ماحولياتي تباھين کان بچڻ لاءِ برابريءَ وارو سماج اڏڻو پوندو!
موجوده صديءَ ۾ اها ڳالهه ڪا سمجهه کان بالاتر نه آهي ته فطرت ۽ ماحوليات جي وڏي پئماني تي تباهي اڳ ڪڏهن نه ڏٺي ويئي آهي. ان تباهيءَ زندگيءَ جي لاءِ عام رواجي موزون حالتن کي به خطري ۾ وجهي ڇڏيو آهي، اهڙي تباهيءَ کان بچاءُ رڳو ٻن سطحن تي ممڪن آهي. وڌنڌڙ ماحولياتي تباهيءَ کي وڌڻ کان روڪجي، ٻي سطح تي خطرن کي منهن ڏئي ڌرتي کي انسانذات جي رهڻ جي قابل بڻائجي. ماحولياتي تباهيون ماحولياتي تبديلين سان جڙيل آهن، ايندڙ ڏهاڪن ۾ عالمي ۽ مقامي سطحن تي انهن تبديلين کان بچي نٿو سگهجي. ان لاءِ گھربل سماجي ھلچل ۽ عوامي سرگرمين يڪسر انقلابي ۽ سماجي تبديلين جي شديد گهرج آهي. تباهين کان سماج کي بچائڻ ۽ خاص طور تي ڪمزور غريب ۽ پوئتي پيل متاثر آبادين ۽ علائقن کي، جيڪي هن تباهين جي سڌي نشاني تي آهن، اهو ڪيئن ممڪن آهي، اڄ جي حالتن ۾ اھم سوال آھي.
ڇهه ڏهايون اڳ پهريون ڀيرو عالمي ماحوليات ۾ وڌندڙ گرمي پد جي سائنسدانن نشاندهي ڪئي هئي. ان وقت اڃان صورتحال ايتري خطرناڪ نه ٿي هئي. آگسٽ 2021ع ۾ گڏيل قومن جي عالمي اداري صورتحال کي “انسانذات لاءِ خطري جي گهنٽي” ڄاڻائي، ھزارين سائنسدانن جي گڏيل پينل (IPCC) ٺاهي ڇھه اهڙيون سائنسي رپورٽون جوڙيون جن ۾ ماحولياتي متعلق موجود علم ۽ ڄاڻ مطابق پنج ممڪن لقاءَ ڄاڻايل آهن. هاڪاري لقائن مطابق جيڪڏهن عالمي پيداواري ۽ کپت جي نظام ۾ هينئر کان تمام تيزيءَ سان تبديليون آڻڻ شروع به ڪجن ته به تبديل ٿيندڙ عالمي ماحوليات ۾ گرمي پد هن صديءَ جي آخر تائين وڃي وڏي مشڪل سان گهٽ ٿيڻ شروع ٿيندو. ٻئي لقاءَ ۾ ڄاڻايل آهي ته صديءَ جي آخر تائين گرمي پد صنعتي دور جي سطح کان ھڪ ڏھائي اٺ ڊگري جي واڌاري سان وڃي دنگ ڪندو. ٻيا ٽي لقاءَ ڌرتيءَ تي تباهين کي روڪڻ جا لقاءَ آهن. پنجين لقاءَ ۾ ڄاڻايل آهي ته سراسري گرميءَ جو پد صنعتي دور جي سطح کان چار ڏھائي چار سينٽي گريڊ وڌي وڃڻ سان ڌرتيءَ تي موجود انساني تهذيبن جو خاتمو ۽ انساني نسل جو مڪمل خاتمو ٿي سگهي ٿو. اهڙن لقائن مان اندازو لڳائي سگھجي ٿو ته دنيا تباهين جي ڪهڙن رخن ۾ وڃي رهي آهي، ان ڪري “جيئن ٿئي پيو” ان کي بريڪ ڏجي ۽ اڻ پائيدار پيداوار ۽ کپت جي چالو نظام جي نڙيءَ تي لت ڏجي، ڪو ٻيو متبادل رستو نه آهي. هن چالو نظام کي تبديل ڪرڻ کان سواءِ قدرتي تباهين کي ڪنٽرول ڪرڻ جو امڪان گهٽ آهي. ان جو هڪ منطق ۽ دليل آهي ته عالمي معيشت خام مال، توانائين جو استعمال مان عالمي پيداوار مان پنجاسي ٽريلين ڊالرن جي لڳ ڀڳ ڪڍي رهي آهي، خطرناڪ ڪاربن آڪسائيڊ ۽ گرين هائوس گيسز پيدا ڪري رهي آهي جنهن جو سڌو سنئون تعلق اوزون جي تھه جي خاتمي سان آهي ۽ اها حقيقت قائم آهي ته بار بار طوفان، زلزلا. سيلاب ۽ گرمي پد ۾ اضافو جديد پيداوار ۽ استعمال جي نمونن سان لاڳاپيل آهي.
2022ع جي اونهاري ۾ پاڪستان ۾ سخت ۽ رڪارڊ ٽوڙگرمي ھئي. سنڌ جي اڪثر شهرن ۾ گرمي پد پنجاھه ڊگري سينٽي گريڊ کان به مٿي ٿي ويو هو. سنڌ ۾ گرميءَ جي لهر ھوا ۾ رطوبت، ناقابل برداشت بلند سطح تي هئي موسمياتي تبديلين جي گرمي ۽ فضا ۾ پاڻي جي بخار جي مقدار جي واڌ، گرم هوا نمي کي بدترين بڻائي ٿي. گرمي ۽ نمي ماڻهن جي زنده رهڻ جي صلاحيت کان وڌيڪ آهن. رات جو گرمي پد پڻ تمام گهڻو آهي، اهو ڏکيو يا ناممڪن آهي ته جسم کي ڏينھن يا رات جو جزوي طور تي ٿڌو رکجي - گرمي جي لهر وڌڻ سان ماڻهن لاءِ جسماني ڪم ڪرڻ مشڪل ٿي پوي ٿو انتهائي گرمي پد جسماني حد کي نشانو بڻائي ٿو. اهڙيءَ طرح اهو ممڪن آھي ته وڌندڙ گرمي پد ۽ نمي ان نقطي کان وڌي وڃي جيڪا زنده رهڻ لاءِ گھربل آهي. گرمي پد جون اھڙيون حالتون ڏکڻ ايشيا، وچ اوڀر، ميڪسيڪو ۽ وچ آمريڪا جي ساحلي ۽ وڏن درياهه وارن علائقن ۾ ٿينديون آهن. ممڪن آهي ته اهڙيون حالتون پنھنجن علائقن ۾ ايندڙ ڪجهه ڏهاڪن يا ان کان به وڌيڪ سالن تائين وڌيڪ باقاعدي ۽ گهڻي وقت تائين جاري رهن ته پوءِ وڌيڪ خطرناڪ نتيجا نڪري سگھن ٿا. وڏين زميني علائقن ۾ پکڙجي، ڪجھه حصا غيرآباد ٿي وڃن. جيڪڏهن اھڙا رجحان جاري رهيا، ته قوي امڪان ۽ نتيجا تصور کان به وڌيڪ خوفناڪ هوندا، ھينئر دنيا ۾ ڏھه سيڪڙو امير آباديون ڏھه سيڪڙو غريب آبادين جي مقابلي ۾ ڏهوڻيون گرين هائوس گيسون پيدا ڪن ٿيون. هڪ سيڪڙو هوائي سفر پنجاھه سيڪڙو توانائي خارجي گيس پيدا ڪري ٿو. چاليھه سيڪڙو ترقي يافته ملڪن ۾ خارج گيس انهن جي امير ملڪن لاءِ ايڪسپورٽ سان لاڳاپيل آھي. حاصل مطلب ھي آھي ته ماحولياتي تباهيءَ کي هن صديءَ ۾ روڪڻ ۽ واپس صنعتي دور جي سطح تي وٺي اچڻ ممڪن نه آهي. توڻي جو بچاءَ جا سڀ رستا ۽ اپاءَ ورتا وڃن، جن ۾ گرين هائوس گيسن، گدلاڻ، دونهون ۽ ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ جي خارج جي اخراج کي گھٽ ڪجي. ان کان اڳ جو دير ٿي وڃي، ماحوليات ۾ سڌارا ۽ ارتقائي تبديليون آڻجن، ھڪ عام حل سمجھيو ويو آھي. ماحوليات ڏانهن جيڪا عام رواجي سوچ آهي ته سڌارا موجوده ماحولياتي نظام جي عنصرن کي تبديل ڪرڻ بدران ماحولياتي بحران کي وڌيڪ گهرو ڪن ٿا. بچاءَ جا اپاءَ به پنهنجي جوهر ۾ يڪسر انقلابي نه آهن، پر اهي ماحوليات جي رٿابنديءَ ۽ حڪمت عمليءَ لاءِ ڪارگر ڪردار ادا ڪري سگهن ٿا. جنهن طريقي سان سرمائيدار ملڪ سالن کان بحث ۽ ويچار ڪندا رهيا آهن، ڪانفرنسن پويان ڪانفرنسون، واعدن پويان واعدا، پر حقيقت ۾، ڇا ماحولياتي تباهي کي سڌارن سان روڪي سگهجي ٿو؟ ممڪن نه آھي ته عالمي پيداوار ۽ واپرائڻ واري نظام کي تبديل ڪرڻ بنا ماحولياتي تباهيءَ کي روڪي سگھجي.
هتي سوال انسانذات ۽ انساني تهذيبن جي بچاءَ جو آهي، حقيقت اِها آهي ته گڏيل قومن جي پينل مطابق ايندڙ ڪجهه ڏهاڪن ۾ گرمي پد صنعتي دور جي سطح کان ھڪ ڏھائي پنج سينٽي گريڊ کان مٿي ٽپي ويندو ۽ انسانذات لاءِ ڌرتيءَ جي گولي تي تباهين جون نيون شڪليون هر ڏاڪي تي ڏسجڻ ۾ اينديون.
ان لاءِ ضروري آهي ته آبادين کي منظم ڪري، رٿابندي ڪري، ماحولياتي پائيداريءَ کي يقيني بڻائجي. اهو تڏھن ممڪن آهي جڏھن عقلمند ڏاھن جي ڏنل مشورن تي عمل ڪيو وڃي اھو مشورو انسانذات جي ڊي.اين.اي - نسلي تسلسل کي سمجهي برابريءَ جا سماج اڏڻ واري نسخي ۾ نجات آهي، متاثرآبادين کي سرگرم ڪري، عام جانين جي وڌيڪ ضايع ٿيڻ کي بچائڻ ۽ ماحولياتي تبديلين کي مقامي ۽ مٿانهين قومي سطح تي تبديليون آڻي بچاءُ ڪرڻ ۾ آھي. برابر عالمي تباھي اسان نه ڪئي آھي، وسيلن ۽ پيداوار جو استعمال اسان نه ڪيوآھي پر اسان ان جا سڌا متاثرين آھيون. اسان عالمي، پيداوار، کپت ۽ توانائيءَ جو استعمال تبديل نٿا ڪري سگهون پر انجي اثرن کان پاڻ اڪيلي سر بچاءُ به نٿا ڪري سگھون. هيءُ هڪ حڪمت عمليءَ جو سوال آهي. هينئر تائين اهڙي ماحولياتي تحفظ ۽ بچاءَ کي ممڪن بڻائي، آبادين کي مستقبل ۾ تحفظ ڏيڻ جا اڃان واضح نقشا ۽ رٿائون جوڙيون نه ويون آهن. هڪ وسيع ماحولياتي ذميوار عوامي حڪومت طبقاتي رياست ۾ جڙڻ اڃان پري جي ڳالھه آهي. اهڙيون ئي حڪمت عمليون طبقاتي، نسلي، صنفي ۽ سامراجي بالادستين کان بالاتر ۽ سرمائيداري ۽ ماحوليات جي ميٽابولڪ تعلق جي خاتمي کان آشنا هجن. حڪمت عمليءَ لاءِ اهڙين درپيش مشڪلاتن کي هر سطح تي منهن ڏيڻ لاءِ هڪ ئي بچاءَ جو رستو آهي، اُهو آهي سماجي برابريءَ لاءِ پاڻ پتوڙڻ.
ٻارھن ڪروڙ سالن جي ڌرتيءَ جي تاريخ ٻڌائي ٿي ته ڌرتيءَ جي نظام کي متاثر ڪندڙ اهم عنصر غير انساني نه پر انساني آهي، جن پيداواري ۽ کپت جهڙا سرمائيداري نظام جوڙي، انساني بحران پيدا ڪري، ڌرتيءَ جي گولي تي حياتياتي ڪيميائي عمل وسيلي انساني حرڪتن ڌرتيءَ تي هڪ وڏو اثر ڇڏيو آهي، انھن عنصرن جو تعلق سرمائيداري نظام سان آهي. اها حقيقت آهي ته سرمائيداراڻي رياست نه ئي ٻيو ڪو به جاگيرداراڻو يا نيم جاگيرداراڻو ڍانچو خود پنهنجي ڪار گذاريءَ لاءِ ماحولياتي تباهيءَ کي بريڪ هڻي، واپس چڱائيءَ ڏانهن وٺي وڃي، اھو ٿي نه ٿو سگهي. سرمائيداري رياست کي صنعتي ۽ مالياتي مفادن هيٺ هلايو ويندو آهي. سرمائيداري خود اهڙن خطرناڪ لقائن سان تعلق ۾ هوندي آهي. ان کي ڪو ايمرجنسي بريڪ نه آهي هينئر تائين اهڙي ڪابه سرمائيدار رياست ان نموني جوڙي نه ويئي آهي، جيڪا سماجي معاشي ڍانچي ۾ وقت تي ڪو ايمرجنسي بريڪ هڻي ماحول کي بچائي سگهي. اصل مسئلو سرمائي جي طاقت سان سرمائيداراڻو سماج جڙيل ايئن آهي ته ڪيئن منافعي جي رفتار کي تيز ڪجي بريڪ هڻڻ سرمائيداراڻي سماج جي ڊڪشنريءَ ۾ ئي نه آهي. نظام سڌو زمين جي گولي ۽ فطرت سان ٽڪراءَ ۾ آهي تصور ڪريو ته ساليانو سراسري پنجاسي ٽرلين ڊالرن جي پيداوار ۽ ٽي ٽرلين ڊالرن جي اضافي پيداوار فطرت مان ڪچو مال، تيل، معدنيات ۽ توانائي خرچ ماحولياتي گدلاڻ ۽ غير ضروري پيداوار ڪندي ته ٽڪراءَ جو سڌو اثر غريب ۽ پاڻ جھڙن پسماندھه ملڪن تي اوس پوڻو آھي. سرمائيداري جي مشين کي بريڪ هڻي هڪ ايمرجنسي نافذ ڪري، انقلابي حڪومت قائم ڪري، عالمي مادي دفاع مادي تحفظ ۽ بيگانگيءَ کان بچائڻ ۽ انساني ضرورتن جا خيال رکڻا ها اڄ جي دنيا ۾ حقيقي ايمرجنسي هوندي.
حڪمران اهو ڪم نه ڪندا، اهو ڪم رڳو متاثر انقلابي ئي ڪري سگهندا. ياد رکو دنيا ۾ آزادي ڏياريندڙ ته وجود نه ٿا رکن پر عوام پنھنجو پاڻ کي آزاد ڪرائيندو جيئن ڪامريڊ چي اسان کي ياد ڏياريو.
وڌندڙ ماحولياتي تباھيءَ کان واپسي ممڪن نه آهي. لبرلزم جي واڌ ۽ معيشت هڪ حقيقت آهي، جنهن ۾ سياسي ۽ سماجي تبديليون حقيقت بڻجي چڪيون آهن. رياست جي ڪردار کي گهٽائي سرمائي ۽ پورهئي جي تعلق کي پيداوار ۽ مالياتي عالمگيريت جي حوالي ڪري هڪ نظام جوڙيو ويو آهي، جنهن ۾ رياست ڪو ماحولياتي بحرانن کي حل ڪندي جنهن جو اڳواٽ موت ٿي چڪو آهي. ماحولياتي حڪومت نجي ۽ سرڪاري شعبي سرمائي جي انبارن کي گڏ ڪرڻ سان پائيداريءَ جي ڪم تان ھٿ کڻي چڪي آهي. موجوده طبقاتي رياست ۽ ويڪائو وڏيرڪي ايجنسين ۽ سامراجي سھولتڪار نالي ماتر حڪومت پنھنجي نوآبادياتي بيوروڪريٽڪ ڍانچن سان ماحولياتي چئلينجن کي منهن ڏئي سگھي. ان جو امڪان گهٽ آهي ائين جيئن چئجي ‘ڪاٺيون به آليون اٿس’. ا ن طبقي مان قومي غيرت جي اميد رکڻ اجائي آهي، تاريخ رهنمائي ڪري ٿي عوام کي پنهنجي نجات پاڻ حاصل ڪرڻي پوندي.