3
”مون کي دل کولي روئڻ ڏيو. مان رڳو پنھنجن وٽ روئي سگھان ٿي. ھنن آڏو مون ڪڏھن به ڳوڙھا نه ڳاڙيا آھن. پو مون کين ڏيکاريو آھي ته مون کي ساڻن نفرت آھي.“
مون کي ان جاءِ تي آئي ٻه ڏينھن ٿيا ھئا. پر مون اڃا ڪنھن سان به دوستي نه ڪئي ھئي، ڇو ته ٻيون قيدي عورتون مون سان رکائيءَ ۽ شڪ واري ھلت ھلنديون ھيون.
اُن ڏينھن رات جي مانيءَ کانپوءِ، کوليءَ ۾ اوچتو ڪنھن راڳ جا ٻول ٻڌڻ ۾ آيا. ھڪ مائيءَ راڳ ڳائڻ شروع ڪيو ۽ ٻيون سڀ گڏجي، ڌيمي سُر ۾، ساڻس سُر ملائڻ لڳيون. ’ب‘ به ڳائڻ لڳي. مون حيرت سان ڏٺو. سندس گھاوَن سان چُور جسم ۽ مُنھن کي ڏسي، مون کي کانئس ڏک ڀريا ٻول ٻڌڻ جي اميد ھئي، پر اُنھن چپن مان دل اُڀاريندڙ گيت ڦُٽي رھيا ھئا. اھڙا گيت، جن جو مان تصور به ڪري نه ٿي سگھيس. ھوءَ لوھه جي سيخن کي ٽيڪ ڏيئي، اسان ڏي مُنھن ڪري، ليٽي پيئي ھئي ۽ جولاني آواز ۾ ڳائي رھي ھئي. ھن جا ڦَٽيل ھٿ گيت جي تار سان ھيٺ مٿي ٿي رھيا ھئا. جڏھن ھن ڏٺو ته منھنجون اکيون روئي روئي ڳاڙھيون ٿي ويون آھن، ته ھن مون کي چيو،
”گڏجي ڳائڻ چڱو آھي، تون ايتري اداس ڇو آھين؟ ھاڻي روئڻ ڇڏ ۽ اسان سان ملي ڳاءِ.“
ڇوڪريون واري سان پھرو ڏيئي رھيون ھيون. جڏھن سنتري ويجھو پئي آيو ته سڀني گانو بند ڪري پئي ڇڏيو، ۽ پاڻ ۾ ڳالھيون ڪرڻ ٿي لڳيون. ھي گيت ڪافي ڊگھو ھو، ۽ اُن جو سُر اتر جي ھڪ موسيقار ٺاھيو ھو، ۽ اُتي اُن کي ”اميد جو نغمو“ چوندا آھن. ان کان پوءِ مون کي روئڻ جي سگھ نه ٿي. مون محسوس ڪيو ته اُن قيد ۾ منھنجي ھلت نه پئي ٺھڪي، ڇوته اُتي ته اميد ڀريو ماحول ھو.
مان ان وقت وڌيڪ حيران ٿي ويس، جڏھن ڏٺم ته ’ب‘ ان گيت کي به بر زبان ياد ڪرڻ ڪرڻ جي ڪوشش ٿي ڪري. سندس دل زندگيءَ جي محبت سان ٽمٽار ھئي. مون کي مٿس ڀروسو ٿيڻ ٿيڻ لڳو، ۽ سندس ھر سوال جو جواب ڌيرج سان ڏيڻ لڳيس.
ٻئي ڏينھن صبح جو وري اسين ڳالھيون ڪرڻ لڳيوسين. مون ھن کي پنھنجي ڪھاڻي ٻڌائي. مون جڏھن پنھنجي مڙس جو نالو ورتو، ته حيران ٿي ويئي، ۽ يڪدم پڇيائين.
”ڇا چيئي، نِگويِن وان تُروئي؟ ڇا تون ان شخص جي زال آھين، جنھن ميڪنمارا کي ذري گھٽ ماريو ھو!“
”ھا، مان اُنھيءَ جي ئي زال آھيان.“
”ڇا اھو صحيح آھي ته ھن دريءَ مان ٽپو ڏنو ھو، ۽ سندس ٽَنگ ڀڄي پيئي آھي!“
”ھا، مان ساڻس اسپتال ۾ ملي آئي آھيان.“
”او خدا!“ ھن رڙ ڪئي، ۽ مون کي پنھنجائيءَ وارين نظرن سان ڏسڻ لڳي. ھن جا سُڄيل ھٿ منھنجي ڪُلھن تي ٿپڪيون ھڻڻ لڳا، ۽ ھوءَ چئي رھي ھئي.
”گذريل سال جڏھن ميڪنمارا اولاھين زون جي پڙتال پئي ڪئي، ته ان وقت به ھو موت کان بچي ويو ھو، ۽ سندس بچاءَ جو ھوائي جھاز حملي جي مُنھن ۾ اچي ويو ھو. ھن ڀيري به ھو مرندي مرندي بچيو آھي. جيتوڻيڪ تُروئيءَ ھن کي مارڻ ۾ ڪامياب نه ٿيو آھي، پر تڏھن به ھو يانڪي موت جي خوف ۾، ڏڪي رھيو ھوندو. ھاڻي جنھن ماڻھوءَ کي پڪڙيو اٿن، ان ٻڌايو ته آخر پوليس بارودي سرنگ ڳولي ورتي. ھنن ڪانگ لائِي پل جي آس پاس سڄو پَٽ بارود جي تلاش ۾ نوسيو، پر کين پُل تان لنگھڻ جي ھمت نه ٿي. ميڪنمارا کي ھڪ ھيليڪاپٽر ۾ تان سُونِ ھَٽ جي ھوائي اڏي کان ري پبليڪن اسپتال آندائون، جتان ھو وڏو چڪر ڪري آمريڪي سفارت خاني ۾ پھتو. تُروئيءَ ھڪ ڪاروائيءَ سببان کيس ڪُوئي وانگر لِڪي وڃڻو پيو.“
اھا خبر يڪدم سڀني قيدين تائين پھچي ويئي ته تُروئيءَ جي زال کولي نمبر 4 ۾ موجود آھي. اسان جي کوليءَ جي آمھون سامھون واريءَ کوليءَ مان ھڪ زوردار آواز آيو.
”ٻُڌو اٿئون ته ڀيڻ تُروئي (ڪوئِينِ) اِتي آھي؟ ڇا اُھا آھي، جنھن کي ھلڪي نيري رنگ جو بلائوز پاتل آھي!“
”ھا، مان ئي آھيان.“ مون جواب ڏنو.
”تون خوش آھين؟ ھنن توکي ماريو ته ناھي؟“
آواز ڪنھن وڏيءَ عمر واريءَ عورت جو ھو.
مون چيو، ”اڃا ته نه ماريو اٿن- اڃا پڇا ٿا ڪن ۽ ڌمڪائڻ جي ڪوشش ٿا ڪن-“
”اسان ھتي جيل ۾ تُروئيءَ بابت گھڻو ڪجھ ٻُڌو آھي. کيس سڃاڻڻ وارن قيدين کان سواءِ پوليس وارا به سندس ثابت قدميءَ جون ڳالھيون ٿا ڪن- جيتوڻيڪ ھنن ھزارين فوجي پھري تي لڳايا، پر تڏھن به تُروئيءَ سُرنگ ھڻي ڇڏي ۽ اُھو ڌاڙيلن جو سردار مرندي مرندي بچي ويو-“
”ڌيءُ تنھنجي عمر گھڻي آھي؟“
”وِيھ سال.“
”توکي ڪنھن شيءِ جي ضرورت ته نه آھي؟“
مون کي سمجھ ۾ نه آيو ته ڪھڙو جواب ڏيان. ايتري ۾ ھڪ قيديءَ چيو، ”ھيءَ ته ھٿين خالي آئي آھي. ھن کي ڪنھن به شيءِ آڻڻ جي مُھلت ئي نه مِلي-“
منجھند جو ڪوٺين جا در کوليائون، ته جيئن قيدي ماني کائي اچن. وجھ ڏسي، ڪيترن قيدين مون کي شيون ڏنيون- ڪپڙا، ڪمبل، مڇرداني، ڏندن جو برش، ميوا ۽ ٻيون روزاني استعمال جون شيون. مانيءَ تي ڪيتريون عورتون وڙھي پيون. ھر ڪنھن مون کي پاڻ سان وٺي وڃڻ ۽ ماني کارائڻ پئي گھُري. اُنھيءَ ھمدرديءَ سان منھنجي دل وڏي ٿي ويئي. ائين لڳو ڄڻ گھڻي وقت کان پوءِ مان سَڳن مائٽن سان ملڻ آئي ھجان. ڀيڻ ’الف‘ منھنجي ڀرسان ويٺي ھئي. ان منھنجي ڪَن ۾ چيو، ”توکي ڪا شيءِ کپي! ڪا پريشاني ته ڪين اٿئي؟ ڪا اھڙي ڳالھ ھجي ته، اسان تنھنجي حفاظت ۽ مدد ڪريون. اسان توکي خوش رکڻ ٿيون چاھيون، جيئن تُروئيءَ کي آٿت ملي.“
ھن چيو، آءٌ تُروئيءَ سان ملي آھيان-“ اھو ٻڌندي ئي، مان بيتابيءَ مان پڇڻ لڳيس، ” تون ھن کي ڪٿي ملينءَ- ھن جي حالت ڪيئن ھئي؟“
ھوءَ چانورن جو گرھه ڳِھي، آھستي چوڻ لڳي-
”جڏھن دريءَ مان ٽپو ڏيڻ کان پوءِ ھن جي ٽَنگ ڀڄي پيئي، ته ھنن کيس ڏاڍو ماريو. اُنھيءَ ئي شام جو کيس چُورن اسپتال جي وارڊ ۾ داخل ڪيائون. اسپتال جي قيدي عورتن ۽ مون ھڪ ماڻھوءَ کي کڄي ايندي ڏٺو، جنھن جو منھن تائين سڄو جسم ڪمبل سان ڍڪيل ھو. سپاھين ھن کي اسان جي دروازي جي سامھون ليٽايو. ھو اڃا نوجوان ھو . ھن جي عمر مشڪل سان وِيھ سال ھئي.“
”اسان سندس پھريدار کان خبرچار وٺڻ جي ڪوشش ڪئي، پر اُن فقط ايترو ٻڌايو ته ’ھي اھو شخص آھي، جنھن ميڪنمارا کي مارڻ جي ڪوشش ڪئي آھي-‘ اھو ٻڌي اسين سندس ٽھل ٽڪور ڪرڻ لاءِ ڊوڙيون سين پر پوليس اسان کي ماري پوئتي ھٽائي ڇڏيو. نيٺ اسان ھڪ کي موڪل ملي ويئي- اُن اُنھيءَ نوجوان سان ڳالھائڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ھو بيھوش ھو. ھن جون اکيون بند ھيون ۽ سندس ساھه سُتل ماڻھوءَ وانگر آھستي ھلي رھيو ھو. ھن جو پھريدار وارڊ جي سنتريءَ جو انتظار ڪري رھيو ھو، جيڪو ماني کائڻ ويو ھو. سنتري ڪُنجي کڻي آيو ۽ نوجوان کي ھڪ ڪوٺيءَ ۾ بند ڪري ڇڏيائون. اُنھيءَ ئي رات جو نوين وڳي پوليس وارا گاڏي وٺي آيا ۽ کيس ڪنھن ٻئي ھنڌ وٺي ويا. اسان ان جي سبب پڇڻ لاءِ گيٽ تي بيٺل سنتريءَ کي چوريو، ته ھو ڪنڌ ڌوڻي چوڻ لڳو ته ”ھي ويٽ ڪانگ ته وڏا خطرناڪ آھن. منجھد جو ڀڄڻ لاءِ ھن دري مان ٽپو ڏنو ۽ پنھنجي ٽَنگ ڀڃي وڌائين. اسان جو خيال ھو ته ھاڻي ھو ھتي ڪجھ ماٺ ڪري ويھندو، پر اڄ شام جو جيئن ئي اسان ڪوٺيءَ جو در کوليو، ته عجيب لقاءُ ڏٺوسين- ھو پنھنجون پٽيون پيو کولي ۽ ڀڄڻ لاءِ ڪوشش پيو ڪري! ان ڪري ھاڻي کيس اھڙي جاءِ تي موڪليو اٿن، جتي سخت نظرداري ٿيندس. جيڪڏھن ھو ڀڄي وڃي ھا، ته اسان کي به جيل وڃڻو پوي ھا-‘
ٻه ڏينھن پوءِ، اسان کي سندس اُنھن پھريدار پوليس وارن سان ملڻ جو وجھ مليو. اُنھن تُروئيءَ جون اسان کي ڪي ڳالھيون ٻڌايون. ’جنھن رات کيس چُورن اسپتال جي پھرينءَ قيد ڪوٺڙيءَ مان ٻئي ھنڌ موڪليو ھئائون، اُن رات اڌ رات جو پڇا ڪندڙ بدمعاشَ اُتي جاچ ڪرڻ آيا. جڏھن ھُنن ھڪڙي ئي ڏينھن ۾ ٻه ڀيرا ھن جي ڀَڄڻ جو ٻُڌو، ته سندن مُنھن لھي ويا. تُروئيءَ جي ھڪ ٽَنگ ڀڄي پيئي ھئي. ھن جا ٻيئي ھٿ ھٿڪڙين ۾ جڪڙيل ھئا. ظالمن جي مارڪُٽ کان سندس جسم چُور چُور ھو، پر سندس حوصلي ۽ ھمت ۾ اڃا ڪا گھٽتائي نه ٿي ھئي. ھُو بدمعاشن جي ھر ڳالھ جو کُتو جواب ڏيندو پئي آيو، ۽ ھنن ۾ اک ئي نه پئي ٻڏيس. بدمعاشن ھن تي ڪميونسٽن جي ايجنٽ ھجڻ جو الزام لڳايو. ھنن ڪميونزم تي ھر قسم جا بھتان مڙھيا- سندس خلاف ڪميونسٽن جي مددگار، تخريب ڪار ۽ دھشت پسند ھجڻ جا الزام لڳايا.‘ تُروئي اُن جو اھو جواب ڏيندو آيو ته ’ مون سڄي حياتيءَ ۾ ڪميونسٽن کي ڪنھن کي به نقصان پھچائيندي نه ڏٺو آھي. ھوڏانھن يانڪين جي ٽولن جا ٽولا ھتي ايندا پيو ڏسان- سائيگان مٿان سندن جھاز اڏامندا پيا وتن، ۽ ھو اسان جي ماڻھن کي گولين ۽ بمن سان ماريندا ٿا وتن.‘ ان کان پوءِ ھن ڏاڍي سخت نموني ۾ چيو ته ’ان ھوندي به جي اوھان لوفرن مون کي ڪميونسٽن جو ايجنٽ سڏيو، ته مان اُن کي پنھنجي لاءِ عزت سمجھندس- ڪميونسٽ ته ھن مُلڪ جي ڀلائيءَ لاءِ ڪم پيا ڪن- آمريڪي ٽوڊين کي پنھنجي ھلت تي شرم اچڻ گھرجي.‘
ان رات بدمعاشن، پوليس کي سندس ويجھو رھي چوڪسي رکڻ جو حڪم ڏنو، جيئن ھو وري ڀڄڻ جي ڪوشش نه ڪري. ان ڪري پوليس وارا، سندس کٽ جي ڀرسان پھرو ڏيندا ھئا. تُروئي، کين ويجھو ڏسي، سياسي حالتن تي ڳالھائيندو ھو، ۽ کين سمجھائيندو ھو. اُنھن مان ھڪڙو سپاھي تُروئيءَ جي ڏاڍي عزت ڪندو ھو. اُن اسان کي ٻڌايو ته ’جڏھن تُروئي، ھُنن ٺَڳن ساڻ جھيڙو ڪندو ھو، ته سندس آواز ۾ تيزاب جھڙو تيک ھوندو ھو، ۽ سندن ھر ڳالھ جو باھه جي ڄڀيءَ وانگر ساڙيندڙ جواب ڏيندو ھو. پر ھنن جي ھلئي وڃڻ کان پوءِ جڏھن ھو اسان سان ڳالھائيندو ھو ته سندس آواز ۾ ماکيءَ جھڙو ميٺاڄ اچي ويندو ھو-‘
سپاھيءَ ٻڌايو ته ’مان لِڪائي لِڪائي پيئڻ جو پاڻي کيس ڏيندو ھوس ۽ بُت اگھڻ لاءِ کيس ٽوال آلو ڪري ڏيندو ھوس.‘