ڇا زرعي سوال مورڳو ”سرمائي“ جو سوال آھي؟
ان جي ڀيٽ ۾ پوئتي پيل ۽ ڏکڻ جي ملڪن کي کاڌ خوراڪ ۽ بنيادي جنسن جي پيداوار تائين محدود رکي غلام پورهيت کي گهٽ اجرتن تي وهائي ۽ سندن ملڪن کي ظالماڻي بيٺڪي نظامن ۽ قبضن ھيٺ رکي، صنعتي ترقي حاصل ڪئي ويئي ھئي. اهو سڄو معاشي عمل استحصالي عمل ھ،. جنهن جون مختلف شڪليون بيٺڪيتن جي خاتمي سان به ختم نه ٿيون آهن. هاڻوڪي لبرل معيشت جي استحصالي شڪل ان عمل کي اڃان وڌيڪ تيز ڪيو آهي. لبرل معيشتن عالمي واپار، سرمائي، ماحولياتي تباھيءَ، عالمي مالياتي نظام ۽ غير رسمي پورهئي ۽ رياست جي مدد سان ڄڻ ته ان استحصالي عمل کي آزاد ڇڏي ڏنو آهي. ايئن زرعي سوال سرمائيدار ملڪن ۾ ئي اڃان حل نه ٿيو آهي.
سرمائيدار ملڪن جي صنعتي ۽ معاشي ترقي اسان جهڙن پوئتي پيل ملڪن جي مسلسل بدحاليءَ جي نتيجي ۾ ٿي آهي. غريب ملڪن ۾ زرعي سوال صحيح معنى ۾ عالمي ۽ داخلي يا سياسي بحث ۾ اڃان تائين علمي ۽ فڪري طرح بيان ئي نه ڪيو ويو آهي.
هينئر موجوده وقت ۾ هن مسئلي تي چالو سوچ ڇا آهي. عالمي مالياتي ادارا ۽ اولهه جا ملڪ پنهنجي ھڪ طرفي فڪري سوچ هيٺ ڏکڻ جي ملڪن کي غريب ملڪ سمجهي “امداد”، “قرض” ۽ “رعايتون” ڏيڻ “غربتون گهٽائڻ” ۽ مدد جي نالي ۾ عالمي منڊين سان “مقابلي” لاءِ تيار ڪن ٿا. ان جي برعڪس ته غريب ملڪ پنهنجي پيرن تي بيهڻ ۽ مقابلو ڪرڻ جي قابل آهن يا نه. اها فڪري سوچ پنهنجي جوهر ۾ متضاد آهي ان ۾ ڪيئي مغالطا ۽ تضاد آهن، ته ڪي غريب ملڪ ان فڪري رستي تي هلي زرعي ۽ قومي نجات حاصل ڪري سگھندا. معاشي ترقيءَ جي جيتوڻيڪ هڪ رخي سوچ ۾ اهو به واضح ناهي ته سرمائيداراڻي ۽ صنعتڪاريءَ جي رفتار کي سست يا تيز رکجي، رفتار هلڪي رکجي يا ڳري رکجي، تيز يا تمام تر تيز رکجي يا پرامن رفتار رکجي. ظاهر آھي سڀني حالتن ۾ نتيجا مختلف ٿي سگھن ٿا. ان متعلق ڪا واضح وضاحت پيش ڪيل نه آهي. ايئن ڪيترائي مفڪر روايتي زرعي سوال کي عالمي سطح تي حل ٿيل سمجهي، ان کي دراصل صنعتي ترقيءَ جي خاصيتي تبديلين سان ڳنڍين ٿا. خاص ڪري اسان جهڙن ملڪن ۾ اهڙي خاصيتي تبديليءَ کي سرمائيداريءَ جي عمل ۾ تيز ڪري حل ڪرڻ گهرن ٿا. ان ۾ سڀ کان وڏو معاشي فڪري لاڙو ڪزنيٽ جي “جديد معاشي ترقي يا واڌارو” جو اصطلاح استعمال ٿئي ٿو. هن نظريي موجب زرعي ترقيءَ جي واڌ ۽ شرح کي آهستي آهستي، ڏاڪي به ڏاڪي واڌارا آڻي ان ڏاڪي تي پهچائجي، جتي مجموعي ڪل پيداوار ۾ زراعت ۽ ان ۾ پورهيتن جي شموليت جو حصو ۽ سيڪڙو صنعتڪاري ۽ ٻين شعبن جي مقابلي ۾ گهٽائي ٿورو ڪجي ۽ ايئن جلدي ڪاميابيون حاصل ڪجن ۽ زرعي تبديلين جو عمل تيز ترتڪڙو ڪجي ته جيئن جلدي معيشتون ترقي ڪري سگھن. اهڙيون ستيون ۽ ڦڪيون ڏيئي زرعي سوال کي جديد معاشي ۽ پيداواري عمل ۾ اهم شعبو سمجهي ۽ ان جي ڪل ڪاميابي ۽ ناڪاميءَ جو دارومدار ملڪ جي معاشي تبديليءَ جي نوعيتن سان جوڙي يا ڳنڍي ڇڏيل آهي. ان ۾ جيڪي به تبديليون چاهي معاشي سماجي رشتن جون اچڻيون آهن، اهي پيداواري عمل، صلاحيت جي واڌاري، اضافي قدر ۽ سرمائي جي ڦهلاءَ ۽ واڌ جي عمل سان جڙيل آهن. ڇا ان عمل ذريعي زرعي ۽ معاشي پسماندگين مان نجات ممڪن آهي؟ جڏهن سرمائيداريءَ جا عمل ۽ پيداواري رشتا زرعي عملن ۾ پيهجي ويندا فني ترقيون ٿينديون، پيداواري قدرن ۾ اضافو ٿيندو ۽ پورهئي ۽ پيداواري صلاحيت ۾ اضافو ٿيندو ته “زرعي سوال” پنھنجو پاڻ حل ٿي ويندو. الله الله خير صلاح! جڏھن ته ان ۾ گهٽ ۾ گهٽ اهم نوعيت جون خاص خاصيتن واريون پر اهم هڪ خاص قسم جي خاص رخن واريون تبديليون اينديون. اهي تبديليون زراعت جي اڪثريت ۽ ماڻهن جي زندگين کي تبديل نٿيون ڪري سگھجن. ايئن تاريخي طرح روايتي زرعي سوال کي سرمائي جو سوال سمجهيو ويو آهي.
جيڪڏهن مٿين منطقي دليلن کي سمجهي آمنا صدقنا ڪري قبول ڪري وٺجي ته زرعي تبديلين جو عمل ان رخ ۾ ترقي ڪري ڪامياب ٿي ويو ھجڻ گھرجي ھا، جي ائين ھجي ھا ته سماجي تبديليون اوس اچڻ گھرجن ها. زراعت جي ترقيءَ سان گڏ صنعتڪاريءَ جي ترقيءَ ۾ به صاف صاف اضافو نظر اچڻ شروع ٿي وڃي ها پر ائين نه ٿيو. جيڪڏهن زرعي سوال واقعي ئي سرمائي جو سوال آهي ته پوءِ ان مطابق طبقاتي اڻبرابري سرمائي جي مدد سان زراعت ۾ پيداواري طريقن ۾ تاريخي واڌ ڪري ڪو مؤثر ڪردار ادا ڪن ها ۽ ايئن معاشي ڦيٿي جي ڦرڻ سان سرمائيداراڻي ترقيءَ وسيلي زرعي سوال سان گڏ ۽ ان سان لاڳاپيل وسيع پورهيت، آبادگار ۽ محروم طبقن ۽ آباديءَ ۾ خوشحالي، انھن جي پيداواري صلاحيت، صنعت ۽ غير زرعي شعبن ۾ صلاحيت وڌيل نظر اچڻ لڳي ها. پر ايئن نه ٿيو ۽ ايئن ان مغالطي ئي اوائلي “زرعي سوال” کي فڪري معنا ۾ موت جي ننڊ سمهاري ڇڏيو ۽ ٻي جديد زرعي سوال جنم ورتو.
هينئر عالمي سرمائيداريءَ جي لبرل معيشت جي نظام ۾ عالمي سرمائي جي گردش چالو عالمگيريت خاص طور اسان جهڙن پوئتي پيل ملڪن ۽ خطن ۾ ان روايتي زرعي سوال تي به موت جو پروانو نصب ڪري ڇڏيو آهي اهو پروانو تاريخي طور وڏو اسپيڊ بريڪر يا فل اسٽاپ هوندو ته پنهنجي ملڪ ۾ زرعي سوال کي مورڳو “سرمائي” جو سوال سمجهي، ٻه - ٽي قل پڙهي بوڇڻ ڇنڊي ڪن لاٽار ڪري روايتي سوچ جو غلام ٿي ان جي تاريخي ۽ بدلجندڙ سماجي ۽ معاشي عمل ۾ مورڳو واضع ڪردار کي خارج ڪري ڇڏجي. ان جي جدليات، سماجيات ۽ قومي ڍانچن ۽ فڪري جوڙجڪن ۽ ڳانڍاپن کان ئي مورڳو انڪار ڪجي. پاڻ جهڙن معاشرن ۾ ڪيئن ممڪن آهي ته ڪامياب سرمائيداري عمل ذريعي زراعت جي واڌ ويجهه ڪري ۽ سرمائيداري عمل جي مدد سان مڪمل ڪجي. جي ايئن آهي ته نين صنعتن ۾ اضافو ٿيڻ گھرجي ها هتي ته مورڳو صنعتڪاري عمل جي ابتڙ نيو لبرل معيشت عام ماڻهن کي زمينن تان بيدخل ڪري انهن جي وسيلن کي رياستي مشينري جي زور تي بي گهر ڪري، معيشتن کي عالمي معيشتن جي لبرل نظام ۽ فلسفي سان جوڙي رکيل آھن.
اسان جون معيشتون اولهه جي معيشتن تي دارومدار رکن ٿيون. لبرل معيشتن پنهنجي عالمي سرمائي جي طاقت، جنگين عالمي مالياتي ادارن جي پنجوڙن سان سياسي ۽ فطرتي ماحولياتي تباهين سان ڦرلٽ ۽ استحصالي عمل ۾ روان دوان آهي .ٻاهرين ۽ سرمائيدار رياست جي جوڙ توڙ سان سرمائي جي ميڙيءَ جو عمل تيز ٿي رهيو آهي، ايئن معاشي عمل اسان جهڙن ملڪن ۾ ان ئي يورپي فڪر جي تناظر ۾، ايشيا ۽ اسان جهڙن ملڪن لاءِ هڪ ڏندڪٿا ثابت ٿيو آهي.
گذريل ٽيھه چاليھه سالن جي طاقتن جي اڻ برابرين لبرل معيشت ۽ سرد جنگين جي ڇڪتاڻن ۽ عالمي ادارن دراصل هڪ وڏي ڪمال چالاڪيءَ سان زرعي مهارتون ايجاد ڪرائي، مٿين سوچن کي اڳتي وڌايو آهي. عالمي ادارا پاڪ صاف ٿي اين.جي.اوز جي مائڪرو ڪريڊٽ، ڪميونٽي ڊيولپمينٽ، پائيدار ترقيون ۽ رياست جي سرمائي ۽ جاگيردار نظام جي ڳٺ جوڙ جي حوالي ڪري ڇڏيو آھي. زرعي سوال اسان جهڙن خطن ۾ هڪ خيالن جو ڪاڪ محل ۽ ماهرن جو ڪاڪ ٽيل ٿيل آهي. مٿين فڪرن ۽ تجربن جو پنهنجي ملڪ جي ساخت، ڍانچي، تبديلين ۽ اسان جي بدحالين سان ڄڻ ته ڪو واسطو ئي نه هو ۽ نه آهي، تنهن ڪري ان سوال کي جاچڻ ضروري آهي.