6
سڀني ماڻھن ڪالھ رات ريڊيو ھَنوئيءَ تان اعلان ٻُڌو ھو ته اڄ رات ساڍي اٺين بجي ھڪ فلم جو اکين ڏٺو احوال نشر ٿيندو. فلم جو نالو ھو. ”نِگوينِ وان تُروئِي ھميشہ زندھه رھندو ھو-“ اُھا فلم اتر جي سئنيما گھرن ۾ ڏيکاري پئي ويئي.
منڍ کان ئي سڀني کي ائين لڳو، ڄڻ ھو خود فلم ڏسي رھيا ھجن- ۽ پنھنجي اکين سان تُروئِيءَ کي قتل جي جاءِ ڏي ويندو ڏسي رھيا ھجن. ٻڌائڻ واري جو آواز ڪڏھن ڏک کان ڀرجي پئي آيو، ته ڪڏھن نفرت کان ٿڙڪيو ٿي. ھو اسان کي فلم جي ڏيکن جو ٻڌائي رھيو ھو- ’تُروئِي ھاڻي اخباري عيوضين سان ٿو ڳالھائي- ھاڻي ڀاڄين جي ٻاري وٽ ترسيو آھي- ھاڻي پنھنجي اکين تان پَٽي ڇِني اڇلائي اٿس-‘
ڪوئيِنِ ٽرانزسٽر ريڊيو جي پيتي پنھنجي ٻانھن ۾ جھليو بيٺي ھئي ۽ ھڪ ھڪ لفظ کي ڪن لڳائي پئي ٻڌائين. ھوءَ پنھنجن اُڌمن کي لڪائڻ جي سخت ڪوشش ڪري رھي ھئي. پر ھن جا لڙڪ سانوڻ جي مينھن وانگر بي اختيار وھندا پئي ويا. وقت به وقت سائيگان جون عيوضياڻيون سڏڪن ۾ پئجي ٿي ويون. ان کان پوءِ پردي تي نظارو بدلجي ٿو- ۽ ريڊيو تي اسان کي ٻڌائڻ وارو ڳالھ کي پوئتي وٺي ٿو وڃي- فلم جو ائين ٺھيل ھئي-
’ھَنوئيءَ جا ماڻھو رات ڏينھن زبردست مظاھرا ڪري رھيا آھن- گھٽي گھٽي مشعالن جي روشنين سان چمڪي رھي رھي آھي- ھڪ جلسي ۾ تُروئِيءَ کي غائبانه بجليءَ جي ڪارخاني جو اعزازي مزور بڻايو پيو وڃي- ”ٿاءِ نِگويِن جي لوھه ۽ رُڪ جي ڪارخاني“ ۾ سڀ کان اوچيءَ جاءِ تي سندس تمام وڏي تصوير لڳائي ويئي آھي- ھڪ اسڪول جي ڪلاس ۾ شاگردن کي سندس داستان ٻڌايو ٿو وڃي- ”ھو اڃا به جيئرو آھي- سڄي اُتر ۾ جڳھ جڳھ تي سندس تصويرون لڳل آھن- جھنگلن، جبلن، ۽ ٻيٽن تائين- سمنڊن کان زمين تائين-“
ھَنوئيءَ کان ٻڌائڻ واري جو آواز اسان ڊزن کن عورتون ۽ مرد ڏکڻ ويٽنام جي آزاد علائقي جي ھڪ ننڍڙي گھر ۾ ٻڌي رھيا ھئاسين. ”تُروئِيءَ سان سمنڊ ۾“ نالي وارو ويڙھو جھاز ڏسجي پيو- سامونڊي لھريون اُن سان ٽڪرجي رھيون آھن. انھن جو آواز ٻڌڻ ۾ پيو اچي- تُروئِيءَ جي نالي تي ٺھيل ھيءُ جھاز ڏينھن رات پنھنجي مادر وطن جي حفاظت ۾ لڳو پيو آھي-
اُنھن ڏينھين اسان جو علائقو ڏکڻ ويٽنام جي عورتن جي ڪانگريس لاءِ وقف ھو. اسان جي چوڌاري بيشمار ريڊيا وڄي رھيا ھئا، جن مان ھاڻي شاعر ’توھُو‘ جو دردناڪ ۽ جذباتي آواز اچي رھيو ھو. ھو پنھنجو گيت ”ياد رکجو!“ ٻڌائي رھيو ھو- اتي پروگرام پورو ٿيو.
ريڊئي بند ٿيڻ سان ئي سائيگان جي عيوضياڻين ۾ جوشيلي گفتگو شروع ٿي ويئي. ھنن مان ھر ھڪ ڪنھن نه ڪنھن ڳالھ تي راءِ ڏيئي رھي ھئي- ”اُتر جا ماڻھو تُروئيءَ سان عزيزن کان وڌيڪ محبت ٿا ڪن-“ تُروئِي ھاڻي سچ پچ ته اُتر جي ڪُنڊ ڪڙڇ ۾ ياد آھي-“ تُروئيءَ جو نالو ۽ سندس ڪم اُتر جي ھڪ ھڪ فوجيءَ، ھڪ ھڪ خلاصيءَ ۽ ھڪ ھڪ ھواباز جي دل ۾ ٻُري رھيا آھن.“
اسان سان ويٺل ڀيڻن مان ھڪ پروفيسر ڀيڻ چوڻ لڳي- ”ھاڻي اسان کي تُروئِيءَ جي موت بابت تفصيل سان ٻڌايو-“
”اُتر وارن وٽ شايد تُروئِيءَ جي موت بابت رُڳي ننڍڙي فلم آھي. ھڪ شاگرد، جنھن جو صحافي ڀاءُ، ’چِي ھوئا‘، پنھنجي ڪلاسين کي ٻڌايو ته ڪن اخبار وارن تُروئِيءَ جي پوئين وقت جون – خاص ڪري جڏھن ھو سندن سوالن جا جواب ڏيئي رھيو ھو، تنھن وقت جون تصويرون ڪڍي ورتيون ھيون. آمريڪي ٽولي اُن وقت ڪيترن غير ملڪي صحافين کي به دعوت ڏني ھئي. ھُنن اِھو اُن اميد تي ڪيو ھو ته گولين ھڻڻ واري دستي جي آڏو اچي، تُروئِيءَ جي ھمت ٽُٽي پوندي، ۽ ھو لاچار ٿي ڏوھه باسي وجھندو. ڪي ڀاڙيتُو اديب ۽ جاسوس ھن کان چيڙائيندڙ سوال ڪري، کيس ڦاسائڻ لاءِ تيار بيٺا ھئا. پر جڏھن ھنن کيس موت جي سزا وارن ڏوھارين جي کوليءَ مان ٻاھر ايندي ڏٺو، ته کين يڪدم احساس ٿيو ته ھو کيس لوڏي نه سگھندا. تُروئِي اخبار وارن کي ڏسي مُرڪيو. حاضرينن مان ڪيترا موت جي سزا جو تصور ڪندي ڏَڪي رھيا ھئا، پر تُروئِي بلڪل اَڏول ھو ۽ وڏي شان سان اخبار وارن جي سوالن جا جواب ڏنائين. جنھن شاگرد جو مون ذڪر ڪيو آھي، اُن جيڪي ڪجھ پنھنجي اخبارنويس ڀاءُ کان ٻُڌو، ته تُروئِيءَ ھُن کي چيو، اُھو ھيئن آھي-
’- تون اخبارنويس آھين- ھتي جو ڪجھ به ٿي رھيو آھي، ان جي توکي پوريءَ ريت ڄاڻ ھجڻ گھرجي. آمريڪين اسان جي مُلڪ تي اڳرائي ڪئي آھي. ھو ھوائي جھازن ۽ بمن سان اسان جي ماڻھن کي ماري رھيا آھن. ميڪنمارا اسان جي ويٽ نام کي فتح ڪرڻ جو ناپاڪ منصوبو ٺاھيو آھي. مون کي پنھنجي وطن سان اٿاھه محبت آھي. مان آمريڪين کي پنھنجي سرزمين کي برباد ڪرڻ جي موڪل نه ڏيندس. مان پنھنجي عوام جي خلاف ناھيان- آمريڪين جي خلاف ضرور آھيان. انڪري ئي مون ميڪنمارا کي ختم ڪرڻ ٿي گھريو. ڇوته ھو ويٽ نام ۾ ٿيندڙ سڀني قتل ۽ خون جي ڏوھن جو اصل ڏوھاري ھو.‘
ھڪ اخبارنويس پُڇيس- ’ڇا توکي مرڻ کان اڳ ڪنھن ڳالھ جو ڏک آھي؟‘
ھن يڪدم چيو، ”مون کي ڏُک رڳو اِن ڳالھ جو آھي ته مان ميڪنمارا کي ماري نه سگھيس-“
جڏھن ھڪ ڪئٿلڪ پادري ھن جي گناھه بخشائڻ واريءَ آخري مذھبي رسم لاءِ تيار ٿيو، ته ھن چيو، ’مون ڪوبه گناھه نه ڪيو آھي. ان رسم جي ضرورت آمريڪين کي ھوندي، جن اڻ ڳڻيا گُناھه ڪيا آھن-“
ھن پنھنجي زندگيءَ جي آخري گھڙيءَ تائين ھر شخص کي حيران رکيو ۽ سيني تي گولين جي پھرين وسڪاري کان پوءِ به نعرا ھڻندو رھيو-
’ويٽ نام - زندہ باد!‘
ڪي اخبارنويس ھيءُ دل چيريندڙ نظارو سھي نه سگھيا، ۽ چيخون ڪرڻ لڳا. ھنن کي اھڙو گمان به نه ھو ته ڪو انسان اھڙيءَ ماٺ سان موت جو مقابلو ڪري سگھي ٿو يا ڪنھن شخص کي پنھنجي وطن سان ايتري اٿاھه محبت به ٿي سگھي ٿي. تُروئِيءَ مرڻ کان اڳ پنھنجي مُنھن تان ڪارو نقاب پَٽي اڇلايو ۽ چوڻ لڳو- ’نه نه!- مرڻ کان اڳ مون کي ھن سرزمين کي آخري ڀيرو ڏسڻ ڏيو- پنھنجي پياريءَ سرزمين کي!‘
انسان دشمن ٽولا سالن کان ماڻھن جي ذھنن ۾ زھر ڀريندا رھندا آھن، ۽ چوندا آھن ته ڪميونسٽن جو ڪوبه وطن نه ٿيندو آھي- پر اُن گھڙيءَ ڪن اخبار نويسن اکين سان حقيقت ڏسي ورتي ته ڪميونسٽن کان وڌيڪ ڪوئي به ويٽ نامين جي وطن سان محبت نٿو ڪري. ھو زندگيءَ جي آخري دم تائين پنھنجي اباڻيءَ سرزمين سان محبت ڪن ٿا.
تُروئِي آخري وقت تائين وڙھندو رھيو. ھن جي موت جي خبر ڇاپڻ واريون سڀ اخبارون ھٿؤن ھٿ کَپي ويون. ”ڊان چوموئي“ ۽ ”نئين جمھوريت“ جون سڀ ڪاپيون يڪدم وڪجي ويون. ماڻھن کي ان واقعي جي ھڪ ھڪ تفصيل پڙھڻ جو شوق ھو. انھن ۾ لکيو ويو ھو ته تُروئِيءَ مرڻ کان اڳ ۾ ٽي ڀيرا نعرو لڳايو ھو ته ”صدر ھوچي من، زندہ باد!“
ڪوئِينِ جون ساٿي عيوضياڻيون رات جو گھڻيءَ دير تائين سندس مڙس جي بھادريءَ واري موت جي باري ۾ ڳالھيون ڪنديون رھيون. سندن خواھش ھئي ته تُروئِيءَ جي سڄيءَ زندگيءَ جي فلم تيار ٿيڻ گھرجي. ان ڳالھ ٻولھ ۾ ڪوئِينِ تُروئِي جي باري ۾ اُن رات مون سان وڌيڪ ڳالھيون ڪري نه سگھي.
ٻئي ڏينھن شام جو ڀيڻ ڪوئِينِ ٻُڌايو ته،
- جيل ۾ ھڪ ڏينھن صبح جو مون کي مرد قيدين جي ھڪ جماعت لاءِ پيئڻ جي پاڻيءَ ٽھڪائڻ جو ڪم ڏنائون. اُتي ڏٺم ته کولين جو ھڪ نئون بلاڪ اَڏايو پئي ويو. اوچتو ھڪ پوليس واري چيو. ”فان ٿِي ڪوئِينِ- تون يڪدم پنھنجو سامان کڻي، آفيس ۾ پھچي وڃ!“ اِن طرح سان سڏائڻ وارن قيدين کي گھڻو ڪري پري پري جلاوطن ڪندا آھن. اتي ڪم ڪندڙ سڀني ماڻھن پنھنجو ڪم بند ڪيو. لوھه ڪٽڻ وارا، سِرون ۽ سيمنٽ ڍوئڻ وارا سڀ ھٿ ڇنڊي، منھنجي چوڌاري گڏ ٿي ويا. ھر ڪنھن مونکي دلاسي ڏيڻ لاءِ ڪجھ نه ڪجھ چيو- ھنن مون مون کي ھدايت ڪئي ته ”ھو توکي جتي به وٺي وڃن، پنھنجي عظيم ۽ بھادر مڙس جو شان رکجانءِ.“
ان وقت منھنجي دل گھريو ته تُروئِيءَ کي اِن ڳالھ جي خبر پوڻ گھرجي، ڇوته وڃڻ کان اڳ، جي مان ھن سان ملي نه سگھيس ته ھو ڏاڍو پريشان رھندو. مون گڏ ٿيل ماڻھن کي چيو ته ”مان ڀانيان ٿي ته تُروئِيءَ کي چاڪ ٿيڻ کان پوءِ ھتي ئي موڪليندا، پر جي توھان مان ڪنھن جو ساڻس ڪٿي به ملڻ ٿئي ته کيس ٻڌائجو ته مان چاڪ چڱي ڀلي آھيان. ھاڻي خبر ناھي مون کي ڪاڏي ٿا وٺي وڃن. ان ڪري، جي مان گھڻي عرصي تائين ساڻس نه ملي سگھيس، ته ھو ڳڻتي ڪندو. مان آزاد ٿيڻ کان پوءِ کيس ڳولي لھنديس-“
ھڪ ماڻھوءَ مون کي تسلا ڏني. سندس مُنھن ۽ ڪُلھن تي گھاون جا نشان ھئا. ھو سندس گھران اچڻ واريون شيون به مون کي ڏيندو ھو- ھن چيو، ”تون فڪر نه ڪر- جڏھن اسان تُروئِيءَ سان ملنداسين، ته ان کي ٻڌائينداسين ته سندس زال جيل ۾ پنھنجو وقت ڪيئن گذاريو. اُھو ٻڌي ھو ڏاڍو خوش ٿيندو. اسان جو مُلڪ جلد ئي مِلي ھڪ ٿي ويندو، ۽ پوءِ توھان ٻيئي ملي سگھندؤ. ان ڪري ھاڻي خوشيءَ سان موڪلاءِ.“
اُھي سڀ تُروئِيءَ جي ڏاڍي عزت ڪندا ھئا، ۽ مون سان ھمدرديءَ سان پيش ايندا ھئا. ھنن ۾ اُتر کان سواءِ وچولي توڙي ڏکڻ جا ماڻھو ھئا ۽ انھن مان ڪيترا معذور ۽ بيحد ڪمزور ٿي ويا ھئا، ۽ گھڻا جنرل پوليس ڊپارٽمينٽ جي قيد خانن ۾ رھي چڪا ھئا.
مَردن کان موڪلائي، جڏھن مان عورتن جي بلاڪ ۾ آيس ته اُتي سڀني کي خبر پئجي چڪي ھئي ته مان ۽ ڪجھ ٻيون قيدياڻيون جلاوطنيءَ جي سفر تي وڃڻ واريون آھيون. ننڍڙو ڊان ۽ سندس ڏاڏي به اسان سان ھلي رھيا ھئا. ساٿياڻين مون کي ڪيتريون ئي سوکڙيون ڏنيون، جن ۾ ڪپڙا، صابڻ، ٽوال ۽ کائڻ پيئڻ جون شيون ھيون- جيئن مون کي نئين قيد خاني ۾ تڪليف نه ٿئي. ھنن کان موڪلائڻ وقت دل جي اُڌمن کان منھنجون اکيون ڀرجي آيون. ھر ڪا مون کي آٿت ڏيڻ لڳي ۽ صبر جي ھدايت ڪرڻ لڳي، پر سندن اکيون پاڻ ڳوڙھن سان ڀريل ھيون. ڀيڻ ’ب‘ مون کي مختصر نصيحت ڪئي، ”روئڻ بدران ڳائيندي ڪر- جي روئڻ جي ضرورت ھجي، ته به دشمن جي آڏو نه روئجانءِ.“
مان آخري وقت ۾ به قيدياڻين کي تُروئِيءَ لاءِ پيغام ڏنو. جڏھن مان ڊان جي ھٿ کي جھلي اڱڻ ۾ آيس، ته ڀيڻ ’الف‘ سڏ ڪيو. ھن نصيحت ڪئي ته، ”چڱيءَ طرح ياد رک ته ھو مَردن تي اثر وجھڻ لاءِ سندن زالن کي سندن ڪمزوري سمجھي، ايذائيندا آھن يا لالچ طور ڪم آڻيندا آھن. تون جتي به ھجين، ھوشيار رھجانءِ ۽ انھن جي چالبازين ۾ نه اچجانءِ. تُروئِيءَ تي ڪوبه بار نه وجھجانءِ-“
اُن کان پوءِ اڻ ٿيڻي ڳالھ ٿي. جيل جي آفيس ۾ ڪلاڪ کن کان پوءِ ھنن مون کي، ننڍڙي ڊان ۽ سندس ڏاڏيءَ کي آزاد ڪري ڇڏيو. ان جو ڪوبه سبب نه ٻُڌايائون. مون اھا خبر ٻين قيدين کي ٻڌائڻ ٿي گھري، پر سنتريءَ مون کي موڪل نه ڏني.
*******