جاگيرداري نظام مان جان ڪيئن ڇٽندي!
جاگيرداري سماج يورپ جي وچ واري دور منجھان ڦٽي نڪتل آھن. جڏھن وقت جا بادشاهه پنھنجن پسنديده ڪمدارن ھارين کي نوابن جا لقب ۽ خطاب عطا ڪري يا فوج ۾ خدمتن عيوض جاگيرون انعامن ۾ عطا ڪري ڏيندا ھئا. موٽ ۾ جاگيردار بادشاھن جي حڪمن ھيٺ غلامن ۽ ھارين کان زمينون کيڙائي، کانئن اطاعت ڪرائي، عظمتون ڳڻائي ۽ سخت پورھيو ڪرائي، پيداواري اپت مان حصيداري ۽ فوجي خدمتن عيوض جاگيرون حاصل ڪندا هئا. فتح ٿيل علائقن ۾ بادشاھن جو اثر رسوخ گھٽ ٿيڻ ۽ زمينون انعام طور ڏيڻ سبب جاگيرداري سماج ٺھڻ سڌو نتيجو ھئا.اهي انتظامي طور صدين کان خانداني ۽ مورثي تسلسل ۾ ھلندا رھيا آھن ان جي ابتڙ ايشيائي سماجن ۾ خود انحصار هاري، گذر سفر جي سطح تي پيداوار، ڳوٺن جي ملڪيت هيٺ زرخيز زمينن، ايشيائي پيداواري طريقن ۾ جاگيرداري سماج قائم ٿيا. ھندستان ۾ جاگيرداريءَ جي شروعات ھونئن ته ڪُشن بادشاهت ٻي صدي عيسويءَ ۾ وچ ايشيا مان متعارف ڪرائي. پر جاگيرداري، تعلق داري، زمينداري، سرداري، ديش مکي، وڏيرائپ ۽ چوڌراھپ وغيره مختلف معنائن مان ٿيندي ھاڻي خاص ڪري 1947ع کانپوءِ زمين جي ملڪيت، سياسي طاقت، خانداني دٻدٻي، پيري مريديءَ، ذاتپات، ڌن دولت يا قبائلي سردارين جي واضع شڪلين ۾ اڄ به مختلف صورتن ۾ موجود آھي.
گھڻن جو خيال آھي ته جاگيرداريون قانوني لکتن ۾ بادشاھن جي بادشاھي پروانن ۽ فرمانن يا ڪمدارين جي شڪلين ۾ ھاڻي موجود نه آھن. ٻين جو خيال آھي ته جاگيرداري سياسي عدم مرڪزيت، حڪمران طبقن جي خاصيتي، سياسي - اختياري طاقتن ۽ پورھئي جي استحصالن ۽ ظلمن جي شڪلين ۾موجود آھي. ڪيترن ئي جاگيردارن کي توڻي جو ھينئر رياست طرفان ڪي زمينون عطا ڪيل نه آھن نه ئي کين رياست طرفان ڪا پگھار يا انعامن ۾ علائقا ڏنل آھن. پر اھي سياسي طاقت ۾ پاڻ علائقي جي انتظاميه ۽ رياستي ادارن سان پھچ ۽ پنھنجن علائقن جا بي تاج بادشاهه بڻيل آھن. ڪيترن وٽ پنھنجون ذاتي ڪيٽيون، بنگلا، مال ملڪيتون، واٺن جا لشڪر ۽ بيرحم طاقت ۽ ان جو ڏھڪاءُ ڦھلائڻ جي طاقت رکن ٿا. مسعود خدرپوش 1948ع ۾ اختلافي نوٽ ۾ لکيو ته گڙنگ جاگيردارن کي لاتعداد نوڪر چاڪر، ڀلا ڍڳا، سٺا گهوڙا ۽ مينهون ڌاريل هونديون آهن. شڪار، ڏيکاءَ دٻدٻي ۽ قيمتي گاڏين رکڻ جو شوق هوندو اٿن. کائڻ پيئڻ ۽ پهرڻ ۾ شاهه خرچ،آرام پسند، سندس بيڪار قسم جا جنسي شغل هوندا اٿن. هو ڪوڙي ڏيک ۽ نماءَ تي پنهنجي آمدني ۽ توانائيون خرچ ڪندا آهن ۽ عورتن ۾ دلچسپي هوندي اٿن. شراب نوشيءَ ۽ مهانگيون وسڪيءَ جون بوتلون روزانو پارٽين ۾ پيئندا ۽ خالي ڪندا، واندن کي گهرائي پنھنجي تعريف ڪرائيندا آھن.
ھينئر به سنڌ جي جاگيردار _ وڏيرڪي طبقن جون موقع پرستيون ويڪائو ڪردار ۽ سھولتڪار طبقاتي خصوصيتون ساڳيون آھن، جيڪي انگريزن جي زماني ۾ ھيون. ھارين ۽ ڳوٺاڻين آبادين ۾ غربتون، پسماندگيون، غذائي کوٽ، بي زميني، غير رسمي پورھيا، اڻھوند، بيروزگاريون، جھالتون، صنفي غلاميون، لاقانونيتون، ظلم، استحصال سندن مقدر بڻيل آھن. وڏيرڪيون ۽ قبائلي برادريون، پيريون مريديون، گاديون، نوابن سردارن جي رعايا ۽ وڏيرڪيون سياسي پارٽيون يا قبائلي ۽ جاگيرداري خاصيتون پنھنجي بي رحم استحصال، جبر ۽ غير انساني روين واريون سوچون ھن سماج ۾ اڄ به موجود آهن.
جاگيرداري، سنڌ ۾1847ع کان ھڪ عام لقاءُ ھو. ائين جيئن پٿر ۽ روايتي خوراڪ پيدا ڪندڙ سماجن جا لقاءُ عام ٿيندا آھن. اھڙي طرح سڀني سماجن ۾ تبديلن جا رجحان ۽ لاڙا مختلف ھوندا آھن. قبائلي سماجن جون جوڙجڪون طبقاتي۽ عام لقاءُ ھونديون آھن. قبيلائي نظامن ۾ پيداواري عمل پيسٽرول يا چراگاهن تي يا ڪن حالتن ۾ زراعت ۽ چوپايو ڌڻ پالڻ تي ٻڌل ھوندا آھن. زراعت جي وڌڻ ۽ صنعتڪاري عملن جي نتيجي ۾ ۽ ھڪ جڳھن تي سيٽل ٿي رھڻ ۾ خانه بدوش لاڏائون قبيلن ۽ سردارن پوکي ۽ زراعت مان اضافي پيداوار حاصل ڪري، قبائلي برابريءَ تي ٻڌل سماج جوڙي ڇڏيا آھن. ڪجھه سردارن جو قبائلي پيداواري عملن منجھان ڦٽي نڪرڻ اوس نتيجو ھوندو آھي، اھڙا سماج پنھنجي قبيلن جي رشتن ناتن ۾ جڙيل ھوندا آھن. ڪجھه سماج رشتن ناتن مان اڀري قبائلي سماجن جي شڪل وٺندا آھن. اھڙن سماجن ۾ پيداواري عمل سھڪاري ۽ پورھئي جي ورھاست برابر گھربل ھوندي آھي. اھڙي ورھاست مادراڻي ۽ پدراڻي اثر ھيٺ يا ٻنھي رشتن ناتن ۾ جڙيل ھوندي آھي، شاديون مرادون، مال ملڪيتون، ورھاستون مختلف ٿي سگھن ٿيون. پر اھڙا سماجي لقاءُ ھر جاءِ تي عام آھن.
ان جي مقابلي ۾ جاگيرداري سماج عام لقاءُ نه آھن. پر ان ۾ استحصال ۽ غلاميءَ جي شڪل عام لقاءُ ھوندا آھن. جاگيردار پادري، ملان، پنڊت ۽ سپاھه سميت ھارين ۽ فني ڪاريگرن جي پيدا ڪيل اضافي پيداوار تي گذارو ڪندا آھن. جاگيرداري سماج داخلي ۽ خارجي عنصرن تي دارومدار رکندڙ مختلف شڪلين ۾ سماج ھوندا آھن. ان جون به مختلف نوعيتون ۽سندن جانشينون به تبديل ٿينديون رھنديون آھن. خصوصيتون عام نوعيت جون ٿي سگھن ٿيون ۽ علائقي پسمنظر ۾ مختلف به ٿي سگھن ٿيون ان ۾ عام لقاءُ ۽ مختلف علائقن ۾ مختلف رجھان ٿي سگھن ٿا.
زمين ۽ زراعت جاگيرداري سماج ۾ فيصلا ڪن ڪردار ادا ڪندا آھن. خاص ڪري زمين جي ورھاست ۽ زراعت جي پيداوار مختلف خطن ۾ مختلف ھجي ٿي، جاگيرداري نظامن جي خصوصيتن ۾ ھڪ وڏيرڪي طبقي ۽ غلام کيڙيندڙ جو ھجڻ اھم خصوصيتون ھونديون آھن. زميندار ھارين جي اضافي پيداوار جي شڪل ۾ سماجي مذھبي ۽ سياسي طريقن سان معاشي استحصال ڪندو آھي. زميندار - ھاري اھم پيداواري تعلق، استحصال، ڪنٽرول ۽ منافعو اھم عنصر ھجن ٿا. ان جون شڪليون مختلف ٿي سگھن ٿيون جيئن ھاري _ ھاريءَ جي غلاميءَ واري شڪل. زراعت، ھٿ جو ھُنر، پيداوار، تجارت، شھري آباديون وغيره مختلف شڪلين ۽ جوڙجڪن ۾ بيھارن ٿيون، ھاري گھڻو ڪري گذر سفر جيترو ئي پيدا ڪن ٿا. ان کان قطع نظر ته اھي غير رسمي پورھيو ڪن ٿا يا مارڪيٽن ۽ منڊين تائين کين رسائي آھي، امير ۽ غريب ھارين ۾ فرق اھم نه آھي پر کيڙڻ جا طريقا، زمين جي پيداواري صلاحيت، اپت ۽ ان فرق ۾ اھم ڪردار ادا ڪن ٿا.
انگريزن کان اڳ زمين جو ڪنٽرول ۽ پيداواري وسيلن تي ڪنٽرول لوڪل ھو، سماجي غلامي ھئي سماج استحصال ھو پر گذر سفر ۾ خود ڪفيل ھو. اضافي پيداوار ھئي سماجي غلامي ۽ طبقاتي تفريق عام ھئي. تجارت ۽ شھرن ۾ آبادين جي گھٽجڻ، ناڻي جي گردش ۾ ڪمي، رياستن طرفان ٽيڪس ۾ اُڳاڙي ۽ طاقت جا ننڍا بلاڪ ٺھڻ جي نتيجي ۾ جاگيرداري ڍانچن ۾ سماجي ۽ فڪري تبديليون رونما ٿيون آھن. بادشاھن زمينون انعامن ۾ ڏئي ان کان ٽيڪس اوڳاڙي ڪرڻ لاءِ نه رڳو ھارين کي بيدخل ڪرڻ مزدور بنائڻ جھڙا اختيار حاصل ڪيا. پيداواري نظام وسيلن تي ڪنٽرول ڪري ھارين کي پيداوار کان الڳ ڪري بيھاري ڇڏيو. اهڙيءَ طرح ملڪيت ۽ ٽيڪس جي تبديلين جي نتيجي ۾ نوان طبقا انگريزن جي زماني ۾ وجود ۾ آيا.
جاگيرداري نظام غير انساني نظام ۽ سماج آھي. سڄي دنيا جي عوام ان جي خاتمي لاءِ جدوجهد ڪندي، زميندارن ۽ جاگيردارن کي پنھنجو دشمن سمجھندي، زميني، زرعي ۽ صنعتي سڌارا آندا آھن. اھا چارآگسٽ 1789ع جي رات ھئي، جڏھن ھارين، غلامن ۽ پيرس جي قيدين عوام دوست نمائندن سان ملي قومي اسيمبليءَ ۾ اعلان ڪيو. “سواءِ ڪنھن بحث مباحثي جي ھي اسيمبلي وڏي جوش، جذبي ۽ قانوني طريقي سان سڀني جاگيردارن جي حقن جي تلافي ۽ معاوضي ڀرڻ کانسواءِ، جيڪي به ماڻھو جاگيردارن جي ذاتي غلاميءَ ۾ هئا انھن کي آزاد ڪري ٿي. ان سان گڏ سڀني لاءِ ٽيڪس ۽ سزائن جي برابري ۽ سرڪاري آفيسن ۾ داخلا جي برابري، خريداريءَ جا حق منظور ڪري، عبادت جي آزاديءَ جو اعلان ڪري ٿي.” ائين فرانس جاگيرداريءَ جو خاتمو آندو.
چين، 1949ع ۾انسان دشمن طبقاتي ڪردار آڌارَ سخت مزاحمت ۽ لکين ھارين جي قربانين عيوض جاگيردارن جو ٿوري عرصي ۾ خاتمو ڪري سماجي ۽ معاشي تبديليون آنديون. جاگيردار طبقن کي ڀڄڻ تي مجبور ڪيو ڪجھه علائقن کي ڇڏي زمينون جاگيردارن کان واپس گڏيل ملڪيت ۾ آڻي سماجي برابري جي شروعات ڪئي. ماؤزي تنگ ھاري تحريڪ تي ويساھه رکندي اعلان ڪيو ته پرامن زميني سڌارن ذريعي ھارين کي جاگيردارن جي ظلم ۽ استحصال کان نجات ملڻ، اڻ ٿيڻي ڳالھه آھي. جاگيردارن کي زمينن تان زبردستي بيدخل ڪرڻ کانسواءِ ڪو چارو نه آھي ھينئر چين جي زراعت ۽ زمين جي مالڪي چيني عوام وٽ آھي. چيني عوام ڇھه سيڪڙو پيداوار لائق زرعي زمين ھوندي دنيا جي 22 سيڪڙو آباديءَ جي خوراڪ جون ضرورتون پوريون ڪري ٿو. اٽڪل اسي ڪروڙ ماڻھن کي غربت، بک، بدحاليءَ ۽ پسماندگيءَ مان نجات ڏياري چڪو آھي.
اوڀر بنگال 1940ع جي لينڊ ريفارمز ڪميشن زمينداريءَ نظام جو خاتمو ڪيو. 1951ع جي لينڊ اڪيوزيشن ۽ ٽينسي ايڪٽ تحت جيڪي کيڙيندڙ ھئا تن کي سڌي زمين اڪثريت مالڪي ۾ ويئي ۽ زمينداري نظام جو خاتمو آيو، پيداوار ۾ اضافو ٿيو. 1967ع ۾ سڌارا آڻي زمينون ڏھه لک ھارين ۾ ورھائي ھارين جي زندگيءَ جي معيارن ۾ 30 کان 50 سيڪڙو اضافو ڪري ڇڏيو. ساڳين بنگالي سياسي اڳواڻن 1970ع جي چونڊن ۾ باقي پاڪستان ۾ زميني سڌارا آڻڻ جو واعدو ڪيو هو. بدقسمتي سان، انهن کي 1971ع ۾ اولهه پاڪستان جي زميندارن ۽ سالارن سندن سياسي اقتدار ۾ حصو ڏيڻ کان انڪار ڪيو. نئين ملڪ ۾ ھاڻي جاگيردار ۽ طاقتور سالار نه آهن. ھاري جاگيردارن جي استحصال کان آزاد آھن، سڀ کان وڌيڪ قابل ذڪر ۽ ڪامياب زميني سڌارا ھندستان جي رياست ڪيرالا ۾ پڻ ٿيا، اولھه ويٽنام ساڳيا لينڊ سڌارا آڻي چاليھه لک ھارين سميت اسي لک ماڻھن جو ڀلو ڪيو. جاگيردارن جو ڪنٽرول گھٽائي سخت مزاحمت ھوندي، انقلاب دشمن زميندارن جو خاتمو ڪيو ويو. زمين جي ورھاست، تبديلي، ليز ۽ مقاطعي جي قانون ۾ تبديلي آڻي ڇڏي. ويٽنام چانور ايڪسپورٽ ڪندڙ دنيا جو سڀ کان وڏو ملڪ بڻجي ويو آھي.
روس ۾ 1905ع کان وٺي 1917ع جي لينڊ ريفارمز جي نتيجي ۾ زمينن جو ڪنٽرول رياست جي گڏيل ملڪيت ۾ آندو ۽ ھارين جي مسئلن کي منهن ڏيڻ ۾ نسبتن ناڪام ويا. ھاري زمينن کي ننڍن ٽڪرن ۾ ورھائڻ چاھين پيا پر انقلابين ان کي عوام جي پاران گڏيل ملڪيت ۾ وٺڻ جا حامي ھئا سٺ سيڪڙو ھاري زمين تي رھندا ھئا. پيدواري طريقا غير صلاحيتي هئا، ڍڳن ۽ گھوڙن سان فصل پوکيندا ھئا، خوراڪ به گھربل مقدار ۾ اپت ڪري نه سگھندا ھئا پنھنجي خاندان ۽ شھري خوراڪ جون ضرورتون به مشڪل سان پنجاھه سيڪڙو آباديءَ جي گذر سفر جيترو پيدا ڪري سگھندا ھئا. گڏيل فارمنگ ھارين جي پوکيءَ کان بھتر نه ھئي ڪامريڊن کي شھرن ۾ فيڪٽري ۾ ڪم ڪندڙن لاءِ گھربل خوراڪ جي ضرورت ھئي لينن زمين جي ذاتي ملڪيت ختم ڪري ان جي وڪري، ليز ۽ مقاطعي تي پابندي ھڻي ڇڏي. لينڊ ريفارمز ڪري زمين کي حڪومتي ڪنٽرول ۾ آڻي پورھيت جي ڪنٽرول ڏئي کيڙڻ لاءِ مھيا ڪري ڏني ۽ روسي ھاري آزاد ٿي ويا.
جاگيرداري نظام پيداوار ۽ زمين تي اڻ برابر مالڪي، اڻ برابر پيداواري رشتن ۽ لاڳاپن وارو غير انساني سماج آهي مختلف ملڪن ۾ جاگيرداري نظامن جو خاتمو ٿيو آھي. اھو خاتمو صرف ۽ صرف مظلوم طبقن جي مزاحمت کان سواءِ اڻ ٿيڻو آھي. مزاحمت پنھنجي خطي ۾ ڪڏھن ۽ ڪيئن ٿيندي؟ اھو سوال تاريخ طئي ڪندي.
Daily kawish, November 25, 2021