ليکڪ پاران
پاڪستان ۽ سنڌ جي سياسي ۽ معاشي صورتحال ۾ زرعي سوال کي تاريخي پس منظر ۾ سمجھڻ ان جي سياسي سماجي ۽ معاشي پس منظر کي سممجھڻ انتهائي اهم آهي.
زرعي سوال سان لاڳاپيل سياسي ۽ معاشي مقصد واضع، صاف ۽ سادا آهن. اهي مقصد واضع معناعن ۾ انساني غلاميءَ مان نجات ۽ مجموعي محڪومي ۽ استحصال مان ڇوٽڪارو حاصل ڪري بهتر انساني سماج اڏڻ آهي. ان لاءِ ضروري آهي ته زرعي سوال کي پنهنجي ۽ بين الاقوامي مروج فڪرن ۽ عملن ۾ پرکجي. ان جي معاشي، سماجي، تاريخي ۽ سياسي پهلوئن کي اجاگر ڪري، سماجي لقائن ۽ واڌارن کي سمجھي حَل پيش ڪجن. پنهنجي چرندڙ سماج ۾ ٿيندڙ تبديلين جو مشاهدو ڪري ان جي مروج چالو قانونن، سماجي اٿلن پٿلن، طبقاتي جوڙجڪن ۽ سياسي اڏاوتن کي سمجھڻ کانسواءِ زرعي پسماندگين، غربتن ۽ بدحالين کي سمجھي نٿو سگهجي.
زرعي سوال اهڙين ۽ پيچيدگين کي سمجھڻ جو سوال آهي. جنهن سوال ۾ وسيع آبادين جي زندگين ۽ گذر سفرجو دارومدار آهي، سماجي جوڙجڪ ان تي بيٺل آهي. معاشي ڍانچو به ان تي ئي اڏيل آهي، جنهن ڍانچي تي معاشي طبقا، حڪمرانيءَ۽ محڪوميءَ جا نظام قائم ٿيل آهن. زمين تي قائم ملڪيت جو نظام ۽ وسيع اڪثريت جي سماجي بدحاليون به ان نظامن جو نتيجو آھن.
بھتر ۽ برابر سماج اڏڻ لاءِ عوامي جمهوريت ۽ پائيدار معاشي ڍانچا اڏڻ سان ئي لاڳاپيل سوالن منجھان زرعي سوال اھم سوال آهي. ان ۾ ئي حقيقي قومي ۽ سماجي سوال ڳتيل آهن. بنيادي سياسي ڪارڪنن کي زرعي سماجي سوال کي سمجھڻ ۽ لاڳاپيل سياسي تحريڪن لاءِ بيحد ضروري سوال آهي.
تاريخي طور زرعي سوال قومي نجاتن لاءِ اهم قومي سوال هو. اڄ جي سياسي حالتن ۾ زرعي سوال سماجي ترقيءَ لاءِ اهم قومي سوال بڻيل آهي. ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته ايندڙ وقتن ۾ پيداوار، ماحوليات، کاڌ خوراڪ ۽ بهتر ۽ برابر سماجن جي اڏڻ ۾ وسيع عالمي اڪثريت لاءِ زرعي سوال لاڳاپيل سياسي بحث جو حصو هوندو. زرعي سوال ملڪ جي بورجوازي ۽ لبرل سياست يا محدود ثقافتي نسلي سياست جي محدود دائرن ۾ سمجھي نه ٿو سگهجي. ان کي ھاري پورھئي سماجي سائنس ۽ انقلابي سياست ۾ ئي سمجهي سگهجي ٿو.
ڪتاب زرعي معيشت، هارين جي حالتن کي مغلن ۽ ان کان اڳ جي زمانن کان وٺي جديد لبرل معيشتن ۽ سماجن ۾ رسمي، غير رسمي پورهيتن، بي زمين ۽ آبدگارن جي حيثيت ۾ زمين جي ملڪيت جي نظامن، سڌارن ۽ سياسي پاليسين جي پس منظر ۾ جانچي ان جي نظرياتي ۽ عملي پهلوئن کي واضع ڪري ٿو. اهم ڳالهه هي آهي توڙي جو زرعي سوال ڀل اڄ نه سمجھيو وڃي پر ان سوال کي سڀاڻي حل ڪرڻو پوندو.
زرعي سوال خيالن فڪرن منجھان هلي سماجي ۽ خاص طور تي معاشي برابريءَ ۽ سماجي ترقيءَ جو سوال ٿي اڀريو آهي. زمين سان جڙيل ذاتي ملڪيت جي نظام جو خاتمو زرعي سوال کي حل ڪرڻ جو سماجي حل آهي. هارين ۽ کيڙيندڙن کي زمين تي رسائي ۽ پوکيءَ جو حق ڏيڻ ۽ زرعي معيشت جي انتظام کي بهتر ڪرڻ سان ان ۾ برابر سماج اڏي سگهجن ٿا. چين، ويٽنام ۽ ڪوريا ۽ رشيا - روس اهڙا سماج ڪيئن اڏيا آهن. هي ڪتاب ان ڏس ۾ اھڙن سماجن کي سمجھڻ ۾ ننڍڙي ڪوشش آهي.
ڊاڪٽر احمد نواز هڪڙو
مسقط، عُمان