ٽريول ايجنٽ کان ڪرائيندؤ ته هو گهٽ ۾ گهٽ هُنن سان رابطي ۾ رهندو ۽ ڪم ڪُجهه تڪڙو نبري پوندو.“
مون چيو، ”پوءِ ڀلا ڪنهن اهڙي ساک واري ٽريول ايجنٽ جو ڏس ڏيو، جنهن وٽ وڃي ڪم سولائيءَ سان ڪرائي وٺجي.“
وراڻيائين، ”اوهان پاڻ ڏسو، ايجنٽ جام ويٺا آهن. منهنجو به هڪ ٻه دوست آهي پر بهتر ٿيندو ته اوهان پاڻ ئي ڏسو.”
پڪ ٿيم ته الطاف صاحب ڇو نه پئي ٻُڌائڻ چاهيو. سندن ڪتاب پڙهندي پڙهندي ايترو ته اندازو ٿي ويو آهي ته سندن مرضي هوندي آهي ته ڪٿان به اهو امپريشن نه نڪري ته ڪنهن شيءِ کي تجويز يا رد ڪرڻ ۾ پنهنجو ڪو ذاتي مفاد آهي! بهرحال الطاف صاحب جي نٽائڻ باوجود به کانئن سٽي ٽريول ايجنٽ جو نالو پُڇڻ ۾ ڪامياب ٿي ويس. الطاف صاحب اتي قادر ديسائي نالي همراه سان ملڻ جو ڏس ڏنو. انهيءَ ٽريول ايجنٽ جو ذڪر الطاف صاحب پنهنجي ڪتابن ۾ به ڪيو آهي. الطاف صاحب کان ڏس پتو پُڇيم. ٻڌايائون ته ايڊريس بس ايتري ته سنڌ اسيمبليءَ جي سامهون آهي... جيڪا مون اُن وقت تائين ته ڪانه ڏٺي هئي. توڙي جو سنڌ سيڪريٽريٽ جا ڌِڪا تازو مارچ ۾ ان وقت کاڌا هئم، جڏهن ادي وڏي وارا عُمري تي پئي ويا ۽ منهنجي ڀيڻوئي کي ايڪس پاڪستان لِيوِ پئي کپي، جيڪا هڪ سرڪاري مُلازم کي پرڏيهه وڃڻ لاءِ ضروري گهربل هوندي آهي. منهنجو اهو پُڦاٽ ۽ ڀيڻويو اسڪول ۾ ڪلارڪ آهي، تنهن بدين جي اي ڊي او کان ته هڪ ئي ڏينهن ۾ موڪل جي درخواست تي صحيح ڪرائي ڪاغذ مون کي موڪلي ڏنا ته انهي تي وڌيڪ ڪارروائي سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ ايجوڪيشن ڊپارٽمينٽ ۾ سيڪريٽري تعليم جي منظوريءَ تائين آئون ڪرايان. مون به هام هنئي ته ڪم ٿي ويندو پر پوءِ خبر پئي ته رولڙا ۽ شنوايون رُڳو ڪورٽن ۾ ناهن پر سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ به جائز ڪمن سان هليو هليو جتيون گسيو وڃن. سيڪريٽريٽ ۾ لاڳاپيل آفيس ۾ پهتس. پهرين ڌڪ ۾ انڪار ٿيو ته اڄڪلهه امتحان پيا هلن، سو آپا ( سيڪريٽري) منع ڪئي آهي ته ڪير به عمري تي نه وڃي. مون کي حيرت ٿي ته ڪلارڪ جو امتحان ۾ ڇا وڃي؟ پر تنهن کان وڌيڪ حيرت اُن وقت ٿي جڏهن ٿوري دير بعد ويهارو کن ماستر مولانا ڪٿان فون ڪرائي اچي لٿا ته اسان کي موڪل کپي، 40 ڏينهن جو چِلو ڪٽڻ لاءِ وڃڻو آهي. ملان ماسترن کي ڪابه رڪاوٽ پيش نه آئي. بيٺي پير ڪم ٿي ويو. دل ۾ آيو ته روڪڻ ته هِنن کي کپي جيڪي آفيشل موڪل تي سڄو سال چِلا ڪٽي ”تبليغ“ ڪن ٿا. مطلب ته پگهار به کڻبو ۽ ڊيوٽي به نه ڪبي ۽ ثواب به ڪمائبو. بهرحال مون هِن هُن سان ملڻ شروع ڪيو ته ڪُل ملائي نتيجو اهو نڪتو ته سفارش يا پئسن کان سواءِ ڪم ٿيڻو ئي نه هو. واسطيدار سيڪشن آفيسر کي چيم ته وڏي بي حيائيءَ سان چيائين، ”يار، تون ڳالهه کي سمجهين ڇو نٿو؟ اسان عمري وارن کان ته پئسا وٺندا ئي ناهيون!“ دل چيو ته پُڇانس ته باقي جيڪو ٻين کان وٺو ٿا سو ڄڻ اوهان لهڻو ٿا؟ خُدا جي ڪا مار پئيوَ. پاڻ ته ڌوڙ پايو پر ڪم وٺندڙ کي به پئسا ڏيڻ تي مجبور ڪري گنهگار ٿا ڪريو! خير، ڪم مون کان ته نه ٿيو. نيٺ مون وارو ڀيڻيويو پاڻ بدين کان اچي هتي اچي پُهتو ۽ روز جا چڪر ڪاٽي ڪاٽي هفتي کن جي رولڙن کانپوءِ هڪ مهيني بجاءِ تعليم جي وسيع تر مفاد جي پيش نظر، آپا (سيڪريٽري تعليم)کان 15 ڏينهن جي موڪل وٺڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو ۽ خوش هو ته ڪم ٿيو پر کيس ڪهڙي خبر ته جنهن ايجنٽ کان هن ٽڪيٽ ورتي هئي سو سيڪريٽريٽ وارن کان به چڙهيل هوندو. شايد عارف بلڊر (جيڪو حيدرآباد جو وڏي ۾ وڏو بلڊر آهي) جو ڀاءُ هو، جنهن هن کي موڪل ۾ باقي هڪ ڏينهن بچڻ تي ٽڪيٽ ڏني سا به ڪراچي وايه دبئي_بحرين ٽو جده... ۽ اُتي پهچائي هوٽل نه ڏيڻ واري خواري الڳ. مون سوچيو: ادي جي خبر ناهي باقي الله تعاليٰ غفور و رحيم آهي، مون واري پُڦاٽ کي عُمري جو ثواب سعودي پُهچڻ کان پهرين ئي ملي ويو هوندو! ڇو ته ٽن ڪلاڪن جي پنڌ کي 18 ڪلاڪن تائين اينگهائڻ، ٽن جهازن تي لاهي چاڙهي سامان بحرين ۾ ئي رهائي اچڻ، وقت جو زيان ۽ اُتي هوٽل نه ملڻ ڪا گهٽ اذيت ته نه هوندي. ڀلي پار ويندڙن جي اهڙي خاطر تواضع ڪرڻ جا ايجنٽ کي ٻه ٽي روپيا وڌيڪ بچيا هوندا ته هوڏانهن هُن کي وري ثواب به ائڊوانس مليو هوندو.
اهي سڀ خوف ۽ يادون کڻي سنڌ سيڪريٽريٽ وٽ پهچي ڪبوتر چوڪ جي پُچا ڪيم. ايئن ئي جيئن ڪنهن وقت ۾ ڪنهن کان پُڇيو هئم ته ڪراچي يونيورسٽي ڪهڙي روڊ تي آهي؟ بعد ۾ پتو پيو ته اها ته ايڏي مشهور آهي جو پورو روڊ ئي انهيءَ جي نالي تي آهي جيڪو يونيورسٽيءَ جي اڳيان ئي گذري ٿو. سو ڪبوتر چوڪ جي پُڇا به هتي ئي بيهي ڪيم. ٿورو اڳتي وڌيس ته سنڌ اسيمبليءَ جو بورڊ نظر آيو جنهن تان اسيمبلي جو A غائب هو، يعني سنڌ سيمبلي لکيل هو. سٽي ٽريول ٿورو ئي اڳيان ليفٽ تي نظر ايندڙ چند ماڙ بلڊنگ جي گرائونڊ فلور تي هئي. دروازو کولڻ جي ڪوشش ناڪام وئي جو هنن همراهن سيڪيورٽي رسڪ جي پيش نظر ريموٽ تي لاڪ کي اندران کوليو ۽ بند ٿي ڪيو. پوءِ شايد مون کي اندران ئي ڏسي ۽ شريف ماڻهو سمجهي لاڪ کولي اندر اچڻ ڏنائون. سامهون ئي ويٺل همراه جي شناخت قادر ديسائي طور ٿي، جنهن سان ملڻ لاءِ الطاف شيخ چيو هو. حال احوال ۽ الطاف صاحب جي ريفرنس کان پوءِ ديسائي (جنهن کي سائين الطاف شيخ ڏيسائي ٿي چيو) ملائيشيا جي ويزا وٺڻ لاءِ مختصر ڳالهه ۾ ڊگهي طلب ٻُڌائي ڄڻ ڌچڪو ڏنو. مطلوبه شين ۾ پنهنجي اداري جي هيڊ کان سفارشي خط، بئنڪ اسٽيٽمينٽ سان گڏ بئنڪ کان سٺي ساک رکندڙ اڪائونٽ هولڊر جو سرٽيفڪيٽ، ڪنفرمڊ ٽڪيٽ، شناختي ڪارڊ جي ڪاپي، ملائيشيا کان دعوت نامو رنگين پرنٽ ۾ ۽ هن کان اڳي ٻئي ڪنهن ملڪ جو ويزا لڳل پاسپورٽ کين گهربل هئا.
پُڇيم ”بئنڪ اسٽيٽمينٽ ته ٺيڪ آهي پر اهو اڪائونٽ هولڊر جوسرٽيفڪيٽ ڇا آهي؟“
چيائين، ”بئنڪ اسٽيٽمينٽ ڪوڙا به ٺهيو وڃن، تنهن ڪري هاڻي سفارتخاني انهي سرٽيفڪيٽ جو به شرط رکيو آهي.“
پڇيومانس ”ڀلا ويزا لڳل پاسپورٽ مان ڇا مُراد آهي؟“
وراڻيائين ”مطلب ته اوهان جو پاسپورٽ صفا ڪورو نه هُجي، هن کان پهرين به ڪنهن نه ڪنهن مُلڪ ويا هُجو، نه ته ملائيشيا جي ويزا ملڻ مشڪل آهي.“
ٻڌايومانس ته ”آئون ته ڪڏهن به ڪيڏانهن به ناهيان ويو.“
”بس، پوءِ رسڪ تي جمع ڪرايو.“
”رِسڪ؟“
”رسڪ اهو ته جيڪڏهن ويزا نه لڳي ته ٽڪيٽ جا جيڪي پنجاهه سٺ هزار ڏيندين انهيءَ مان پنج ست پرسنٽ ڪٽبو.”
ايڏا خفا !؟ اهو ته سوچيو به نه هئم. . . .!
ديسائي صاحب اهي سڀ گهرجون پرچيءَ تي لکي ڏنيون ۽ گڏوگڏ اهو به ٻُڌايو ته تنهنجي روانگي واري تاريخ تي پي آءِ جي فلائيٽ ڪانهي ڪا ۽ هجي به ته سڀني کان مهانگي آهي. (دل ئي دل ۾ خوش ٿيس ۽ وڌيڪ پُختو يقين ٿيو ته اسان سڀ سرڪاري ادارن ۽ مشينري ۾ نوڪري ڪرڻ چاهيون ٿا پر خود انهيءَ جا ڪسٽمر ڪڏهن به ٿيڻ نٿا چاهيون). وڌيڪ ٻڌايائين ته سستا ترين ٻه آپشن آهن: هڪ ملائيشيا ايئرلائين سسٽم (MAS) ۽ ٻي ايمريٽس، پر ماس، ايمريٽس جي مقابلي ۾ پنج ڇهه هزار رپيا مهانگي ضرور آهي پر ويندي ڊائريڪٽ ۽ ڪل 5 ڪلاڪ فلائيٽ هوندي. جڏهن ته ايمريٽس ڪجهه سستي آهي پر دبئي کان ڦري ويندي جيڪو صفا ابتو پاسو هُجڻ ڪري سفر ۾ چئن ڪلاڪ جو اضافو ٿيندو، تنهن کان سواءِ ايئرپورٽ تي انتظار الڳ. مون حساب لڳايو ته پي ايس ايف پاران مليل ٽڪيٽ جي پئسن ۾ ايمريٽس ئي ملي پئي سگهي. ماس جي ٽڪيٽ تي لڳندڙ وڌيڪ ڏوڪڙ پاڻ کي ڀرڻا پون ها جو پي ايس ايف ايوارڊ ليٽر ۾ اهو صاف لکيو هو ته ڪنهن به مَد ۾ اضافي پئسا نه ملندا. سو، چيومانس “دبئي ايئرپورٽ جي تعريف ٻُڌي اٿم، اها به ڏسبي ۽ پئسا به بچندا، رهي ڳالهه ٽائيم جي، سو اسان وٽ هونئن ئي جام آهي.”
سٽي ٽريول تان واپسيءَ تي اردو بازار جو چڪر هنيم. ڪاٺياواڙ اسٽور تان الطاف شيخ جو ملائيشيا تي لکيل آخري ڪتاب ”ملائيشيا ٻارهن سالن بعد“ ورتم، جيڪو ڇپجي اچڻ کانپوءِ شايد الطاف صاحب پاڻ به اڃا تائين نه ڏٺو هو جو پوءِ انهيءَ جو ذڪر ٿيو ته چيائون: ڪاٺياواڙ واري کي چئجو ته هڪ ڪاپي مون لاءِ رکي. انيتا شاهه جي لکيل مهاڳ سميت ڪتاب جو پهريون باب ته سچل ڳوٺ پُهچڻ تائين گاڏيءَ ۾ ئي پڙهي ورتم، جنهن مان پتو پيو ته ملائيشيا وڃڻ دوران ڪراچي ايئرپورٽ وارا ڪيڏي جُٺ ڪن ٿا ۽ ملائيشيا جي جديد ترين ايئرپورٽ نئين ماڻهو کي ڪيترو وائڙو ڪري ٿي! ايتري تائين جو 1991ع کان پوءِ 2004ع ۾ الطاف شيخ صاحب پاڻ به مُنجهي پيو هو، جنهن دنيا گهُمي ڏٺي آهي ۽ دنيا جا ڪي چند ايئرپورٽ هوندا جيڪي ڏسڻ کان رهجي ويا هوندس.
ٻئي ڏينهن صبح کان لڳي ويس ڪاعذ پٽ گڏ ڪرڻ ۽ منجهند تائين سڀ سيٽ ڪري وري وڃي پُهتس سٽي ٽريول تي. قادر صاحب جي غيرموجودگيءَ ۾ جاويد نالي هڪ همراه ڪيس ورتو ۽ پڪ ڏنائين ته ويزا لڳندي. فريش پاسپورٽ وارو خدشو ورجايم ته چيائين ايئن آهي پر تنهنجو ڪم ٿي ويندو. سمجهه ۾ نه آيو ته آئون ڇو اهڙو معتبر ٿيس جو هي ايڏي پڪ پيو ڏي. سٽي ٽريول وارن هفتي جو ٽائيم ڏنو جيڪو وڏي بي چينيءَ سان گُذريو. هر هر اهي خيال پيا اچن ته جي ويزا نه لڳي ته مايوسي الڳ ٿيندي، پُڇ پُڇان الڳ. تنهن کان سواءِ ويزا رجيڪشن به ڪو سٺو سنؤڻ ناهي، انهيءَ سان ماڻهوءَ جي ڪريڊبلٽي به خراب ٿئي ٿي. پوءِ به انهيءَ انتظار دوران ڪُجهه ٻيا ڪم اُڪلائڻ جي ڪيم، خاص ڪري جڏهن پي ايس ايف وارن اهو ٻُڌايو ته اسان تو لاءِ پئسا منظور ته ڪيا آهن پر پاڪستان جي هر فنڊنگ اداري جي اصول جيان اسان به في الحال توکي پئسا نه ڏينداسين. پنهنجي اداري کان قرض طور وٺ يا وري پنهنجو بندوبست ڪري وڃ. واپس اچي هتي ڪيل خرچ جا ووچر ڏيکاريندين ته پئسا ملندئي. اهو ڏاڍو ڏکيو ڪم هو ته پنهنجو بندوبست ڪجي. ڇو ته اتفاق سان جن ڏينهن ۾ منهنجو ڪم ٿيو، انهن ڏينهن ۾ پنهنجي ضلعي بدين ۾ ٻوڏ آيل هئي ۽ سڀ ڪجهه پاڻي هيٺ اچي ويو هو. منهنجا سڀ گهر وارا به مون وٽ آيل هئا جو ڳوٺ وارو گهر به ٻُڏي ويو هو. تنهن ڪري ڪٿان به پنهنجو خرچ ڪڍڻ مُشڪل هو. پنهنجي اداري جي هيڊ کي منٿ ڪيم ته اُتان به جواب مليو ته اهو ڏاڍو ڏکيو آهي، ڇو ته اسين به سڀني جيان معاشي تنگي جو شڪار آهيون، ڪنهن به مد ۾ پئسا ناهن جو توکي مهيني ٻِن لاءِ کڻي ڏيون. نيٺ ڪجهه منهنجي منٿ ميڙ ۽ ڪجهه ٻِي چئوچوا تي پئسا ته مليا پر مون کان انڊر ٽيڪنگ ورتي ويئي ته پي ايس ايف پئسا نه ڏنا ته تنهنجي پگهار مان ڪٽينداسين. مون به لکي ڏنو ڇو ته جڏهن وڃبو ته خرچ به ٿيندو ۽ پي ايس ايف پئسا ڇو نه ڏيندي جڏهن پاڻ ٽريول گرانٽ منظور ڪئي اٿن ۽ پئسا ڏيڻا ڪيا اٿن سو به لکت ۾.
هفتو کن، اهي پئسا وٺڻ، پنهنجي اڪائونٽ ۾ جمع ڪرائڻ ۽ ويزا جي انتظار ۾ گذريو. 15 سيپٽمبر تي شام جو چئين بجي فون ڪري پُڇڻو هئم سٽي ٽريول وارن کان. اُن ڏينهن ٽِين بجي کان انٽرنيٽ تي منهنجو جگري دوست اظهر علي اياز فرانس مان آن لائين ويٺو هو. اظهر سان يونيورسٽيءَ جي ڪئمپس ۽ هاسٽل ۾ چار سال گڏ گُذريا ۽ خوب گذريا هئا. هن اليڪٽرانڪس ۾ چار ساله بيچلر ڪئي، تنهن کان پوءِ سنڌ يونيورسٽيءَ جي ئي اليڪٽرانڪس ڊپارٽمينٽ ۾ ريسرچ ايسوسئيٽ طور ڪم ڪيائين. آخرڪار سنڌ يونيورسٽيءَ جي 2006ع ۾ قائم ٿيل لاڙ ڪئمپس بدين ۾ ليڪچرر ٿيو. پاڻ هن وقت فرانس ۾ ماسٽرس ڪري پي ايڇ ڊي ڪري رهيو آهي ۽ منهنجي انهن دوستن ۾ ٽاپ تي آهي جن کان انسپريشن وٺي مون اڳتي وڌڻ لاءِ پير کنيا. اظهر فرانس پهچڻ لاءِ ڪيترا سور سَٺا، اهي شايد آئون هتي يا ڪٿي به صحيح طرح بيان نه ڪري سگهان، ڇو ته منهنجن لفظن جو ذخيرو سندس همٿ کان گهڻو، گهڻو گهٽ آهي. بس ايترو ٻُڌائيندو هلان ته هو هائر ايجوڪيشن ڪميشن آف پاڪستان جي خرچ تي فرانس ۾ پي ايڇ ڊي ڪري رهيو آهي.
مون کيس جيئن ئي ٻُڌايو ته هڪ عجيب بي چينيءَ سان ويزا جو انتظار پيو ڪريان ته عادت موجب ٺهه پهه چيائين “يار، درويش ماڻهو آهين، ڇو نه ڏيندا ويزا؟ تون پنهنجي خرچ تي انهن کي ڪُجهه ٻُڌائڻ پيو وڃين. هُنن کي ڪهڙي ڪَس آ جو توکي ويزا نه ڏيندا!”
“اها تنهنجي همت هئي جو يونيورسٽيءَ ۾ سفارش تي انعام هوندي به هر ڀيري ڊبيٽ ۾ حصو وٺڻ ۽ مهيني مهيني تائين تقرير جي تياري ڪري پنهنجو ۽ اسان جو سُک ڦٽائڻ يا وري يونيورسٽي کان پوءِ هڪ اسڪالرشپ لاءِ انٽرنيشنل جي آر اِي ۽ ٽوفل لاءِ پئسا نه هُجڻ تي جي آر اي وٺندڙ اداري کان ئي فيس گهُرڻ جي همت ڪرڻ ۽ مزي جي ڳالهه ته فيس وٺڻ ۾ ڪامياب ٿيڻ ... پر مون جهڙن ماڻهن لاءِ ايترو آپٽيمسٽ ٿيڻ ڏکيو آهي.“ اظهر سان اهي احوال اوريندي 4 ٿي ويا، جنهن کانپوءِ سٽي ٽريول واري نمبر تي فون ڪيم ته قادر ديسائي ئي مليو.
بسم الله پڙهي پُڇيم: ”ويزا لڳي؟“
ڪجهه پل رکي چيائين “ها، اها ته لڳي وئي.” ٻُڌائڻ جو انداز اهڙو جو ڄڻ اهو ڪو معمولي ڪم هو، پر جي اهو واقعي معمولي ڪم هو به ته ايترو ڊيڄاريو ڇو ويو؟
ٻئي ڏينهن وڃي ويزا لڳل پاسپورٽ ۽ ٽڪيٽ کڻي آيس. اڳئين وقت ۾ ته ٽڪيٽ عجيب هوندو هو ۽ ٽڪيٽ ئي سڀ ڪُجهه هو. ماڻهن کي پاسپورٽ سان گڏ ٽڪيٽ به سنڀالڻو پيو ٿي پر هاڻي ته هڪ عام پني تي پرنٽ ٿيل ٽڪيٽ هجي ٿو، جنهن تي لڳل بُڪنگ نمبر ئي اهم آهي ۽ اهو اوهان کان سواءِ ٻيو ڪير به استعمال نٿو ڪري سگهي.
ايندڙ ڪجهه ڏينهن ٿورو گهڻو سامان سڙو وٺڻ ۾ لڳا. انهي وچ ۾ ”ملائيشيا ٻارهن سالن بعد“ پڙهي پڙهي پهه پچائيندو رهيس ته پهرئين ڀيري ملائيشيا ڏسڻ جو تجربو ڪيئن رهندو يا ڪيئن رهڻ کپي؟ دل ئي دل ۾ خوبصورت تصور پئي آيا ته اڄ تائين ڳوٺان ڪو حج عمري يا نوڪري سانگي ڪنهن ٻي ملڪ وڃي ته رڳو ڇڏي اچو ۽ وٺي اچو تائين محدود رهيس. هر ويندڙ جو جهاز ٽيڪ آف ڪندي ۽ هر ايندڙ جو جهاز لينڊنگ ڪندي ايئرپورٽ گئلري مان ڏسڻ تائين محدود رهيس پر هاڻ ته ڪو مون کي ڊراپ ڪندو ۽ وري واپسيءَ تي وٺڻ به ايندو. آئون پاڻ جهاز ۾ ويهندس. هڪ خوبصورت ايئر هوسٽس پاڻيءَ کان وٺي ماني تائين سروِ ڪندي. هزارين ڪوهه پري ڪنهن دور ديس جي ولايت ۾ وڃي نئون شهر، نوان ماڻهو ۽ نوان چهرا ڏسندس..!