سياسي معيشت، سماجي انقلاب ۽ مزاحمتي تحريڪون
ايڪويھين صديءَ جي ٽئين ڏهاڪي تي پنھنجي سماجي عمل جي نوعيت به ساڳي يورپ جهڙي نه آهي نه روايتي فڪر وارو صنعتي ۽ انقلابي طبقو موجود آهي ۽ نه ئي پورهيت يا روايتي پيداواري عمل موجود آهي، ته پوءِ نيم زرعي نيم سرمائيداري سماجن ۾ سماجي تبديلين جي جيڪا اميد ڪري سگھجي ٿي يا انتظار ڪجي ته پنهنجو نيم زرعي سماج ترقي ڪري صنعتي دور ۾ داخل ٿئي ۽ پوءِ ان مان روايتي انقلابي پورهيت ڦٽي نڪري ان جو مطلب اھو نه آھي ته اسان وٽ ڪي طبقاتي تبدليون ٿين ئي نٿيون ته پوءِ ڇا ڪجي؟
دراصل سرمائيداريءَ خلاف جدوجهد يا سياسي عمل جوڙڻ لاءِ طبقاتي جوڙجڪ جي نوعيت سمجهڻ اهم آهي. سڄي دنيا ۾ ۽ خاص ڪري اسان جهڙن پوئتي پيل ملڪن، سماجن ۽ خطن ۾ سياسي عمل جوڙڻ لاءِ طبقاتي جوڙجڪ جي نوعيت سمجهڻ اهم آهي. مثلاً يورپ، آمريڪا، جاپان ۽ جرمنيءَ ۾ پيداواري طريقا، ڍانچا ۽ ترقيءَ جا ماڊل روايتي زرعي ۽ صنعتي ماڊل هئا. ان کي رول ماڊل بڻائي، پنھنجي خطي ۾ جيئن جو تيئن ظاهر آ لاڳو ڪري نٿو سگهجي. اهڙن سماجن، وقت سان گڏ، زراعت، بنيادي جنسن، شين ۽ واپار ۾ اضافي پيداوار مان ترقي ڪري، صنعتي انقلابن ڏانهن رخ ڪيو. زرعي پورهيو، آهستي آهستي، ڏاڪي به ڏاڪي صنعتي پورهئي ۾ تبديل ٿيڻ لڳو ۽ ان جي ڪُک مان جنم وٺندڙ، هڪ پيڙجندڙ طبقو ڦٽڻ نڪتو، جنھن بعد ۾ پاڻ کي انقلابي پورهيت ۾ تبديل ڪري پنهنجي نئين سياسي ۽ انقلابي فڪر سان هٿياربند ٿيڻ لڳو. پر اهڙو تاريخي ڪلاسيڪل عمل ڪيترن ملڪن بشمول پنهنجن ملڪن ۾ ذري گهٽ ناممڪن يا ناپيد آهي.
اهڙن عملن ۽ روايتي پورهيت انقلابين جي عدم موجودگيءَ ۾ گهڻن سياسي دانشورن ۽ ڪارڪنن پنهنجي حصي جي حڪمت عملي ٺاهي، پنهنجو پاڻ کي پورهيت انقلابي ڄاڻائي، هڪ مڊل ڪلاس روايتي ۽ ڪجهه ڪارڪنن جي تربيت سان پاڻ کي سماجي ۽ سياسي طبقو ڄاڻائي پورهيت پارٽي ٺاهي، سياسي حڪمت عمليون جوڙيون جڏهن ته نظريي موجب طبقاتي ڍانچي ۾اهي انقلابي طبقن مان نه هئا.
استادن ٻڌايو ته سرمائيداري تاريخي حقيقت آهي ۽ ان جي اوسر اڻٽر آهي ۽ ان مان ئي پورهيت انقلابين کي ڦٽي نڪرڻو آهي. اهي ئي اڪيلا طبقا هوندا، جيڪي انقلابي جدوجهدن جي اڳواڻي ڪندا ان ڪري جو سندن پيداواري ڪردار اهم آهي. پيداواري عمل ۾ سندن معاشي ڪردار اڳواٽ طئه ٿيل “مطلق رستو” ئي کين سرمائيداراڻي ترقيءَ ڏانهن وٺي ويندو ۽ بلآخر انقلابي تبديليون، هڪ طئه ٿيل اصول ۽ هڪ خاص رخ ۾ هڪ پٽڙيءَ تي گامزن هونديون. لينن به اھڙي عمل جي تائيد ڪئي، پر اھڙيون هڪ رخ ۾، هڪ ڪريون “مطلق انقلابي طبقي” واري نظريي هيٺ اچڻ واريون سماجي تبديليون پنھنجي خطي ۾ اڃان اچڻيون آهن. جڏھن پروفيسر ڪيون اينڊرسن جو چوڻ آهي ته اوائلي روسي انقلاب ۾ به “طئه ٿيل پورهيت پيدا ئي ڪونه ٿيو ھو” هن ان ڳالهه جي به جانچ ڪئي ته روسي انقلاب به واقعي ان وقت جي زرعي ترقين مان ڦٽي نڪتو هو يا ان کي زرعي ترقين جي واڌ ويجهه جو انتظار ڪرڻو پيو هو. صنعتي سماج ٺهي راس ٿئي ۽ پوءِ صنعتي پورهيت پنهنجو تاريخي ڪردار ادا ڪرڻ شروع ڪري.
پاڻ جهڙن پوئتي پيل ملڪن جي سياسي پارٽين جي نظرين ۽ سياسي عمل جي برعڪس، چين جي ڪميونسٽن هڪ صدي اڳ ۾ ان روايتي مزدورن جي انقلابي سگهه ٺهڻ جي ابتڙ، حقيقي معنيٰ ۾ غريب هارين کي انقلابي سمجهه شعور ۽ تربيت ڏيئي، کين انقلاب ۾ پختو يقين ڪرائي، انقلابي طبقو ٺاهي، صنعتي انقلاب جي ترقيءَ جو انتظار ڪرڻ بجاءِ، ان وقت جي بحرانن مان ڦٽي نڪرندڙ مزدورن جي طاقت بدران وسيع هارين ۽ عوام کي منظم ڪري هڪ هاري انقلاب جي شروعات ڪري ڇڏي ۽ چين ھاڻي عالمي معاشي پاور ھائوس ۽ وڏي سياسي طاقت بڻجي اڀريو آھي.
ڏکڻ ۽ پوئتي پيل ملڪن ۾ سرمائيداريءَ جي اوسر کي روايتي زرعي معيشت يا ان جي اضافي پيداوار يا ان جي واڌاري جي ڪا خاص ضرورت نه آهي. سرمائيداريءَ جي اوسر، واڌاري ۽ منافعي لاءِ هڪ غير رسمي لبرل ۽ عالمي مالياتي سرمائيداريءَ جڳهه والاري آهي. جيڪا پنهنجي جوهر ۾ غير زرعي شين ۽ جنسن سان پيداوار ۽ نفعي جون عالمي منڊيون قائم ڪري حڪمرانن ۽ واپاري طبقن جو عالمي اتحاد ۽ تنظيمون جوڙي ڇڏيون آهن. جن جي پوئتي پيل ملڪن ۾ صنعتي ترقيءَ ڏانهن به ڪا دلچسپي نه آهي سڄي دنيا جا مٿيان حاڪم طبقا ۽ سرمائيدار طبقا ۽ قوتون قومي سرمائيدار به، سرمائيداريءَ جي ترقيءَ ۾ زرعي سرمائيداريءَ کي ان سان ڳنڍڻ يا ملائڻ کان پاسيرا آهن. ان جي مقابلي ۾ پنهنجي بي پناهه پيداواري صلاحيت ۾ پورهئي جي استعمال کي ممڪن حد تائين گهٽ ۾ گهٽ استعمال ڪرڻ ڀلائي ۽ بهبود جي سماجي ماڊلن کان ڪن لاٽار ڪرڻ سان گڏ، سرمائي جي پيداوار ۽ کپت لاءِ هڪ قسم جون عالمي ۽ داخلي منڊيون قائم ڪري پورهئي ۽ پيداوار کي کپت جو وکر بڻائي ڇڏيو آهي. اهڙن لقائن جي ڪري اسان جهڙن پوئتي پيل ملڪن ۾ زرعي ترقين وسيلي زرعي طبقن جي واڌ ويجهه صنعتي پورهيت جو ڦٽڻ نه صرف ناممڪن ٿي پيو آهي پر قانونن ناپيد به ٿي چڪو آهي. اسان جهڙن پوئتي پيل ملڪن ۾ سرمائيداري مان ڦٽي نڪتل روايتي انقلابي طبقو ويجھي مستقبل ۾ شايد پيدا ٿي ۽ اڳواڻي ڪري ان جي ڪا اميد نه آھي. “نه ڪي نون مڻ ٿيل گڏ ٿيندو ۽ نه ئي راڌا نچندي.”
اسان وٽ گهڻي ڀاڱي پورهيت ڪلاس اهڙي ڏسيل سماجي درجابنديءَ کان آزاد آهي هن جو هڪ پير زراعت ۾ ته ٻيو پير غير رسمي معيشت ۾آھي. غير محفوظ پورهيو، عام رواجي، بنيادي ۽ عام جنسن جي پيداوار، رڪشو، گاڏو، دڪان ھلائيندڙ ڏهاڙي مزدور زرعي ۽ غير رسمي شهري ۽ غير روايتي پورهيت ڪلاس آهي، جيڪو طبقاتي، قومي، اوچ نيچ واري ۽صنفي ڦرلٽ استحصال ۽ ظلم جو شڪار آهي. ٻئي طرف طبقاتي درجي بندين ۾ به اڌ آبادي صنفي تفريق جي ماريل ٻه اکيائي ڪاروڪاري جهالت نفسياتي ڇڪتاڻ سان گڏ وسيع پس منظر ۾ رياست ۽ ان جي عالمي سرمائيداري مالياتي نظام جي تاڃي پيٽي ۽ جوڙجڪ ۾ جڪڙيل آهي.
اهڙي مجموعي ڦرلٽ ۽ استحصال ۽ قومي جبر جو جيڪڏهن سنڌ ۾ تفصيلي ڇيد ڪجي ته ان جو تعلق قومي، طبقاتي شعور ۽ سياسي جدوجهدن ۽ مزاحمتن سان گهرو لاڳاپو آهي. سماجي ۽ پيداواري رشتن جي نوعيت ۽ ان مان ڦٽي نڪتل سماجي ناانصافين ظلمن، رياستي جبر ۽ استحصال جون شڪليون يا ته طبقاتي نوعيت جون آهن، يا وري ساڳي وقت قومي، قبائلي، نسلي صنفي علائقائي ۽ ڪنهن حد تائين نفسياتي نوعيت جون به آهن.
سماجي درجي بنديءَ ۾ ڏسجي ته طبقاتي جوڙجڪ اوچ نيچ ذات پات اقليت ۽ اڪثريت، صنفي ۽ غير صنفي زرعي ۽ غير زرعي شهري ۽ ٻهراڙي رسمي ۽ غير رسمي پورهئي جي آهي کين مجموعي جبر ڏاڍ ڦرلٽ ۽ استحصال نيپوڙي ڇڏيو آهي اهڙي نوعيت جي سماجي درجه بندين جو سڌو سنئون تعلق سياسي جدوجهد ۽ مزاحمت سان سڌو واسطيداري ۾ آهي. استحصال جي سمورين شڪلين کي عام رواجي سماجي ڍانچن، طبقاتي ۽ قومي غلامين يا سماجي جبر ۾ ڇيد نه ٿو ڪري سگهجي. سرمايو وڏي اڪثريت کي ڪمال جي صلاحيت سان نه صرف پورهئي کي سستو ڪري ٿو، پر سياسي طور ورهائي به ٿو. تنهن ڪري ان کي منهن ڏيڻ جون جدوجهدون ۽ حڪمت عمليون اھڙيون هجڻ گهرجن جيڪي طبقاتي ۽ قومي شعور رکندڙ ھجن، جنهن ۾ مختلف طبقا پنهنجي پيداواري رشتن ۾ پنهنجي ثقافت، ٻولي، سڃاڻپ، سياسي آزادين، قدرن، خيالن ۽ انهن جي جوڙجڪ، منظرن ۽ لقائن مان تجرباتي طور گذري سمورين استحصال جي شڪلين کي سمجهن.
طبقاتي جدوجهد، پيسجندڙ عوام لاءِ هڪ روزاني عوامي جدوجهد آهي. اهي پيسجندڙ طبقا پنهنجي طبقاتي مفادن کي روزاني جي جدوجهد ۾ پاڻ کي هڪ جوڙجڪ، بيهڪ ۽ تجربي ۾ مختلف سمجهن ٿا. ڇاڪاڻ جو وسيع پسمنظر ۾ سندن خلاف استحصال ۽ جبر جون شڪليون ۽ تجربا مختلف آهن. طبقاتي جدوجهد هڪ رخ ۾ نهارڻ جون اڻ ڳڻيون شڪليون آهن. تنهن ڪري سمورين جديد استحصالي شڪلين جو ڇيد ۽ تجزيو ٿيڻ گهرجي، ان کي ئي مرڪزي حيثيت ڏيئي ان ۾ سگهه پيدا ڪري، ڪمزورين جي نشاندهي ڪري حڪمت عمليون جوڙيون وڃن.
سنڌ جي سڄي سياست جي پٽڙيءَ کي طبقن جي استحصال قومي آزادين جي تحريڪن سان ڳنڍي گڏيل جدوجهد ۽ مزاحمت کي مضبوط ڪري سگهجي. اهڙي طريقي سان ڦرلٽ جبر ۽ استحصال کي پورهئي جي سڃاڻپ ۽ جوڙجڪ کي سنڌ دوست سجاڳي سان ملائي مزاحمت کي سائنسي بنيادن تي متحد ڪيو وڃي. سياسي طور مختلف پورهيت هارين غير هارين جي تنظيمن جي ٻڌي ۽ عورت تنظيمن کي ظلم جي ماريل طبقن کي طبقاتي جدوجهد جو وسيع پليٽ فارم ٺاهي انهن کي سرگرم ڪري، تربيت ڏيئي متحرڪ ڪري انهن جي سماجي رشتن استحصال جي شڪلين کي سمجهي مان ڏيئي گڏائجي ۽ هڪ وڏي قابل عمل ٻڌي قائم ڪري سگھجي ٿي. طبقاتي حيثيت کان خائف ٿيڻ نه گھرجي تحريڪن کي مان ڏيئي قومي ڌارائن، ذات پات، اقليت، ٿورائي، ڪمزور، عورت تنظيمن کي هڪ لهر ۾ پوئجي ۽ شاندار ٻڌيءَ جو مظاهرو ڪجي ۽ اها هڪ وڏي سماجي، ترقي پسند ۽ نئين جهان ۽ دنيا اڏڻ ۾ ڪارائتيون ڪوششون ڪجن. رڳو قومي تحريڪون يا عوامي مزاحمت جون تحريڪون اهڙي وسيع طبقاتي سوال کان ڪن لاٽار ڪري ڪامياب ٿي نه ٿيون سگهن. قومي تحريڪ پاڻ اهڙي ئي ڦرلٽ ۽ استحصال جي ڪري طبقاتي رشتن ۽ ناتن ۾ جڙيل آهي. استحصال جي نوعيت کي قومي تحريڪ رد نٿي ڪري سگهي ٻي پاسي عوامي ۽ طبقاتي جدوجهد ڪندڙ ڌرين کي قومي شناخت سان لاڳاپيل استحصال جي شڪلين کي به نظرانداز نٿو ڪري سگهجي.
پاڪستان ۽ سنڌ ۾ طبقاتي جدوجهد ۾ ڪلاسيڪي ڪردار وارو پورهيت هيٺان کان مٿي ترقي ڪري مضبوط پرولتاري بڻجي ۽ سرمائي جي تضادن مان اڀري انقلاب آڻيندو اهو نه ٿيو نه ٿيندو. سنڌ ۾ اهڙو پرولتاري نه هئڻ برابر آهي پر اسان وٽ وسيع معنائن ۾ آهي به ڪونه جيڪو آهي به، اهو نسبتن خوشحال، شهري ۽ ٻين طبقن جي مقابلي ۾ پاڻ ڀرو آهي. تنهن ڪري معروضي حالتن ۾ سنڌ ۾ طبقاتي جدوجهد پرولتاري طبقن جي مفادن بجاءِ غير رسمي هارين، غير پرولتاري مزدور، ڳوٺاڻن ۽ شهري پورهيتن، زرعي ۽ غير زرعي ورڇ ۽ سڀني طبقن جي وڌيل استحصال جي شڪلين کي سمجهي، جنس، اقليت، ذات پات، قومي تشخص کي نظر ۾ رکي گڏ ملائي سمجهڻ گهرجي.
Daily kawish, September 19, 2021