زرعي غلاميءَ جون گَهِريون پاڙون ڪٿان آيون؟
اوچتو ئي اوچتو داخلي ۽ خارجي عنصرن جي ڪري اھڙو عمل ھڪ وقت ۾ اچي رڪجي ويو. سبب ڇا هو ته ھندستان کي جاگيرن ۾ تبديل ڪرڻ واري عمل سان گڏوگڏ ھارين جون جاگيردارن خلاف بغاوتون ۽ مغلن جي خلاف مرھٽن، سکن جون ۽ ٻيون بغاوتون به عام جام ٿي رهيون ھيون. جنھن ۾ باغي پنھنجن علائقن ۽ ڪڙم قبيلن جي ھارين جي مدد سان زمينن تي راتاھن جي سخت مزاحمت ڪندا ھئا. مغلن جي رياست اھڙين بغاوتن جي نتيجي ۾ آھستي آھستي ٽٽڻ لڳي. زميندار ۽ جاگيردار جيڪي رياست پاران ٽيڪس ۽ ٻيون وصوليون ڪرڻ لاءِ صدين سالن کان مقرر ٿيل ھئا. اھي پاڻ کي ايجنٽن ۽ ٽيڪس وصول ڪندڙن مان رات وچ ۾ ڦري، زمينن ۽ جاگيرن جا مالڪ ٿي ويا ۽ اهي ھندستان جي ڪيترن ئي علائقن ۾ وڏيون جاگيرون ھٿ ڪري ان تي قابض ٿي ويٺا.
مغل شھنشاھيت کان ڌار ٿيندڙ اھڙن علائقن ۾ جاگيردارن جو نه رڳو تعداد ۽ اثر وڌيو، پر انھن اوڀر ۽ يورپ جي ملڪن سان آزاد واپار ڪري سامونڊي رستن تي قابض ٿي، ننڍيون ننڍيون رياستون ۽ جاگيرون قائم ڪري ورتيون. انھن ۾ احمد شاھه دراني، اولهه بينگال، سک ۽ مرھٽن جون جاگيرون ھيون. مغلن جيڪا مرڪزي طور مضبوط شھنشاھيت قائم ڪئي اھا ان نجي جاگيرون ٺھڻ ۽ ننڍين ننڍين رياستن جي وجود ۾ اچڻ سان ڏينھون ڏينھن ڪمزور ٿيندي وئي. جتان بيٺڪي ۽ واپاري انگريزن موقعي جو فائدو وٺندي، مقامي جاگيردارن سان سازباز ڪري مغل شھنشاھيت جو خاتمو آندو.
ان زماني جو معاشي ۽ سماجي ڍانچو زمين جي چوڌاري ٻڌل ھو. اوائلي پنچائتي نظام ان وقت جي قبائلي ۽ پدرشاھي جي ٽٽندڙ نظام جو مختلف شڪلين ۾ متبادل ھو. ڳوٺ، زمين جي مرڪزي حيثيت ۾ چوڌاري جڙيل ھئا اھي قبائلي پدرشاھي ڍانچا صدين کان ڪمزور اڏاوتن تي بيٺل ھئا. مغلن جي زمين جي نظام جي خاتمي تائين ڪمزور ٿي رهيا ھئا بلڪ جھڙوڪ ختم ٿيڻ وارا ھئا. پيداوار، کپت ۽ ورھاست پنچائتن جي ذات پات آڌار جڙيل ھئي.
ان وقت جا معاشي رشتا ابتدائي نوعيت جا ھئا. اوائلي معاشي ۽ زرعي جنسن جي ابتدائي پيداواري طريقن تي ٻڌل ھئا بعد ۾ اھڙي پيداوار ۽ پدرشاهي تعلق به آھستي آھستي ٽٽڻ لڳا. ڇاڪاڻ جو زمين سان جڙيل ذات پات، متڀيد ۽ اوچ نيچ جا نظام زمين جي درجه بندي، جاگيردار ھاري ۽ ٻين تعلقن مان ٿيندي خانداني زرعي پيداواري طريقن ۽ رشتن ۾ بدلجڻ لڳا ھئا.
سماجي نظام به زرعي آبادين ۽ زمين جي خانداني ملڪيت سان جڙيل رت جي رشتن ڪڙم قبيلن جي اوائلي ورھاستن جي نظام ھيٺ منظم ٿيل ھو. جڏھن آمدنين ۽ معاشي طريقن ۾ تبديليون وڌيون زمين غير مساوي ورهاست ھيٺ ھئي. واڌو، اضافي ۽ پيداواري طريقن ۽ پورھيتن جي طاقت ۾ اضافي ھندستان جي ذات پات ۽ مت ڀيد ۽ غير انساني استحصال کي ھٿي ڏني ته زمين جي ورهاست استحصال ۽ نجي ملڪيت ھارين ۾ سماجي ۽ معاشي تفريق ۾ وڏو فرق آندو.
انگريزن هندستان ۾ اچڻ شرط زراعت لاءِ ڪميونٽيءَ واري زمين جي نظام جي جاءِ تي نجي زمين جي نظام کي نجي ملڪيت ۾ تبديل ڪري ڇڏيو.
انگريزن جي اچڻ کان اڳ ھندستان ۾ زمين جي ڪابه ذاتي ملڪيت نه هئي، زمين ڳوٺاڻي برادريءَ جي ملڪيت هئي. انگريزن پنهنجي ملڪ ۾ رائج قانون وانگر زمين کي نجي ملڪيت ۾ ڏيڻ شروع ڪري، زرعي جنسن جي پيداوار ۾ اضافو ڪرڻ چاھيو. پوکيءَ کي ھنر کان الڳ ڪري ھڪ ئي ڌڪ ۾ زمين جي چوڌاري جڙيل سماجي نظام ۽ تنظيم تي ڪاپاري ڌڪ ھنيو نتيجي طور ڪيترائي طبقا زمين بوس ٿي ويا. ھندستان جو زرعي معاشرو ان وقت ۾ زراعت کي گذر سفر مان ڪڍي واپاري جنسن ۽ پيداواري رشتن ۾ تبديل ٿيڻو ھو. جنھن جي نتيجي ۾ ڪيئي سماجي ۽ معاشي رشتا ٽٽڻ جو سبب بڻجڻا ھئا.
برطانيا جي نجي ملڪيت ۽ سماجي تبديلين ھندستان ۾ داخلي منڊين کي ھٿي وٺرائي. جنهن جو وڏو اثر ظاهر آهي ته ڳوٺن ۽ زرعي پيداواري رشتن تي پوڻو هو ڳوٺ رڳو ھڪ علامت نه پر پيداواري يونٽ ھئا. پورھئي جي رسد اتان ئي ٿيندي ھئي سماجي ۽ معاشي تنظيم جو نالو ڳوٺ ھو. ڳوٺ ھٿ جي اڻڻ، ڦيٿي، آڏاڻي، کيڙڻ ۽ پنهنجي ھمٿ ۽ طاقت جو سڀ کان وڏو ذريعو به ھو، ڳوٺ کان ٻاهر ڄڻ ته ڪا دنيا وسندي ئي نه ھئي. سڄي معاشي ۽ سماجي زندگيءَ جو چرخو صدين کان اھڙين مٿين شڪلين ۾ جھڙوڪ ڦٽ ٿيل ھو. ھڪ خاص حرڪت ۽ رخ ۾ نسلن کان جاري ۽ ساري ھو، ھڪ ھاري ڪٽنب معاشي يونٽ ۾ پنھنجي خاندان ۽ ڳوٺ ڪڙم قبيلي سان جڙيل پنھنجون ضرورتون پوريون ڪندڙ ھئا.
برطانيا جي بيٺڪيت وقت به اھڙو غلاميءَ جو سماج ھو پر پاڻڀرو سفر گذر ڪندڙ سماج ھو. توڙي جو اھڙي سماج گپت ۽ موريا ۽ مغلن جي زماني ۾ ترقيءَ ۽ واڌاري جا وڏا عروج ۽ زوال به ڏٺا ھئا. عام ماڻهو سرڪار کي ٽيڪس به مڪاني عاملن جي ذريعي ڏيندو ھو. اڪبر جي زماني ۾ جيڪي شھر ھئا انھن ۾ ٽيڪس جي استعمال جو خاتمو اچي چڪو ھو. شين تي ٽيڪس ڏيڻ جو رواج شروع ٿيو ھو. پر ھندستان جي معاشي صورتحال پيٽ گذران ڪندڙ ۽ ھارين جي استعمال ھيٺ زرعي معيشت ھئي. اھي جنس جي پيداوار ۽ جاگرافي معاملن ۾ ھارين جي ھٿ ھيٺ ھئي، اھي ئي زرعي جنسون خريد ڪندا ھئا ۽ ٽيڪس جي اوڳاڙي به ڪندا هئا. اڪبر جي زماني ۾ اضافي پيداوار ڪنھن حد تائين ھارين جي ملڪيت ھوندي ھئي ۽ ھاري منڊيءَ ۾ ان کي وڪرو ڪري ٽيڪس ادائگي روڪ پئسن جي شڪل ۾ ادا ڪندا ھئا.
زمين جاگيردارن جي ملڪيت ۾ اچڻ پيداواري استحصال جي نتيجي ۾ ھارين جي زندگيءَ جي معيارن ۽ رشتن ۾ تبديليون اچڻ لڳيون ۽ وڏي اڪثريت وري پيٽ گذر تي مجبور ٿيڻ لڳي. ان ۾ ڪو شق ناهي ته روڪ پيسن ۾ ٽيڪس ادائگي معاشي واڌ، واپار ۽ ناڻي جي گردش ۾ اضافو ٿيو. پر سماجي نظام به زمين جي چوڌاري ٻڌل ھو ۽ معاشي نظام پيٽ گذر ۽ ذات پات جي اوچ نيچ ۾ ھڪ سماجي توازن قائم ھو، ھڪ قسم جي غلامي ھئي. پر معاشي توازن ۾ پاڻڀرو سماجي نظام ھو زميندار جاگيردار توڙي جو رياست جي ٽيڪس اوڳاڙي ڪرڻ لاءِ رياست جا نمائندا ھئا، پر پنھنجي اختيارن کان تجاوز ڪري استحصالي يا ظالم نه ھئا. اھو رڳو ٽيڪس اوڳاڙي اگھه يا نوان ٽيڪس (روڊن، پاڻي شادي ڄڃ) وغيره تي ھڻي پئي سگھيا. پر زمين جي مالڪي ۽ ھارين جي ڪڙم قبيلي جي ملڪيت ۽ آبادگارن جي زميني مالڪي حقن ۾ دخل اندازي نه ڪندا ھئا. زمين ھڙپ ڪرڻ نوان ٽيڪس ھڻڻ زمين کي پوکي لائق بڻائڻ ۽ زمين کي پنھنجي ملڪيت وڌائڻ ۽ استحصال ڪرڻ لاءِ ضرور استعمال ڪندا ھئا.
مغلن جي مرڪزي رياست جي خاتمي جي اڳڪٿي اڳ ۾ ئي ٿيل ھئي. جڏھن مغلن پنھنجي زمينن متعلق پاليسون تبديل ڪري ضلعن ۽ صوبن جون زمينون ھندو سيٺن راجائن ۽ بادشاھن کي ڏيڻ شروع ڪيون ۽ پنھنجا اختيار پنھنجي نائبن کي ڏيئي جاگيرون عطا ڪيون. ائين وقت سان اھي جاگيرون ۽ زمينداريون خانداني ملڪيت مان ٿيندي سرڪاري طرح ان جي وارثن ۾ منتقل ٿينديون ويون. توڙي جو زميندار گھربل ٽيڪس ڏيڻ ۾ موچاري ظاھر ڪري ته ان جي ڪنھن ٻئي مائٽ کي مٽائي ان جي زمين جي مالڪي پوکي ۽ غير پوکي لائق زمين به ڏ ني ويندي ھئي.
اھڙي آزاد زمينداري عملَن سماجي ۽ معاشي نظام کي تھس نھس ڪري ڇڏيو. اھڙي نظام زميندارن ۽ جاگيردارن کي ھڪ منافي جو الائونس مھيا ڪري ڏنو جو ڪنھن ٽئين ماڻهو عيوض ٽيڪس گڏ ڪرڻ لڳا، زمينون به خريد ڪرڻ لڳا .پنھنجو پنھنجو اثر رسوخ علائقي کان ٻاھر به وڌائڻ لڳا. حڪمران جيڪي “تعلق” مان فري “مالڪ” ٿيڻ لڳا ۽ ائين ئي ھڪ قسم جون ڄورون ٿي ھارين جي زمين ۽ پيداواري وسيلن تي حملا آور ٿيا.
ان مان ھڪ استحصالي سماج جنم ورتو. جنھن اوائلي، پاڻ تي ڀاڙڻ واري سماج جون پاڙون اکيڙي ڇڏيون. ضلع ۽ تعلقا ٽيڪس گڏ ڪندڙ يونين مان ڦري خانداني اثر رسوخ وارين جاگيرن ۾ بدلجي ويا. جيڪي ٽيڪس گڏ ڪندڙ زميندار ھئا. اھي ھاڻي ھڪ وقت خطرناڪ ڄورون بڻجي ھارين جي وسيلن ۽ رت ست کي چوسيندا رھيا. ائين ساڳيو رت چوسڻ جو عمل اڃا تائين جاري آهي.
برطانوي بيٺڪي سماج ان کي قانوني ۽ جديد شڪل ڏئي وڌيڪ مضبوط ۽ طاقتور بڻايو. نتيجتن، جيڪو زمين جو دقيانوسي ۽ غلامي تي ٻڌل نظام ھو ان جي جڳھه تي موروثي ھارين تي ٻڌل کيڙيندڙن جي ملڪيت تي بيٺل نظام جاءِ والاري ڇڏي جنهن زمين جي رياستي مالڪيت کي ھينئر جاگيردار ۽ زميندار جي ملڪيت بڻائي ڇڏيو .
ٻئي سماجي ۽ معاشي ڌار ڌار عمل جيڪي ھڪڙا ھيٺيان کان مٿي ڳوٺاڻي ۽ غلامي جا ھئا، ٻيا وري مٿان کان ھيٺ جاگيرداري طبقي جي استحصال وٽان ھئا. زمين هاڻي جيڪا لوڪل زميندار ۽ جاگيردار جي قبضي ۾ آئي ته ان ۾ بنيادي پيداواري طريقن ۾ ڪا تبديلي نه آئي ۽ نه ان جي استحصالي شڪل ۾ ڪا ڦيرڦار آئي. رڳو مالڪي ڦري ھارين مان جاگيردار ۽ سرمائيدار جي ھٿ ۾ اچي وئي. ھن عمل ۾ ڪو ھارين کي زمين کان بي دخل نه ڪيو ويو ۽ نه ئي ان جي ڇيڙ ۽ غير اجرتي حيثيت ۾ يا غلاميءَ ۾ ڪا تبديلي آندي ويئي. اھوئي زميندار جيڪو اڳ ٽيڪس وصول ڪندڙ ھو اھو ڦري جاگيردار بڻجي ويو. ھاري زمين يا ساڳي ڪرت سان لڳل ھئا. رڳو زمين جي مالڪي جيڪا اڳ مغل رياست جي ڪنٽرول ۾ ھئي جيڪا ڦري ھاڻي جاگيردار جي ٿي ويئي، پيداواري طريقا، رشتا ۽ استحصال جون نوعيتون ساڳيون رھيون. اھڙي طريقي سان زمين جي ذاتي ملڪيت قومي سطح تي مقامي زميندارن ۽ جاگيردارن جي ھٿن ۾ محفوظ ٿي ويئي معاشي نظام مغلن جي زماني وارو ساڳيو رھيو.
ارڙهين صديءَ ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپني جي اچڻ وقت ان طاقتور عمل مان ھڪ زبردست ڦرلٽ جي شروعات ٿي چڪي ھئي. جنھن پوءِ ھڪ واپار جي شڪل ورتي، ان استحصال کي لڪائي ڇڏيو. خشڪ بندرگاهن کان ٿيندي ھڪ وڏي ڌاڙي ۽ چوري جي شڪل وٺي برطانيا جي سرمائيداري ۽ صنعت ڪاري جي ترقي ۾ ظاھر ٿي. برطانيه جي سرمائيداراڻي ترقي، ڦرلٽ ان عمل کانسواءِ ممڪن ئي نه ھئي اھڙي ڳجھي ڦرلٽ جو نتيجو اھو نڪتو ته بنگال جو پورو جو پورو زرعي شعبو ھڪ صديءَ ۾ ويهجي ويو. اھو برطانيه جو واپاري سرمايو ئي ھو جيڪو ھندستان مان لڏي برطانيا جي صنعتي ترقيءَ جو بنياد وجھڻ ۾ ڪامياب ويو. درآمدات اڃان ان وقت به صنعتي سرمائي جي شڪل مشڪل سان ورتي ھئي جو اھو سرمايو منڊي نما خام مال جي مسئلن کي منھن ڏيئي سگھي.
پراڻن جاگيردارن ۽ زميندارن جي تعاون کان سواءِ مٿين عملن مان ڦرلٽ ممڪن نه ھئي، ائين جيڪي اڳ مغلن جا ٽيڪس ڪليڪٽر ھئا. اھي حڪمت عملي تحت رات وچ ۾ ڦري انگريزن جا نواب ۽ ٻاھرين استحصالي قوتن جا پگھار دار بڻجي پيا.
برطانيا جو مقصد مغلن جي پراڻي جاگيردار انتظاميه جي جڳھه تي ھڪ نئين استحصالي پر واپاري طبقي ٽيڪس ڀريندڙ آبادگار ھاري طبقي کي ٺاھڻ ھو .پراڻي مغلن جي جاگيردارن کي برطانيا شھنشاھت جو سرمايي جو زرخريد غلام يا ماتحت بنائڻ هو. زميندار ۽ جاگيردار يا ڪڙم قبيلي جاتي_ورنا زمين جي مالڪي جي نظام کي ڊاھي رياست ۽ آبادگار جي تعلق کي مظبوط بڻائڻ ھو. بمبئي مدراس ۾ جاتي_ورنا نظام جي جڳھه تي زمين تي ٽيڪس گڏ ڪرڻ جو مالياتي يونٽ منظم ڪرڻ ۽ ھڪٻئي جي سھڪار سان رياست ۽ ھارين جي وچ ۾ ھڪ بنياد مھيا ڪري ڏيڻ هو.
انگريزن 1794ع ۾ زميندارن کي ھارين کان ٽيڪس جو نوي سيڪڙو مقرر ڪري زميندارن کي ھارين کان بي دخل ڪرڻ جو حق ڏنو. ٽيڪس اگھه پنھنجي مرضيءَ سان وڌائي ڇڏيا، زميندار ھارين جي مسئلي ۾ پاڻ ئي جج ٿي فيصلو به ڪرڻ لڳا. ان نتيجي ۾ جيڪي ھاري ڪڙمي بڻجي ويا، انھن کي به ڪي حق نه ھئا. زميندار رات وچ ۾ زمينن جا مالڪ بنجي ويا جيڪي ھاري اوئلي نظام ۾ مالڪ ھئا اھي ھن ائڪٽ ۾ رات وچ ۾ ڪمزور ۽ بي دخل ٿي ڪڙمي بڻجي ويا. ھارين جن کي صدين کان موروثي طور تي مالڪي ھئي. هينئر سواءِ ڪنھن حق جي زميندار جي خواهش ۽ حڪم تي بي دخل ٿيڻ لڳا، ھاري مالڪن مان ڦري زميندار جا زرخيز غلام بڻجي ويا ۽ نه کيڙڻ جي صورت ۾ زميندار پنھنجا ھاري بيھاري پوکي ڪرائڻ لڳا. بنگالي زميندار مغلن جي آخري دور ۾ زميندار وارو ڪردار ادا ڪرڻ لڳا. زميندار نه رڳو زمين کان ٽيڪس وصول ڪرڻ لڳا پر تاريخي طور تي ھڪ ڄور بڻجي ھارين جي رت چوسڻ لڳا. ائين زميندارن مان ننڍا زميندار ٽيڪس گڏ ڪندڙ ھزارين تعلق ۾ چيف زميندار ھارين مٿان عذاب ٿي ڪڙڪي پيا. ائين 1828ع جي ايڪٽ تحت جيڪي به غيرآباد زمينون زميندارن جي علائقن ۾ چراگاھون، ٻيلا ۽ وسنديون رياست جي ملڪيت ۾ ھيون انھن جون من پسند ذاتي ملڪيتون بڻجي ويون.
ھندستان ۾ واپارين، سرمائيدارن، انگريزن سان ملي سرمائي جي سيڙپ سان زمينداريءَ جا لقب ۽ کاتا وٺي مقاطعي تي زمينون خريد ڪري ھارين کي بي دخل ڪري غلام بڻائي قرضي ۽ محتاج بڻائي ڇڏيو. ھندستان جي مٿئين طبقن جو سرمايو جيڪو صنعت ڪاريءَ ۾ لڳڻ گھربو ھو، اھو سرمايو زمينن ۾ لڳائي فطري طور ھڪ طبقي جو بنياد وڌو ويو. جيڪو ويھين صديءَ تائين انگريزن سان وفادار رھيو ۽ ان کان پوءِ به برطانيا سرڪار جو مضبوط اتحادي ٿي اڀريو.
ٻه سئو سالن جي ھندستان تي انگريزن جي حڪمرانيءَ ۽ پنجھتر سالن کان پاڪستان جي ديسي حڪمرانن منظم طريقي سان جاگيرداري ۽ بيٺڪي راڄ قائم ڪري ساڳيو نظام جاري رکيو آهي ڪجهه به تبديل نه ٿيو آهي، ساڳي غلامي جاري آهي. البتا غلامي نون حڪمرانن ھيٺ آھي. زمين جو نظام ساڳيو آهي ۽ هاري ساڳيا آهن. جيڪڏھن ڪجھه تبديل ٿيو به آهي ته صرف آقا تبديل ٿيا آھن ۽ غلامي ساڳي آهي. هاري ساڳي طبقي جا غلام آهن.